Maroko - THINKTANK

Dossier
Polska – EUROPA – MAROKO
lipiec 2011
Maroko:
równowaga dzięki
wielobiegunowości
Scenariusze rozwoju sytuacji
politycznej i gospodarczej
Dlaczego potrzebna jest
oś współpracy
Warszawa – Rabat?
Analiza szans: polityka sąsiedzka Unii,
modernizacja państwa
oraz instytucji, wzajemne
otwieranie „politycznych bram”
Polska – Maroko: nowe możliwości współpracy gospodarczej
•
•
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
Polska – Maroko:
potrzebne nowe wymiary współpracy
Polska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej sprzyja szerszemu spojrzeniu
Polaków na wyzwania stojące przed Europą. Dwa tematy w najbliższym czasie
będą dla UE kluczowe: przyszłość strefy euro oraz sytuacja w Afryce Północnej.
Zaangażowanie Polski w obu kwestiach może być małe lub istotne – w zależności
od przyjętej strategii.
Zwrócenie baczniejszej uwagi Europy na „wiosnę ludów” w Afryce Północnej
i na Bliskim Wschodzie daje Polsce szansę aktywnego włączenia się w tworzenie
nowej europejskiej polityki sąsiedztwa, która uwzględni także bliskie Polsce sprawy
wschodnich sąsiadów UE.
W analizie tej, będącej efektem m.in. wizyty studyjnej w Maroku i rozmów z liderami marokańskich instytucji publicznych i gospodarczych, THINKTANK rekomenduje polskim liderom polityki i biznesu pogłębienie relacji z Marokiem
– najbliższym partnerem Unii Europejskiej w Afryce Północnej – i stworzenie
osi współpracy Warszawa – Rabat.
Takie zacieśnienie relacji leży w interesie obu stron. Odmienne spojrzenia obu
krajów na politykę Unii prowadzoną wobec krajów sąsiedzkich dają możliwość
wzajemnego poszerzenia perspektywy. Polskie doświadczenia rozwojowe, zwłaszcza w zakresie korzystania z funduszy unijnych i harmonizacji prawa z prawem
UE, mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Znaczny potencjał
współpracy istnieje również w relacjach gospodarczych.
Polska może stać się głównym sojusznikiem Maroka w centralnej Europie, Maroko
zaś – bramą Polski do Afryki.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
1
SPIS TREŚCI
3
Rekomendacje THINKTANK. Pogłębienie współpracy
gospodarczej i politycznej między Polską a Marokiem leży w interesie
obu stron. Polska może wykorzystać doświadczenia i pozycję Maroka jako
południowego sąsiada Europy, aby poszerzyć swoje spojrzenie na europejskie
wyzwania. Dla Maroka Polska może być źródłem dobrych praktyk
oraz sojusznikiem w centralnej Europie.
4
Maroko – najważniejsze informacje. Kraj w liczbach,
wyzwania demograficzne i polityki społecznej, system polityczny i struktura
władzy, relacje sąsiedzkie i regionalne, strategia rozwoju, najważniejsze
wskaźniki gospodarcze i kierunki rozwoju marokańskiej gospodarki.
8
Część 1. Królestwo Maroka: równowaga dzięki
wielobiegunowości. Maroko opiera swoją wizję rozwoju na bliskich relacjach
z Unią Europejską. Strategia ta będzie prowadzić do zwiększania jego roli jako
kluczowego sojusznika UE w północnej Afryce. Jednocześnie Maroko jest
miejscem krzyżowania się relacji europejskich, afrykańskich i bliskowschodnich.
16 Część 2. Trójkąt szans. Maroko – Europa – Polska.
Ściślejsza współpraca pozwoli przyspieszyć demokratyczne zmiany w Maroku,
a także wpłynąć na sposoby kształtowania relacji UE z sąsiadami
zarówno na południu, jak i na wschodzie.
24 Część 3. Maroko – Polska. Gospodarcze wektory wzrostu.
Strategia rozwoju Maroka stwarza Polsce szanse zintensyfikowania relacji
gospodarczych z tym krajem – w zakresie handlu bezpośredniego, turystyki,
infrastruktury oraz projektów współfinansowanych ze środków UE.
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
2
P O L S KA Ź R Ó D Ł E M D O B R Y C H P R a K T Y K o r a z s o j u s z n i k i e m w c e n t r a l n e j E u r o p i e
Główne wnioski
Rekomendacje thinktank
❂a]
Polska może być głównym partnerem Maroka w Europie Środkowej i Wschodniej.
Maroko jest krajem stabilnym, modernizującym się, zdeterminowanym, by być
bliżej Europy, jednak demokratyczne i społeczne przemiany nadal wymagają tam
wsparcia. Doświadczenia z transformacji Polski – kraju, który kilka lat temu został
członkiem UE i przeszedł długą drogę przygotowań do akcesji – mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Polska ma możliwości, aby skutecznie
pomóc Maroku m.in. w reformowaniu instytucji na wzór europejski i efektywnej
absorpcji środków unijnych. Jako największy z nowych krajów UE może także
stać się dla poszukującego nowych europejskich sprzymierzeńców Maroka bramą
do Europy Środkowej i Wschodniej pozwalającą na uniezależnienie się od optyki
francusko-hiszpańskiej.
b]
❂
Maroko może być kluczowym partnerem politycznym Polski w Afryce Północnej.
Wzmocnienie relacji ze stabilnym politycznie Marokiem pomoże Polsce wyjść
z politycznego zaszufladkowania jako kraju skoncentrowanego na sprawach regionu (Polska – Rosja – Wschód), by znaleźć się w głównym nurcie europejskiej
aktywności międzynarodowej (bezpieczeństwo Unii, polityka migracyjna, polityka
rozwojowa itd.). Dodatkowo doświadczenie i aktywna rola Maroka w budowaniu
Unii dla Śródziemnomorza mogą dostarczyć Polsce cennego spojrzenia, przydatnego w budowaniu nowej Europejskiej Polityki Sąsiedztwa.
❂c]
Strategia rozwoju Maroka zakłada maksymalne wykorzystanie położenia między
Europą, Afryką a światem arabskim, by stworzyć węzeł wolnego handlu obejmujący
ponad miliard konsumentów. Polska może z tego pośrednictwa biznesowego skorzystać, zważywszy na jej ograniczone doświadczenie w kontaktach gospodarczych
z Afryką i światem arabskim. Jednocześnie Maroko może w podobny sposób skorzystać z położenia i relacji Polski w nowej, rozszerzonej Unii Europejskiej.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
3
TERY TORIUM I LUDZIE
•
•
•
•
_położen ie
_ m ias ta
tanger
•
•
_ l u dno ś ć WadŻda
rabat
Casablanca
SPOŁECZEŃSTWO: 34,9 mln osób. W ciągu
pół wieku liczba ludności wzrosła niemal
trzykrotnie. Maroko jest krajem młodych.
47,7 proc. populacji nie ukończyło 25 lat.
55 proc. mieszka w miastach. Północ
kraju zamieszkuje głównie ludność
arabska, południe – Berberowie
(30–50 proc. populacji, choć niektóre
opracowania podają znacznie większą
liczebność tej grupy etnicznej).
Językiem arabskim mówi 75 proc.
ludności, reszta – dialektami. Francuski
jest językiem wykładowym na uczelniach
i językiem elit. Analfabetyzm na
poziomie 45 proc. (60 proc. wśród
kobiet), większy niż w innych krajach
Afryki Północnej. Religia: islam
(98,7 proc. społeczeństwa), głównie
sunnicki o dość otwartym charakterze.
FEZ
meknes
Marrakesz
Dżabal Tubkal
agadir
Al-ujun
AD-DAcHLA
NAJWIĘKSZE MIASTA: Casablanca
(3,24 mln, gospodarcza stolica kraju,
największy port w Afryce Północnej),
Rabat (1,77 mln, stolica polityczna),
Fez (1 mln), Marrakesz (900 tys.).
Inne ośrodki miejskie: Tanger,
Meknes, Wadżda, Agadir.
PRACA, BEZROBOCIE, EMIGRACJA:
Trendy demograficzne powodują,
że co roku na rynku pracy potrzeba
kilkaset tysięcy nowych miejsc. Obecnie
co dziesiąty Marokańczyk nie ma
zatrudnienia. Znaczna emigracja:
w 2010 r. opuściło Maroko ponad
118 tys. osób. Liczba imigrantów
z Maroka w UE: ok. 2,2 mln osób, główne
kraje: Francja (ponad 1 mln), Holandia
(ok. 300 tys.), Włochy (ok. 280 tys.)
i Hiszpania (ok. 220 tys.). Znaczny
napływ ludności wiejskiej do miast
Maroka powoduje ich szybki rozrost.
STRATEGICZNE POŁOŻENIE:
Krolestwo Maroka jest położone
na północno-zachodnim cyplu Afryki.
Graniczy z Algierią na wschodzie,
z Mauretanią na południu, Morzem
Śródziemnym na północy oraz
Oceanem Atlantyckim na zachodzie.
TERYTORIUM: Maroko zajmuje
710 tys. km kw. – to powierzchnia
większa niż Niemcy (57. miejsce
na świecie). Kraj wyżynno-górzysty,
z dominującym pasmem
Atlasu Wysokiego (najwyższy szczyt
Dżabal Tubkal, 4165 m n.p.m.).
27lat:
taki jest średni wiek mieszkańca Maroka
(w UE – 39 lat).
JAKOŚĆ ŻYCIA: PKB na mieszkańca: 4,8 tys. dol. (dwukrotnie mniej niż w Tunezji). Duża rozbieżność
między stylem oraz jakością życia w największych miastach i na terenach wiejskich mimo
likwidowania barier społecznych (spadek liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa
z 15 proc. w 2001 r. do 8,8 proc. w 2008). Dostęp do wody ma obecnie 90 proc. ludności,
do elektryczności 84 proc. (dane z 2009 r.). Użytkownicy internetu: 34 proc. ludności;
100-procentowe nasycenie rynku telefonii komórkowej. Osiem kanałów telewizyjnych.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
4
R Z E C Z Y W I S T O Ś Ć P O L I T Y C Z NA
•
•
_us tró j
•
•
_p o l it y k a zagranic zna
•
•
_ po l it y k a wew nętr z n a
POLITYKA ZAGRANICZNA
MONARCHA: Mohammed VI, syn Hassana II
z dynastii Alawitów rządzącej w Maroku
od XVII w. Od objęcia tronu nadał
monarchii bardziej nowoczesny charakter,
podejmując wyzwania związane
z problemami marokańskiej wsi, sytuacją
kobiet, bezrobociem i korupcją. Dał się
poznać jako zwolennik liberalizacji życia
politycznego i przestrzegania praw
człowieka. Zezwolił m.in. na powrót
do kraju znanego opozycjonisty
Abrahama Serfaty’ego wydalonego
z Maroka do Francji w 1991 r., powołał
także Komisję Prawdy i Pojednania
badającą przypadki naruszeń praw
człowieka za czasów Hassana II. Inicjuje
najważniejsze projekty polityczne,
społeczne i ekonomiczne, nadaje
kierunek reformom.
– KLUCZOWA RELACJA Z UE: Maroko jest
postrzegane jako kraj bardziej stabilny
i demokratyczny od pozostałych krajów
Afryki Północnej. Osią polityki Maroka jest
utrzymywanie otwartych relacji z Europą,
Afryką i światem arabskim, a także bycie
sojusznikiem USA (porozumienie
o wolnym handlu oraz udział w wojnie
z terroryzmem). Relacje z UE mają
dla Maroka kluczowe znaczenie.
W 1996 r. podpisano umowę
stowarzyszeniową z UE (weszła w życie
w 2000 r., w pełnym zakresie w 2012),
a w 2008 r. Maroko uzyskało
„zaawansowany” (advanced) status
w relacjach sąsiedzkich. Długofalowym
celem królestwa jest wypracowanie
takiej formuły relacji, aby zaadaptować
niektóre ustrojowe rozwiązania unijne
– jednak bez całkowitej harmonizacji
prawa – oraz stać się pełnoprawnym
członkiem jednolitego rynku
europejskiego, choć bez formalnego
politycznego członkostwa w UE
(podobnie jak kraje EFTA).
KIERUNEK REFORM POLITYCZNYCH: Maroko
prowadzi równolegle wiele projektów
modernizacyjnych, społecznych
(zmniejszanie różnic), politycznych
i gospodarczych (strategie sektorowe).
Główne zmiany wprowadzone
przez nową konstytucję: oddanie części
kompetencji monarchy parlamentowi
i szefowi rządu oraz decentralizacja
państwa (nowy podział terytorialny
i więcej władzy dla regionów).
Kandydata na szefa rządu będzie
wysuwać najsilniejsza po wyborach
partia, a nie monarcha. Może to
prowadzić do modelu, w którym król
„panuje, ale nie rządzi”, podobnie
jak np. w Hiszpanii.
55% Tyle ludności marokańskiej
mieszka w miastach.
USTRÓJ: Dziedziczna monarchia
konstytucyjna. Głową państwa jest król
(od 1999 r. Mohammed VI). Władza
ustawodawcza należy do dwuizbowego
parlamentu, wykonawcza – do rządu,
na którego czele stoi premier. Rząd jest
odpowiedzialny przed parlamentem
i królem. Wielopartyjny system polityczny,
ale partie polityczne są słabe – ośrodkiem
realnej władzy jest monarcha. Nowa
konstytucja zaakceptowana w referendum
1 lipca 2011 r. (98,5 proc. za, 1,5 proc.
przeciw; frekwencja 73,5 proc.).
WSPÓŁPRACA POLSKA – MAROKO: Relacje między
Polską a Marokiem na poziomie dyplomatycznym
i gospodarczym nie są intensywne. Do Maroka
wyjeżdża co roku ok. 50 tys. polskich turystów
(znacznie mniej niż do Tunezji czy Egiptu).
Ostatnia wizyta na wysokim szczeblu:
premier Maroka w Polsce w styczniu 2010 r.
Od 2010 r. działa bezpośrednie połączenie
lotnicze Warszawa – Casablanca obsługiwane
przez linie Royal Air Maroc.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
5
D Z I E D Z I C T W O I T R A D Y C J A
•
•
_tra d yc j a
PONAD 1200 LAT TRADYCJI PAŃSTWA:
Marokańskie państwo trwa
nieprzerwanie od 1,2 tys. lat.
Zamieszkane przez ludy berberyjskie
tereny dzisiejszego Maroka skolonizowali
w starożytności Fenicjanie, Kartagińczycy
i Rzymianie, później władali nimi
Wandalowie (V w.), Bizantyńczycy (VI w.)
i od VII w. Arabowie. Ludność berberyjska
przejęła od nich islam i język arabski.
Od 788 r., gdy Maroko odłączyło się
od kalifatu w państwie arabskim, władają
nim lokalne dynastie. Od XI do XIV w.
na terenie Maroka istniały arabskie
państwa Almorawidów, Almohadów
i Marynidów. Ich wpływy rozciągały się
na Półwysep Iberyjski (Andaluzja)
i znaczne obszary Afryki. Od XV w.
terytorium Maroka było obszarem
ekspansji krajów europejskich, którym
przeciwstawiały się lokalne dynastie
(np. państwo Ahmada al-Mansura i Mulaj
Ismaila). W 1912 r. Maroko zostało objęte
protektoratem Francji i Hiszpanii.
Odzyskało niepodległość w 1956 r.
•
•
_ k u l tu ra
•
•
_ tu r ys t y k a
ATRAKCJE TURYSTYCZNE: Maroko reklamuje
się turystycznie hasłem: „Travel for Real”,
podkreślając możliwość autentycznych
doznań i przeżyć oraz zróżnicowanie
produktu turystycznego. Medyny
marokańskich miast znalazły się na Liście
Światowego Dziedzictwa Kulturalnego
i Przyrodniczego UNESCO (Marrakesz,
Fez, As-Suwajra, Tetuan, Al-Dżadida).
Marrakesz z placem Dżemaa-el-Fna
z eleganckimi riadami jest „wrotami
do Afryki”, Fez z IX w. przyciąga zabytkami
kultury i religii (meczet i uniwersytet
Karawijjin), a Meknes – stolicą z czasów
Mulaj Ismaila. Zróżnicowane atrakcje:
góry Atlasu i Rifu (narciarstwo i trekking),
pustynie, wydmy piaskowe i oazy, plaże
i ośrodki nadmorskie, berberyjskie kazby
i agadiry. Meczet Hassana II w Casablance
ma najwyższy minaret na świecie
i mieści 100 tys. wiernych.
GŁÓWNE SKOJARZENIA Z MAROKIEM:
W kulturze globalnej najbardziej znane
skojarzenie to film Casablanca
z Humphreyem Bogartem i Ingrid
Bergman (1942), którego akcja
dzieje się w czasie II wojny światowej
w kontrolowanym wówczas przez reżim
Vichy mieście. Źródłem rozpoznawalnych
skojarzeń jest marokański design:
począwszy od architektury, po wyroby
rękodzielnicze (charakterystyczne lampy,
wyroby ze skóry, drewna itp.) i ubiory
(dżelaby, fezy, babouches czy
berberyjskie turbany). Styl Maghrebu,
wyraziste marokańskie wzornictwo
i kolory, był inspiracją dla fowistów
(Henri Matisse), a obecnie inspiruje
współczesnych projektantów,
począwszy od haute couture
po wzornictwo wnętrz i mebli.
„Maroko jest drzewem, którego korzenie
są w Afryce, ale liście – w Europie” – król Hassan II
KUCHNIA: Łączy różne tradycje i zestawia
smaki – efekt mieszania się tradycji
berberyjskich, mauretańskich, arabskich
i francuskich. Charakterystyczne potrawy:
kuskus w różnych odmianach, tadżin
(mięso duszone z warzywami
w specjalnym garnku), pastilla
(placek z mięsem gołębia i rodzynkami),
harira (pikantna zupa z soczewicy),
słodka miętowa herbata.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
6
G O S P O D A R KA
•
•
_s trate gi a roz wo ju
PONADLOKALNY WĘZEŁ WOLNEGO HANDLU:
Strategia rozwoju Maroka opiera się
na wykorzystaniu walorów położenia
do tworzenia „węzła handlu” dla Europy,
Afryki i części krajów arabskich. Ponad
70 zawartych umów o wolnym handlu
pozwala budować pozycję portu
przeładunkowego, który może zaspokoić
potrzeby ok. 1 mld konsumentów.
Duży nacisk Maroko kładzie
na wykorzystanie gospodarczych
relacji z Europą.
STABILNY WZROST: Marokańska gospodarka
zaczyna być zaliczana do gospodarek
wschodzących. Główne osiągnięcia
ostatnich dwóch dekad: liberalizacja,
deregulacja i prywatyzacja, otwarcie
na świat i wejście w duże projekty
europejskie. Od 2000 r. wzrost
gospodarczy na średnim poziomie
4,8 proc. Stabilna niska inflacja
(ok. 1,7 proc. rocznie przez całą dekadę),
niska oficjalna stopa bezrobocia (spadek
z 13 proc. w 2000 r. do 9,1 proc. w 2010).
Wymiana handlowa w ciągu ostatnich
10 lat zwiększyła się czterokrotnie,
popyt wewnętrzny wzrósł
w tym czasie o ponad 40 proc.
•
•
•
•
_go s po dar k a
_ s o j u s ze
POTENCJAŁ WYMIANY GOSPODARCZEJ Z POLSKĄ:
W 2010 r. polski eksport do Maroka
wyniósł 111 mln euro przy 35 mln euro
importu (dane marokańskie, według
danych polskich polski eksport to
106 mln euro, a import z Maroka 116 mln
euro). Znaczne możliwości eksportu dla
polskich firm: produkty rolno-spożywcze,
chemiczne, meble, maszyny i urządzenia
oraz surowce i półprodukty dla różnych
gałęzi przemysłu, sprzęt medyczny,
telekomunikacyjny, wyroby z tworzyw
sztucznych. Możliwość udziału
w przetargach infrastrukturalnych
(drogi, kolej, porty, lotniska),
remontach linii energetycznych,
rozwoju alternatywnych źródeł energii
i programów uzdatniania wody.
Inne obszary: poszukiwania złóż ropy
naftowej i gazu ziemnego (odwierty
badawcze), energetyka (dostawy węgla),
górnictwo nieenergetyczne, turystyka.
GŁÓWNE SEKTORY GOSPODARKI:
PKB Maroka w 2010 r.: 69,7 mld euro
(Polska – 350 mld euro). Struktura PKB
w 2009 r.: rolnictwo – 19,2 proc.,
przemysł – 31,3 proc., usługi – 49,4 proc.,
znaczny wzrost przychodów z rolnictwa
oraz turystyki (9,3 mln turystów w 2010 r.
– zakładane 20 mln w roku 2020).
Główne zasoby naturalne: fosforyty
(60 proc. światowych zasobów),
rudy żelaza, mangan, ołów, cynk, sól.
GŁÓWNE WSKAŹNIKI EKONOMICZNE
2006
2007
2008
2009
2010
PKB (mld euro w cenach bieżących)
52,5
55,0
60,7
65,4
69,7
PKB na 1 mieszkańca (dol.)
(dane wstępne)
2142
2427
2827
2882
2868
Tempo wzrostu PKB (%)
7,8
2,7
5,6
4,9
4,0
Relacja długu publicznego do PKB (%)
66,1
62,6
56,8
57,0
b.d.
Inflacja (%)
3,3
2,0
3,7
1,0
0,9
Bezrobocie (%)
9,7
9,8
9,6
9,1
9,1
Obroty handlu zagranicznego (mld euro)
29,3
34,5
42,2
33,4
39,9
Wartość eksportu (mld euro)
10,2
11,2
13,7
9,9
13,2
Wartość importu (mld euro)
19,1
23,3
28,5
23,5
26,7
Wartość rocznego napływu
zagranicznych inwestycji bezpośrednich (mld euro)
2,4
3,4
2,5
1,8
b.d.
1,7% Tyle wynosi średnia roczna inflacja
przez ostatnie 10 lat.
EKSPORT I IMPORT: Wartość wymiany handlowej sukcesywnie rośnie. W 2010 r.
wyniosła 39,9 mld euro. W eksporcie dominują: tekstylia (11 proc.), kwas fosforowy,
nawozy, fosforyty i artykuły spożywcze. Główne pozycje w imporcie: paliwa,
maszyny i urządzenia, żywność; 60 proc. obrotów handlowych przypada
na Europę, 21 proc. na Azję. Najważniejsi partnerzy handlowi: Francja,
Hiszpania oraz (poniżej 10 proc. w obrotach) Chiny, USA i Włochy.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
7
ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i
Królestwo Maroka:
równowaga dzięki
wielobiegunowości
Stabilność Maroka jest efektem realizowanej od lat strategii rozwoju.
Inspiracją dla niej są głównie rozwiązania europejskie, adaptowane
do lokalnych warunków.
Maroko należy do najbardziej stabilnych sąsiadów UE na południu.
Jest to efekt prowadzonej od wielu lat polityki zbudowanej na strategii
wielobiegunowości oraz bliskich relacjach z Unią Europejską.
Dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem
politycznym i gospodarczym UE w Afryce Północnej.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
8
Monarchia jest silnym ośrodkiem stabilizacji i modernizacji, co odróżnia Maroko od sąsiadów.
Sytuacja skłoniła króla Mohammeda VI do przyspieszenia reform konstytucyjnych.
Wydarzenia w Afryce
Północnej i na Bliskim Wschodzie spra-
wiły, że kraje, które przez lata były dla Europy przede wszystkim atrakcyjnym kierunkiem turystycznym, stały się przedmiotem
analiz politycznych i gospodarczych. Arabska „wiosna ludów” jest wyrazem sprzeciwu
wobec autorytarnych, skorumpowanych
rządów osób działających bez wiarygodnego mandatu społecznego (fikcyjne wybory).
Ma także silne tło gospodarcze (wystawne
życie elit rządzących w kontrze do rosnącego bezrobocia, biedy i braku perspektyw
coraz młodszego społeczeństwa) i społeczne (łamanie praw człowieka, utożsamianie
elit z nielubianym Zachodem). Czynnikiem
destabilizującym jest również słabość państwa jako podmiotu: jego krótkie tradycje
(Algieria, Tunezja), ich brak (Libia) lub zawłaszczenie państwa o starych korzeniach,
lecz bez ciągłości przez narzuconą władzę
(Egipt). Sytuacja w Maroku jest odmienna1.
SPIS TREŚCI
Czynniki
stabilizujące
Względna stabilność tego kraju na tle wydarzeń w Afryce Północnej jest efektem splotu wielu czynników: politycznych, historycznych, społecznych i gospodarczych. Najważniejsze
z nich to m.in. przywiązanie społeczeństwa do wielowiekowej
tradycji niezależności państwowej, ciągłość i legitymizacja władzy,
mocna pozycja króla jako zwornika i stabilizatora, ustabilizowana
przez wieki struktura społeczna z mocną pozycją starych elit oraz
konsekwentne od lat prowadzenie przez monarchę reform modernizacyjnych. Maroko – bliżej niż inne kraje Afryki Północnej
– współpracuje z Unią Europejską, i to właśnie Europa jest
głównym punktem odniesienia w jego polityce zagranicznej
i gospodarczej.
Tradycje niezależności państwowej mają w Maroku ponad
1,2 tys. lat (odłączyło się od kalifatu w państwie arabskim
w 788 r.), co w Afryce jest rzadkością. To najstarsze po Etiopii państwo kontynentu, starsze niż Hiszpania, Portugalia,
Wielka Brytania czy Polska. Dynastie Almorawidów i Almohadów zapewniły krajowi status potęgi regionalnej i przyłączyły do niego m.in. tereny dzisiejszej Tunezji, Andaluzji
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
9
ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i
•
•
Duże społeczne zróżnicowanie jest jednym z największych wyzwań. Maroko jest na swoistym rozdrożu
pomiędzy światem Zachodu a światem tradycji małych miasteczek i wiosek. Reformy muszą to uwzględniać.
i Algierii (XI–XIII w.). Coraz silniejsze, choć
terytorialnie okrojone państwo – budowane przez rządzącą od XVII stulecia do dziś
dynastię Alawitów – oparło się ekspansji
imperium osmańskiego.
Ciągłości władzy i poczucia jedności Maroka nie zachwiał okres dominacji mocarstw
europejskich, który przyniósł podział
państwa na strefy wpływów francuskich
i hiszpańskich. W czasie trwającego ponad
40 lat protektoratu (1912–1956) Francuzi
nie sprawowali w Maroku bezpośrednich
rządów kolonialnych (w odróżnieniu od
sąsiedniej Algierii), zachowano bowiem
rządzącą dynastię i autonomię państwa.
Hiszpanie kontrolowali bezpośrednio tereny Sahary Zachodniej, co ma skutki do dziś,
a rozwiązanie sporu wokół tego terytorium
jest dla Maroka sprawą najwyższej wagi.
wykonawcza należy do rządu, na
Pozycja czeleWładza
którego stoi premier mianowany przez
króla jest
w marokańskiej polityce
bardzo silna
i cieszy się
on zaufaniem
poddanych.
Tradycja niezależnego państwa łączy się
z silną pozycją króla. Monarcha jest w Maroku symbolem niezależności, głową państwa
(monarchia konstytucyjna), przywódcą religijnym i duchowym narodu (następcą Proroka) oraz ważnym czynnikiem stabilizacji
i modernizacji. Ustrój polityczny Maroka
nawiązuje do modelu francuskiego (silna
władza centralna, słabe regiony, rozbudowana biurokracja), z zasadniczą wszakże różnicą: głową państwa jest uświęcony tradycją
i religią król (suweren), a nie prezydent.
SPIS TREŚCI
monarchę, z uwzględnieniem wyłonionej
w wyborach powszechnych większości
parlamentarnej. Rząd jest odpowiedzialny
przed królem i parlamentem – to jednak
król przewodniczy ważniejszym posiedzeniom rządu, a jego dyrektywy nadają kierunek głównym reformom.
Kształt tego systemu jest efektem doświadczeń Hassana II – ojca obecnie panującego monarchy – który przez prawie
cztery dekady sprawowania władzy testował różne podejścia do rządzenia. Wyciągnąwszy wnioski z własnych doświadczeń,
rozpoczął zmiany przekształcające model
autokratyczny (kontestowany przez protestujących w Egipcie, Tunezji czy Libii)
w model prodemokratyczny, dopuszczając
np. swoich oponentów do parlamentu. Po
objęciu tronu w 1999 r. jego syn wzmocnił
ten kierunek i konsekwentnie nadaje marokańskiej monarchii nowoczesny charakter.
Mohammed VI dał się poznać jako zwolennik liberalizacji życia politycznego i praw
człowieka (m.in. powołał Komisję Prawdy,
by szukać pojednania z ofiarami „czarnych
lat” panowania swojego ojca). Działania te
rozładowały częściowo potencjalne napięcia polityczne. Monarcha jest aktywny i widoczny publicznie, co budzi szacunek jego
poddanych.
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
10
Król jest powszechnie postrzegany jako główny ośrodek idei
modernizacyjnych: większość planów rozwojowych państwa
jest efektem jego inicjatyw.
Czynniki
destabilizujące
Pierwszym wyzwaniem współczesnego Maroka jest jego różnorodność społeczna. Władcy tego królestwa od wieków balansowali pomiędzy docenianiem wzorców płynących z Zachodu
a możliwością ich wdrożenia u siebie – w kraju w większości
zamieszkanym przez ludność berberyjską (60 proc.), która
żyje według własnych norm i wykazuje tendencje do niezależności od jakiejkolwiek władzy zwierzchniej, oraz przez
ludność pochodzenia arabskiego, która jest niechętna westernizacji. Rozbieżność spojrzenia na świat między żyjącymi
w mieście i nastawionymi proeuropejsko elitami a mieszkańcami gór i wiosek, gdzie poziom świadomości określa tradycyjny, berberyjski styl życia, jest bardzo duża.
Elity Maroka funkcjonują pomiędzy kulturą marokańską tradycyjną, zmieszaną z wpływami arabskimi, a kulturą
rozumianą jako europejska, co w praktyce oznacza kulturę
francuską i hiszpańską. Żyją one w dwóch światach, w każdym z nich odgrywając inne role. W świecie zachodnim nie
mają nic przeciwko piciu wina i wspólnemu wychodzeniu
do restauracji, w świecie tradycyjnym przestrzegają zakazu
picia alkoholu czy nakazu separacji płci. W domach mają
podwójną garderobę (stroje zachodnie i tradycyjne) i dwa
salony (zachodni i tradycyjny). Francuskojęzycznych liderów marokańskiej administracji i biznesu łączą z Europą
dobre relacje i podobny styl życia (w Marrakeszu ma posiadłości wielu przedstawicieli francuskiej elity).
Maroko jest na swoistym rozdrożu pomiędzy światem
Zachodu, reprezentowanym przez frankofońską elitę rozumiejącą islam jako religię otwartą i tolerancyjną, a światem
tradycji małych miasteczek i wiosek, gdzie wzory kultury
i religii nie podlegają dyskusji. Radykalizacja islamistów,
roszczenia (ekonomiczne, ale także polityczne) młodego
pokolenia oraz ostrożne podejście elit do proponowanych
przez króla zmian demokratycznych mogą stać się źródłem
niestabilności, zwłaszcza gdy uwzględni się błyskawiczne
dzisiaj rozprzestrzenianie się informacji (międzynarodowe
media i internet). Najważniejszym zadaniem w kontekście
tego wyzwania jest znalezienie równowagi pomiędzy chęcią
państwa, by dostosować się do standardów i rozwiązań europejskich, a sympatiami i antypatiami wyznającego islam
konserwatywnego społeczeństwa.
Drugim wyzwaniem są rosnące oczekiwania coraz liczebniejszego młodego pokolenia. Maroko pod wieloma względami
różni się od innych krajów Afryki Północnej, ale w tym
aspekcie jest do nich podobne – ma w populacji wysoki
odsetek młodych potrzebujących pracy ludzi. Średni wiek
to 27 lat; ponad 47 proc. nie przekroczyło 25. roku życia.
Perspektywy kariery i rozwoju tych osób są ograniczone,
zwłaszcza wobec niedostatecznego wykształcenia2. Pomimo
darmowej edukacji oraz obowiązku szkolnego dla dziewcząt
i chłopców do 15. roku życia wciąż aż 40 proc. społeczeństwa
nie umie czytać ani pisać.
Jednocześnie Maroko jest krajem dobrych uniwersytetów,
które utrzymują ścisłe kontakty z uczelniami europejskimi,
zarówno w zakresie wykładów, jak i projektów badawczych.
Językiem wykładowym jest francuski, a większość marokańskich nauczycieli akademickich uzyskała stopień doktorski
na francuskich uczelniach. W Maroku istnieje również wielowiekowa tradycja nauczania w szkołach koranicznych (do
najbardziej znanych należy Uniwersytet Kairouan w Fezie,
w którym powstawały najważniejsze interpretacje Koranu).
Obecnie jednak nauczanie w szkołach koranicznych, szczególnie w małych miejscowościach, coraz częściej przejmują
nauczyciele o poglądach bliższych mieszkańcom krajów
Półwyspu Arabskiego. Stanowi to istotne zagrożenie dla
rdzennej kultury Maroka.
Wykształcona część marokańskiej młodzieży upatruje
możliwość kariery przede wszystkim w administracji publicznej, uznawanej za bezpieczne i stosunkowo dobrze
płatne miejsce pracy. Jej struktury nie są jednak w stanie
wchłonąć wszystkich chętnych po studiach. Dodatkowo
różnego rodzaju bariery utrudniają rozwijanie indywidualnej przedsiębiorczości (brak instrumentów finansowych
wspierających nowe firmy oraz brak modeli edukacyjnych
wyzwalających umiejętności niezbędne do prowadzenia
własnego biznesu). Wszystko to nie pozwala kanalizować
potencjału ludzkiego w nowoczesnej aktywności gospodarczej.
Sukces zmian w Maroku będzie zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest
przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest
na autorytecie monarchy, a nie na dyskursie partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
11
ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i
•
•
98,5% Tylu obywateli Maroka poparło w referendum propozycje
zmian w konstytucji. Frekwencja wyniosła 72,6 proc.
Co roku na rynek pracy trafia kilkaset tysięcy młodych ludzi: wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje, często nielegalnie
(w 2010 r. z kraju wyjechało ponad 100 tys.
osób, głównie do Europy i krajów arabskich), co stwarza dla Maroka dodatkowe
obciążenie w relacjach międzynarodowych.
Najważniejszym zadaniem w kontekście
tego wyzwania jest zapewnienie młodzieży
szans kariery i perspektyw rozwoju we własnym kraju.
Europa
jest dla
Maroka
strategicznym
punktem
odniesienia
– w polityce
i gospodarce.
Trzecim wyzwaniem jest niwelowanie dysproporcji społecznych i gospodarczych pomiędzy
centrami miejskimi a wsią. W miastach mieszka
ponad połowa ludności. Jest ona bogatsza, lepiej wykształcona (mówi także po francusku)
i ma dostęp do infrastruktury (transport,
woda, elektryczność, internet etc.). Na prowincji dostęp do pracy, informacji, edukacji
i infrastruktury jest utrudniony, a w niektórych rejonach – minimalny. Ok. 8 proc. populacji żyje poniżej granicy ubóstwa.
20 Lutego, popularny w środowisku studentów, forsuje nie tylko ekonomiczne, lecz
także polityczne postulaty. W odpowiedzi
król na początku marca 2011 r. zapowiedział
szybkie zmiany ustrojowe, czym przyspieszył proces ewolucji systemu3. Zaproponowana przez monarchę i zaakceptowana
w referendum 1 lipca 2011 r. nowelizacja
konstytucji przewiduje m.in. wskazywanie
kandydata na premiera przez najsilniejszą
po wyborach partię (a nie przez króla),
wzmocnienie prerogatyw parlamentu, rządu i władz regionalnych, zapisy gwarantujące prawa człowieka, równość płci, pluralizm
językowy i niezależność sądów. W efekcie
tych zmian monarcha przestanie być osobą
bezpośrednio zarządzającą państwem – stanie się gwarantem ładu i stabilizacji (podobnie jak to ma miejsce np. w Hiszpanii).
Sukces procesu zmian będzie jednak zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest
przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest na
autorytecie monarchy, a nie na dyskursie
partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej. Bliski królowi „krąg” rodzin
i osób wykazuje mniejsze niż suweren zainteresowanie naruszeniem status quo, a partie polityczne i media są słabe. Nie wiadomo
także, jak opartą na wzorach europejskich
Plan przemian:
główne kierunki
Maroko nie było widownią masowych
protestów politycznych, jednak grupy niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej zradykalizowały działania w efekcie zamieszek
w sąsiednich krajach. Ruch na rzecz Zmian
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
12
Gospodarka Maroka rozwija się dość szybko, ale co roku na rynek trafia też kilkaset tysięcy młodych ludzi.
Nie ma dla nich pracy, więc wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje: tylko w 2010 r. emigracja
przekroczyła 100 tys. osób – głównie do Europy i krajów arabskich.
głębszą demokratyzację, liberalizację i ograniczenie roli
monarchy przyjmie mniej prozachodnia, konserwatywna
część społeczeństwa.
Aby zmiany były trwałe, Maroko potrzebuje rozszerzenia
elit oraz wzmocnienia dyskursu politycznego, by rząd i partie
mogły wziąć na siebie współodpowiedzialność za państwo.
Jednocześnie przyspieszony przez wydarzenia proces przekształceń systemu musi uwzględniać konieczność zmian
– zawsze jednak powolnych – w mentalności słabo wciąż
przygotowanego do aktywności publicznej społeczeństwa.
Bez nich mechanizmy demokratycznego państwa (pluralizm
polityczny, społeczeństwo obywatelskie, debata medialna)
nie będą funkcjonować poprawnie.
Polityka zagraniczna
– równowaga 3D
uniezależnić (podobnie jak w Europie monarchowie protestantcy od dominacji papiestwa). Najwięksi władcy Maroka opierali swoją politykę na współpracy z europejskimi
mocarstwami: Ahmad an-Mansur (XVI w.) toczył rozmowy z angielską Elżbietą I o wspólnym pokonaniu Hiszpanii,
a Mulaj Ismail (XVII w.) z panującej do dziś dynastii Alawitów utrzymywał bliskie relacje z Ludwikiem XIV, wzorując swoje rozwiązania na jego modelu władzy absolutnej
i tworząc podstawy potęgi państwa. Losy królestwa w XX w.
jeszcze bardziej zbliżyły je do Francji, która pozostaje najważniejszym partnerem Maroka w relacjach międzynarodowych. Dla współczesnych marokańskich elit Europa jest
najważniejszym punktem na ich „mentalnej mapie”, a Unia
Europejska – źródłem inspiracji systemowych. Rozwiązania
unijne są także w centrum procesu zmian modernizacyjnych forsowanych przez monarchę. Jednocześnie rozdźwięk
między sytuacją polityczno-gospodarczo-społeczną w Europie i w Maroku jest wciąż znaczny.
Maroko jest usytuowane pomiędzy Europą, Afryką
a światem arabskim. Taka lokalizacja „na rozdrożu” może
skłaniać do wybrania jednego z kierunków w kontrze do pozostałych, ale może być także inspiracją do ich równoważenia.
Drugim punktem odniesienia marokańskich elit są państwa
Maroko od wielu lat realizuje tę drugą strategię. Otwartość na arabskie (99 proc. zróżnicowanej etnicznie ludności kraju
wpływ różnych kultur i cywilizacji ma w Maroku długą trady- to wyznawcy islamu, choć arabski w Maroku różni się od
cję. Niezależnie od tego, czy były to podboje, najazdy, czy po- arabskiego używanego w krajach np. Zatoki Perskiej). Marokojowa kooperacja, Maroko wiele czerpało z tych relacji, nie ko jest członkiem Ligi Arabskiej. Dla tego bieguna marokańtracąc przy tym własnej tożsamości. Z przewag takiego „wę- skiej polityki znaczenie ma przede wszystkim współpraca
złowego” położenia skorzystały w przeszłości różne miejsca: gospodarcza z krajami Zatoki, pozostałymi krajami Maghrepocząwszy od enklaw tworzonych w państwach kolonialnych, bu i Turcją (ostatnio znaczący inwestor). Relacje Maroka ze
przez Hongkong, po specjalne strefy handlowe w Chinach, światem arabskim mają specyficzny charakter ze względu na
łączące funkcję „bramy” z centrum produkcji i sourcingu. bliską współpracę ze Stanami Zjednoczonymi (kluczowy soZ podobnej strategii rozwoju chce skorzystać Maroko.
jusznik USA w rejonie), zamkniętą granicę z muzułmańską
Układ geopolityczny powoduje, że Europa jest dla Maroka Algierią oraz zaszłości społeczno-historyczne (negatywny
strategicznym punktem odniesienia. Dla marokańskich dynastii stosunek Berberów do arabskiej dominacji). To sprawia, że
kontynent europejski był bliższy politycznie niż świat islamu, Maroko jest bardziej odporne od pozostałych krajów Maghod którego pomimo więzi religijnych chcieli się jako państwo rebu na idee radykalnego islamu.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
13
ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i
Trzeci biegun marokańskiego spojrzenia na
świat to Afryka. Pozycja kraju w zachodniej
części Afryki jest tradycyjnie silna. Krąg
Mauretania – Mali – Senegal – Wybrzeże
Kości Słoniowej to obszar gospodarczej ekspansji Maroka i rozbudowanych więzi handlowych. Aspiracją kraju jest bycie łącznikiem
i pośrednikiem Europy dla całej Afryki postfrancuskiej, czemu sprzyja doskonała znajomość tego regionu, ale także mentalności
europejskiej. Handel Maroka z krajami
Afryki wzrósł z 533 mln dol. w 1998 r. do
ok. 3 mld dol. w 2008 r. (wzrost o 460 proc.),
także dzięki otwarciu połączeń lotniczych
Royal Air Maroc z 27 głównymi miastami
kontynentu. Duże znaczenie w rozwijaniu
„bieguna afrykańskiego” będzie miało uregulowanie statusu Sahary Zachodniej, z której powodu Maroko jest jedynym państwem
na kontynencie nienależącym do Unii Afrykańskiej.
❂b]
r ozwijanie specjalnych relacji z UE:
w dłuższej perspektywie wejście do europejskiego jednolitego rynku na podobnych
zasadach jak Norwegia, Szwajcaria czy
Liechtenstein (unia gospodarcza z UE bez
statusu członka Unii Europejskiej);
❂c]
Maroko
może być
kluczowym
sojusznikiem
Europy
w Afryce.
Wielobiegunowa
strategia rozwoju
Proces zmian wewnętrznych w połączeniu z koncepcją działań zagranicznych
w trzech wymiarach buduje wielobiegunową
strategię rozwoju Maroka na najbliższe lata.
Najważniejsze założenia tej strategii to:
w
prowadzanie reform społecznych:
stopniowa liberalizacja życia politycznego oraz adaptacja rozwiązań europejskich do warunków społecznych Maroka
są kluczowe dla większego zbliżenia z Unią
Europejską, osiągania celów rozwojowych
i stabilizacji wewnętrznej;
❂d]
r ozwój inwestycji infrastrukturalnych:
realizacja strategii rozwoju wymaga
rozbudowy infrastruktury transportowej
(lotniska, porty, drogi, kolej), co ma także
znaczenie stabilizacyjne, sprzyja zmniejszaniu bezrobocia (łatwiejszy dostęp do pracy
i handel) oraz niweluje dysproporcje pomiędzy miastami a terenami wiejskimi.
W strategii rozwojowej Maroka widoczna jest otwartość na różne rozwiązania, które można zaadaptować do sytuacji
kraju, poszukiwanie dobrych wzorców
politycznych, gospodarczych i społecznych.
Jeśli nie pojawią się nieznane dziś okoliczności,
dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem politycznym i gospodarczym
Unii Europejskiej w Afryce Północnej.
❂a]
wykorzystanie pozycji geostrategicznej
kraju – miejsca krzyżowania się relacji europejskich, afrykańskich i bliskowschodnich:
czerpanie z faktu bycia platformą różnego rodzaju interakcji między tymi światami
w celu stworzenia swoistego „węzła wzrostu”
i kompetencji;
PRZYPISY
1. P
or. A Chance to reform. How The EU can support democratic evolution in Morocco, European Council on Foreign Affairs, Brief Policy, maj 2011.
2. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy bezrobocie wśród osób w wieku 15–34 lata wynosi w Maroku 82 proc. Por. From Tunis to Cairo:
An Altered Political Landscape, Institute of International Finance, luty 2011.
3. Por. Le Discours de SM le Roi Mohammed VI à la nation annonçant les réformes constitutionnelles au Maroc, 22 marca 2011.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
14
Demografia może być postrzegana jako obciążenie: ale z czasem, gdy dojrzeje wchodzące dziś w dorosłe życie pokolenie,
może stać się jedną z przewag konkurencyjnych Maroka.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
15
ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a
Trójkąt szans
MarokoEuropaPolska
Ściślejsza współpraca między Polską a Marokiem, wymiana doświadczeń
w zakresie efektów polityki sąsiedztwa oraz wykorzystanie polskich
doświadczeń akcesyjnych mogą sprzyjać szybszej demokratyzacji Maroka
i jego ściślejszej relacji z UE.
Maroko może stać się cennym sojusznikiem Polski w Afryce,
a Polska – ważnym partnerem Maroka w Europie Środkowej. Współpraca taka
miałaby sens z punktu widzenia sposobów kształtowania relacji UE z sąsiadami
zarówno na południu, jak i na wschodzie. Polskie doświadczenia z okresu harmonizacji
prawa i instytucji z rozwiązaniami UE oraz absorpcji funduszy europejskich
mogą być dla Maroka przykładem dobrych praktyk.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
16
Od stycznia 2012 r. będzie obowiązywać pełna liberalizacja handlu między Unią Europejską a Marokiem.
Otworzy ona nowe możliwości współpracy między obiema gospodarkami.
Mówiąc o Maroku,
głównym dostawcą produktów (w tym żywnościowych)
i największym inwestorem. Kraj przyjmuje europejskie rozwiązania instytucjonalne oraz prawne i adaptuje je do swoich
warunków (liberalizacja handlu wewnętrznego, deregulacja
systemu bankowego, prywatyzacja). W 2000 r. zaczął obowiązywać układ stowarzyszeniowy z UE, a od 2008 r. „wzmocnione partnerstwo” (advanced status). Pełna liberalizacja
handlu towarami między EU a Marokiem od 2012 r. otwiera
nowe możliwości rozwojowe.
Jednocześnie w 2010 r. podpisano umowy dotyczące
produktów rolnych i rybnych. To ważny sektor, bo stanowi
55 proc. wartości marokańskiego eksportu do UE i 45 proc.
wartości unijnego eksportu do Maroka. Po ratyfikacji umów
przez Parlament Europejski liberalizacją zostanie objęta
znaczna część tej wymiany. Toczą się także negocjacje w sprawie swobody świadczenia usług i zakładania przedsiębiorstw.
Jest to szczególnie istotne w kontekście planów Maroka dotyczących zwiększenia udziału usług w PKB (z prawie 50 proc.
dziś do 60 proc. w roku 2020).
Europa nadaje kierunek
Unia zachęca Maroko do kontynuacji działań na rzecz doUnia Europejska jest głównym partne- stosowania marokańskich przepisów prawnych do dorobku
rem gospodarczym Maroka. Przyjmuje po- wspólnotowego (acquis communautaire). Harmonizacja ustanad 63 proc. marokańskiego eksportu, jest wodawstwa jest szczególnie ważna w takich dziedzinach, jak
często przywołuje się porównanie użyte
przez króla Hassana II, że jego kraj to drzewo, którego korzenie są w Afryce, ale liście
– w Europie. Relacja z Europą ma kluczowe znaczenie w planach rozwoju Maroka.
Najważniejszymi partnerami politycznymi
i gospodarczymi kraju są Francja i Hiszpania (bliskość interesów i położenia niweluje
zaszłości historyczne), ale Maroko myśli
już o wykorzystaniu szerszych sojuszy, jakie
umożliwia współpraca z Unią Europejską.
Jeszcze w 1987 r. Maroko złożyło wniosek
o członkostwo w UE. Został on odrzucony, jednak obie strony są zgodne, że pełny
udział Maroka w rynku wewnętrznym UE
(bez politycznego członkostwa w tej organizacji) jest celem możliwym do osiągnięcia.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
17
ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a
finanse (w tym ubezpieczenia), zamówienia
publiczne (w tym infrastruktura) oraz normy
i regulacje techniczne (w tym jakość i bezpieczeństwo produktów, także spożywczych).
Największy w regionie
beneficjent unijnej pomocy
UE wspiera także realizację reform podejmowanych przez marokańskie władze. Maroko korzysta z podobnej pomocy jak nowe
kraje członkowskie UE w okresie przedakcesyjnym. Na lata 1995–2006 UE przeznaczyła dla Maroka prawie 1,5 mld euro
w ramach programu MEDA I i MEDA II1.
Projekty z tego okresu służyły rozwijaniu
konkurencyjności gospodarki, wspieraniu
sektora prywatnego i poprawie jakości działań administracji. Znaczna część została
skierowana na tereny wiejskie w celu niwelowania nierówności społecznych.
Bezzwrotną pomoc finansową UE na kolejne lata zaalokowano w ramach istniejącej
od 2003 r. Europejskiej Polityki Sąsiedztwa,
która obejmuje 16 krajów sąsiadujących
z Unią Europejską od południa i wschodu.
Do Maroka z nowej puli ma trafić 654 mln euro na okres 2007–2010 i ponad 580 mln euro
na lata 2011–2013. Pieniądze te są przeznaczone przede wszystkim na sprawy społeczne, rozwój gospodarki, wsparcie instytucji,
poprawę rządzenia (w tym wdrażanie praw
człowieka) i ochronę środowiska.
Maroko jest także beneficjentem współpracy „bliźniaczej” (twinning) finansowanej
w ramach Programu Wsparcia Układu Stowarzyszeniowego Unia Europejska – Maroko. Do tego dochodzą projekty inwestycyjne współfinansowane przez Unię w różnej
formie, także pożyczek (ponad 1 mld euro
w latach 2002–2006, z czego 60 proc. na
SPIS TREŚCI
Maroko
to największy
w regionie
beneficjent
unijnej
infrastrukturę, głównie energetyczną i transpomocy. portową). Marokańska administracja jest
dobrze przygotowana do pozyskiwania
unijnych funduszy i ich wydatkowania. Na
statystycznego Marokańczyka przypada
dziś ok. 6,5 euro z unijnj kasy.
Jaśminowa rewolucja
– nowy kontekst
Rewolucje w krajach Afryki Północnej zmusiły jednak Unię Europejską do
zrewidowania podejścia do finansowego wspierania tych państw2. Unia będzie
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
18
5mln Tylu Marokańczyków skorzystało z pomocy finansowej w ramach programu
National Initiative for Human Development utworzonego z inicjatywy króla.
w przyszłości zwracać większą uwagę na wspieranie demokratycznych przemian oraz zmniejszenie nierówności
społecznych, które mogą zagrażać stabilizacji w regionie.
W przypadku Maroka stało się to już w 2008 r., wraz z przyjęciem zaawansowanego statusu w relacjach z UE. Maroko
przyjęło wtedy zmianę priorytetów w wydawaniu funduszy otrzymywanych w ramach Instrumentu Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa. Kwota na projekty z obszaru „dobre rządzenie i prawa człowieka” wzrosła z 8 mln
euro w latach 2007–2010 do prawie 90 mln euro w latach
2011–2013 (wzrost z 1 proc. aż do 15 proc. całości środków).
Ten trend będzie się utrzymywał.
Ogłoszone pod koniec maja 2011 r. przez szefową unijnej
dyplomacji Catherine Ashton nowe priorytety Europejskiej
Polityki Sąsiedztwa zakładają m.in. większą koncentrację na
wspieraniu przemian demokratycznych, wzmacnianiu relacji w zakresie współpracy i bezpieczeństwa – by wzmocnić
strukturę gospodarek i zmniejszyć napięcia socjalne3.
Łącznie na politykę sąsiedztwa UE przeznaczy w latach
2011–2013 6,94 mld euro (o 1,2 mld euro więcej, niż zakładano kilka lat temu). Zarazem mają się pojawić lepsze mierniki efektywności i celowości realizowanych w jej ramach
projektów. Europa jest obecnie bardziej wyczulona na kwestie dobrego rządzenia w krajach, które się demokratyzują,
i od efektów w tym obszarze będzie uzależniać wsparcie.
Wyraźnie rysuje się także nurt postulujący większą koncentrację wsparcia i zwiększanie jej w krajach, których rządy
najbardziej sprzyjają demokratyzacji.
Polska prezydencja
a polityka sąsiedztwa
Zarysowany kontekst ma znaczenie z punktu widzenia
tego, jak Polska patrzy na Europejską Politykę Sąsiedztwa.
Jest ona jednym z priorytetów polskiej prezydencji. Do
tej pory jednak Polska była skoncentrowana na kwestiach
Wschodu. Jest wielkim zwolennikiem wejścia Ukrainy
do UE, aktywnie działa na rzecz Białorusi. W 2009 r. zainicjowała Partnerstwo Wschodnie – inicjatywę zakładającą zacieśnienie współpracy UE z Białorusią, Ukrainą,
Mołdawią, Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią. Program
jest realizowany poprzez preferencje handlowe, ułatwienia
wizowe i programy pomocowe, a jego długofalowy cel to
przygotowywanie objętych nim państw do integracji z Unią
Europejską.
Rekomendacje THINKTANK:
1. B udowanie szerszego pode jścia do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa rozumianego
jako „wzmocnienie partnerstwa wschodniego i pogłębienie południowego” jednocześnie
oraz wzbogacenie polskiej wizji stosunków UE z sąsiadami o te doświadczenia.
2. Z acieśnienie rel ac ji polit ycznych między Polską a Marokiem: Maroko jako strategiczny
sojusznik Polski w Afryce, Polska jako ważny sojusznik Maroka w środkowej i północno-wschodniej Europie.
3. Rozwój współprac y bil ateralne j w zakresie twinningu i doradztwa w obszarze
reformowania instytucji, a także realizacji projektów współfinansowanych z funduszy UE.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
19
ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a
20%
O tyle od 2010 do 2020 r. wzrośnie użycie
odnawialnych źródeł energii w Maroku.
Polska obejmuje przewodnictwo w UE
w momencie, gdy sprawy wschodnie są mniej
istotne niż relacje z południowymi sąsiadami.
Na tych właśnie relacjach skoncentrowany
jest inny polityczny projekt – zainicjowana
przez Francję w 2009 r. Unia na rzecz Regionu
Morza Śródziemnego. Jest ona rozwinięciem
Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego, rozpoczętego w 1995 r. jako platforma współpracy między UE a krajami basenu Morza Śródziemnego (tzw. proces barceloński). W Unii
na rzecz Regionu Morza Śródziemnego działają wszystkie kraje członkowskie UE oraz 16
krajów Afryki i Bliskiego Wschodu (Albania,
Algieria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja,
Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Mauretania,
Monako, Czarnogóra, Maroko, Palestyna,
Syria, Tunezja i Turcja).
Choć oba projekty funkcjonujące w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa nie
są ze sobą sprzeczne, istnieje między nimi
naturalna konkurencja wynikająca z odmiennych priorytetów i ambicji krajów
liderów. Zarazem żaden z projektów nie
wykorzystuje w pełni swojego potencjału,
bo nie aktywizuje wszystkich członków UE.
Obejmując prezydencję w UE, Polska może
wykorzystać okazję, by nadać dyskusji o priorytetach polityki sąsiedztwa nowy wymiar, łączący
oba jej wektory – wschodni i południowy. Oba są
dla polityki i bezpieczeństwa Europy istotne
i mogą się nawzajem wspierać. W obu tych
strategicznych kierunkach działania Unia
Europejska może realizować swoją „miękką
siłę”, tworząc obustronnie korzystne modele współpracy i współdziałania zbudowane
SPIS TREŚCI
Oś
współpracy
Warszawa
– Rabat może
przyczynić się
do wymiany
doświadczeń
między
partnerstwem
południowym
a wschodnim.
PEŁEN EKRAN
dzięki jednemu podejściu. W polskim interesie jest szerokie ujęcie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa rozumiane jako „wzmocnienie partnerstwa wschodniego i pogłębienie
południowego” jednocześnie4.
Bliższa współpraca polityczna z Marokiem może pomóc w realizacji tej strategii. Maroko odgrywa bowiem istotną rolę
w Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego (jej szefem jest obecnie Marokańczyk),
będąc zarazem ważnym graczem w regionie.
Oś Warszawa – Rabat może przyczynić się
do wymiany doświadczeń między partnerstwem południowym a wschodnim, dostarczając zarazem nowych narzędzi weryfikacji
efektywności działań Europejskiej Polityki
Sąsiedztwa.
Także dla Maroka współpraca tego rodzaju byłaby korzystna. Unia na rzecz Regionu Morza Śródziemnego powstała głównie dzięki dyplomatycznej energii Francji.
Jej rozwój ma zaś kluczowe znaczenie dla
marokańskich planów gospodarczych i wykorzystania swojego położenia do obsługi
ponad 1 mld mieszkańców UE, basenu Morza Śródziemnego i Afryki. Maroko wie, że
powinno pozyskać do tej koncepcji także
innych członków UE.
Zbliżenie wschodu i południa Europy
miałoby dla obu projektów podwójną korzyść. Po pierwsze, poszerzyłoby polską
i francuską perspektywę patrzenia na Europejską Politykę Sąsiedztwa. Po drugie, zacieśnianie współpracy pomiędzy obydwoma
blokami niwelowałoby napięcia i rywalizację pomiędzy nimi, dając obu większe szanse
na aktywny rozwój.
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
20
Plac Dżemaa-el-Fna w Marrakeszu, jedno z najbardziej kultowych marokańskich miejsc, mało zmienia się przez wieki.
Zachowanie lokalnego dziedzictwa jest wyzwaniem w kontekście modernizacji marokańskiej gospodarki.
Współpraca partnerska
– perspektywy
(zacieśnienie relacji i obecności w tej części świata) oraz
UE (wykorzystanie sprawdzonych modeli działania). Polska
Zbudowanie osi Warszawa – Rabat może nadać nową dy- prowadzi w Maroku dwa projekty twinningowe, związane
namikę Europejskiej Polityce Sąsiedztwa, ale także przyczy- z polityką fitosanitarną oraz konkurencyjnością. Potencjał
nić się do poszukiwania lepszych rozwiązań w obu krajach. jest jednak znacznie większy. Dotyczy m.in. przekazywania doświadczeń w projektowaniu rozwiązań i budowaniu
Perspektywiczne są zwłaszcza cztery obszary:
instytucji w wielu innych sektorach – zwłaszcza że nowe
podejście do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa zakłada realiWykorzystanie polskich doświadczeń akcesyjnych zację programów wspierania administracji (Comprehensive
w lepszym przygotowaniu Maroka do współpracy z UE Institution Building) podobnych do wdrażanych w krajach
Europy Wschodniej5.
Maroko dostosowuje swoje przepisy i administrację
do funkcjonowania na jednolitym rynku europejskim.
Będzie to polegało na harmonizacji lokalnego prawa oraz
Wykorzystanie doświadczeń Polski w zakresie
tworzeniu instytucji i instrumentów, zwłaszcza w obszarze
pozyskiwania i rozliczania funduszy unijnych
zamówień publicznych, rynku finansowego i norm. Polska przeszła tę drogę niedawno i ma świeże doświadczenia.
Zwiększenie funduszy na politykę sąsiedztwa oznacza,
Ich wykorzystanie może leżeć w interesie zarówno Maroka że pojawi się więcej projektów, w których Maroko może
(łatwiejsze i szybsze dostosowanie prawa i instytucji przez być beneficjentem. Zarazem Unia będzie zwracała większą
użycie praktycznej wiedzy i dobrych praktyk), jak i Polski uwagę na to, czy są one efektywne. Procedury pozyskiwania
❂a]
❂b]
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
21
ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a
unijnych pieniędzy będą się komplikować.
Pozyskiwanie środków finansowych i wysoki poziom absorpcji zależeć będą od
sprawnego systemu zarządzania. W tym
aspekcie współpraca Polski i Maroka miałaby głęboki sens. Polska jest największym
beneficjentem unijnych funduszy strukturalnych i spójności, a polscy eksperci wiedzą, jak rozliczać te środki i konstruować
dobre projekty. Z punktu widzenia interesu
Unii Europejskiej taka współpraca zwiększyłaby prawdopodobieństwo, że europejskie pieniądze w Maroku będą wydawane
efektywnie.
❂c]
ymiana doświadczeń w zakresie
W
decentralizacji państwa
d]
❂
spółpraca młodzieży
W
i uniwersytetów
Polska
i Maroko
mają wspólne
interesy
polityczne
i powinny
zacieśnić
współpracę.
Jednym z dużych projektów rozwojowych Maroka jest wzmocnienie regionów.
Tu także polskie doświadczenia mogą być
cenne. Świeższej ekspertyzy w podobnej
skali (porównywalna wielkość terytorium
i rodzaj wyzwań) nie mają inne kraje. Polska reforma samorządowa z 1999 r. pozwala na wymianę doświadczeń w takich
obszarach, jak strategie decentralizacji,
budowanie relacji centrum ‒ regiony,
strategie zarządzania rozwojem państwa,
stymulowanie przedsiębiorczości, pobudzanie konkurencyjności regionów i wykorzystanie przewag konkurencyjnych przy
odmiennych warunkach, a także strategie
promocji miast i miejsc, w tym w zakresie
rozwoju turystyki, budowania produktów
turystycznych i przyciągania inwestycji.
Poszukiwanie szans rozwojowych, mobilność i emigracja Marokańczyków stanowią wielkie wyzwanie dla krajów UE,
zwłaszcza położonych najbliżej (Hiszpania,
Francja, Włochy). Jednocześnie doskonale
rozwija się współpraca szkół i uniwersytetów (także w formie e-twinningów), realizowane są wymiany studenckie i naukowe
(w ramach programu Erasmus Mundus),
modernizuje się obiekty edukacyjne (w ramach programu Tempus) oraz wspiera
aktywność młodzieży (program Młodzież
w Działaniu). Uniwersytet Jagielloński
podpisał umowę z uniwersytetem w Fezie
(a oba miasta – współpracę bliźniaczą),
jednak inne polskie uczelnie i szkoły w
niewielkim stopniu uczestniczą w tej wymianie.
Zacieśnianie relacji między Unią Europejską a Marokiem będzie skutkować jej
naciskami zarówno na większą i szybszą
demokratyzację, jak i głębsze zmiany w gospodarce i polityce społecznej. Zacieśnienie
relacji z Polską miałoby znaczenie dla
wspierania i przyspieszania tych procesów. Jednocześnie Maroko może stać się
cennym sojusznikiem Polski w Afryce,
a Polska – znaczącym partnerem Maroka w środkowej i północno-wschodniej
Europie. Bliższe współdziałanie będzie
służyć zarówno rozwijaniu relacji bilateralnych, jak i rozwojowi Unii Europejskiej.
PRZYPISY
1. E uropean Neighbourhood Policy and Partnership Instrument, Morocco – Strategy Paper 2007–2013, European Commission, External Relations DG, 2007.
2. Por. Unia Europejska wobec południowych sąsiadów: nowe wyzwania dla europejskiej polityki sąsiedztwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, maj 2011.
3. Por. A new response for a changing Neighbourhood, European Comission, High Representative of The European Union
for Foreign Affairs and Security Policy, maj 2011.
4. Por. podobne wnioski raportu Unia Europejska wobec południowych sąsiadów:
nowe wyzwania dla europejskiej polityki sąsiedztwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, maj 2011.
5. Podobne wnioski, dotyczące wykorzystania w krajach Afryki Północnej doświadczeń transformacji z lat 80. i 90.,
formułuje raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych – ibidem.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
22
Unia Europejska jest coraz bardziej wyczulona na kwestie dobrego rządzenia w krajach, które się demokratyzują. Wysokość
wsparcia finansowego w ramach różnych instrumentów pomocowych UE będzie odtąd uzależniona od efektów tych działań.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
23
ANA L I Z A 3 . Wa r s z a w a – R a b a t : m o ż l i w o ś c i w s p ó ł p r a c y
Maroko Polska
Gospodarcze wektory wzrostu
Strategia i kierunek rozwoju Maroka otwierają pole do o wiele bliższej
niż istniejąca współpracy gospodarczej z Polską.
Maroko opiera swój długofalowy plan rozwoju na strategicznym wykorzystaniu lokalizacji
oraz pośredniczeniu w przepływie towarów i usług między Europą, Afryką a Bliskim
Wschodem. Stwarza to szanse wzmocnienia relacji gospodarczych. Bliższa współpraca
Polski i Maroka jest możliwa w wielu obszarach, począwszy od handlu bezpośredniego,
turystyki i projektów infrastrukturalnych, po zaawansowane kontrakty związane
z realizacją marokańskiej wizji rozwoju.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
24
Marokańska gospodarka zaczyna być
zaliczana do gospodarek wschodzących. Maroko, tak jak Polska, rozwijało się także w czasie, gdy gospodarka europejska
zwolniła tempo. W ciągu ostatniej dekady wzrost gospodarczy wynosił rocznie średnio 4,8 proc., a kryzys zmniejszył
go tylko nieznacznie (4,9 proc. w 2009 r. wobec 5,6 proc.
rok wcześniej). To wystarczająco wiele, by robić wrażenie na
krajach bardziej rozwiniętych, ale rosnących wolniej.
Gospodarka Maroka rośnie dzięki kilku czynnikom.
Duże znaczenie mają coraz ściślejsze relacje z rynkiem
Unii Europejskiej i otwarcie na świat. W latach 90. Maroko rozpoczęło podpisywanie z różnymi państwami umów
o wolnym handlu (obecnie jest ich ponad 70), co przyniosło
czterokrotne zwiększenie wymiany handlowej. Jednocześnie rząd realizuje plan modernizacyjny. Na finansowanie
rozwoju pozwalają m.in. przychody z eksportu fosfatów
(50 proc. wpływów w eksporcie), których Maroko jest największym producentem w świecie. Znaczenie ma także
wsparcie finansowe ze strony Unii Europejskiej.
Rozwój gospodarczy Maroka w ostatnich latach jest
w dużej mierze efektem realizowanych reform i strategii
sektorowych, zwłaszcza w kluczowych obszarach (turystyka, przemysł lekki, rzemiosło, rolnictwo). Mają one na celu
wzmocnienie ram makroekonomicznych, poprawę konkurencyjności i zdywersyfikowanie gospodarki. Rosnącym
inwestycjom publicznym towarzyszą relatywnie niskie koszty pracy i sprzyjający klimat dla przedsiębiorstw, zwłaszcza
w sektorach kluczowych – m.in. zwolnienia i ulgi podatkowe w turystyce. Do tego dochodzi niska inflacja (średnio
1,7 proc. rocznie przez ostatnie dziesięć lat), ograniczone
i kontrolowane bezrobocie (obecnie 9,1 proc.) oraz rosnąca
konsumpcja wewnętrzna.
Maroko 2020 – wizja
gospodarczego rozwoju
Generalna Konfederacja Przedsiębiorstw Maroka
(CGEM) jako główne wyzwania rozwojowe Maroka na rok
2020 wymienia m.in.: zwiększenie PKB na osobę (obecnie
4,8 tys. dol., dla porównania – Algieria ‒ 7,3 tys., Tunezja
– 9,4 tys., Egipt – 6,2 tys.), wyrównanie wkładu różnych
regionów we wzrost gospodarczy (istnieją duże różnice
między bogatymi regionami nadmorskimi a środkiem kraju) oraz zagospodarowanie coraz większej liczby młodych
osób wchodzących na rynek pracy. Maroko dąży do zmiany
struktury swego PKB i zwiększenia roli usług (z 49 proc.
PKB obecnie do 60 proc. w 2020 r., kosztem rolnictwa –
SPIS TREŚCI
spadek o 9 proc.). W praktyce oznacza to rozwijanie przede
wszystkim handlu i turystyki, tak aby stworzyć młodemu
pokoleniu szanse rozwojowe w kraju1.
Bariery mentalne, prawne i finansowe sprawiają, że rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej jest dla młodego Marokańczyka trudne. Zwłaszcza że banki nie wspierają
rozwoju małej i drobnej przedsiębiorczości, a rząd zasadniczo nie prowadzi specjalnych – dobrze znanych w Polsce
– programów nastawionych na inicjowanie start-upów. Wyzwaniem jest również uzyskanie lepszej konkurencyjności
istniejących już przedsiębiorstw.
Maroko jest otwarte na inwestycje zagraniczne. Lokalne
prawo, umowy międzynarodowe i inwestycyjne pozwalają
zarówno na łatwe uruchamianie firm różnego typu (przedstawicielstwa, spółki), jak i na zakup nieruchomości (oprócz
terenów rolniczych). Jednocześnie szybko postępuje modernizacja infrastruktury (drogi i autostrady, transport miejski,
kanalizacja, elektryczność, internet). Ważny jest także proces przekształceń w zarządzaniu regionami (nowy podział
administracyjny, decentralizacja) połączony z działaniami
na rzecz wyrównania poziomów ich rozwoju. Czynnikiem
zachęcającym do inwestowania są także niskie obciążenia
pracodawców (konkurencyjne koszty pracy), ulgi i zwolnienia podatkowe, znajomość francuskiego wśród wykształconych pracowników oraz uporządkowanie administracyjne
kraju (instytucje, przepisy).
Ten typ rozwijającej się gospodarki stwarza wiele możliwości kooperacji. Powszechnie korzystają z tego od lat
przedsiębiorcy francuscy i hiszpańscy, ale coraz aktywniejsze są także firmy z pozostałych krajów UE, a także z państw
spoza rynku europejskiego, np. z Turcji czy Chin (m.in. biorą udział w marokańskich przetargach publicznych).
Marokańska strategia rozwoju przewiduje wzrost możliwości
sourcingowych kraju jako dostarczyciela produktów i usług
(„hub zaopatrzeniowy”). Rozwijaniu takiej koncepcji właśnie w Maroku sprzyja m.in. świadomość, że świat zachodni
poszukuje źródeł tanich dostaw leżących bliżej niż Chiny,
zwraca większą uwagę na jakość towarów oraz jest bardziej uwrażliwiony na kwestie praw człowieka czy tzw. fair-sourcingu. Te trendy powodują, że Maroko może stać się
miejscem lokowania na dużą skalę montowni, zakładów
produkcyjnych, tekstylnych itp., co odbierze biznes np. niektórym krajom Azji. Zakłady produkcyjne ma w Maroku
m.in. hiszpańska Zara.
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
25
ANA L I Z A 3 . Wa r s z a w a – R a b a t : m o ż l i w o ś c i w s p ó ł p r a c y
❂a]
Maroko
Dzięki kilkudziesięciu umowom o wolnym handlu Maroko może stworzyć wolnocłową strefę wymiany towarowej w bezpośrednim sąsiedztwie Europy z centrum
przeładunkowym w Tangerze, u wrót Cieśniny Gibraltarskiej, skąd gołym okiem
widać Hiszpanię. Jednocześnie Maroko jest
dogodnym przystankiem transferowym
między Ameryką Południową i Meksykiem
a Europą, Afryką i Wschodem.
pozycjonuje
się jako
„węzeł
handlu”
między
Afryką,
Europą
a Bliskim
Wschodem.
Możliwości dla
polskich firm
Pozycjonowanie się Maroka jako „węzła handlowego”, rozbudowanego o własne
kompetencje sourcingowe (fabryki, montownie, zakłady przetwórcze, z czasem centra outsourcingowe itp.), będzie wymagać
złożenia kompetencji o różnym zakresie.
Stwarza to wiele okazji do współpracy biznesowej między Polską a Marokiem. Oto
najważniejsze z nich:
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
handel bezpośredni: obroty handlowe Polski z Marokiem wyniosły w 2010 r.
147 mln euro2. Obecnie w Maroku można
kupić niewiele polskich towarów. Tymczasem może to być dla polskich przedsiębiorców doskonały rynek zbytu, zwłaszcza
w kontekście zniesienia ceł na produkty
przemysłowe i część produktów rolnych
z UE, w tym polskich. Np. spożywany
w Maroku kuskus jest wytwarzany w dużej
części ze zboża sprowadzanego aż z Kanady.
Dobre perspektywy mają także producenci
wyrobów mlecznych, sera, słodyczy, cukru,
mięsa wołowego, soków oraz przetworów
owocowych i warzywnych. Rosnący marokański rynek stwarza także szanse sprzedaży
maszyn i urządzeń, mebli, produktów chemicznych, sprzętu medycznego i telekomunikacyjnego oraz surowców i półproduktów
dla różnych gałęzi przemysłu.
❂b]
wykorzystanie Maroka jako „hubu”
handlowego i usługowego: Afryka staje się
interesującym rynkiem zbytu dla tanich,
lecz dobrych jakościowo towarów made
in Europe, np. z Polski. Maroko może być
przyczółkiem do polskiej ekspansji na dalsze kraje kontynentu (wspólnie z lokalnymi
firmami). Lokowanie w Maroku centrów
zaopatrzeniowych, produkcyjnych, pośredniczących w handlu i przepływie usług między Europą, Afryką a Bliskim Wschodem
(część tworzonego tam łańcucha handlu
i dostaw) stwarza polskim producentom
i handlowcom ciekawe możliwości. Podobną funkcję dla Maroka w środkowej,
północnej i wschodniej Europie może pełnić Polska. Jest największym rynkiem regionu, świetnym miejscem transferowym
na mniejsze rynki krajów skandynawskich,
bałtyckich czy Grupy Wyszehradzkiej, ale
także na Ukrainę i częściowo Rosję, choć
w tym ostatnim przypadku Maroko prowadzi intensywną politykę bilateralną.
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
26
❂c]
❂e]
turystyka: według polskich źródeł w 2010 r. do Mazamówienia publiczne: plan rozwoju Maroka zakłaroka wyjechało 40–50 tys. osób, zdecydowanie mniej niż da realizację wielu projektów, w tym współfinansowanych
do Tunezji czy Egiptu3. Polskim firmom Maroko stwarza z funduszy unijnych. Są to m.in. inwestycje w rozbudowę inmożliwości kreowania produktów turystycznych na bazie frastruktury portowej, drogi (w 2009 r. wybudowano w Mamarokańskiej oferty nie tylko dla rynku masowego (wy- roku 160 km autostrad), koleje (w tym szybka kolej łącząca
poczynek, zwiedzanie), ale również dla turystyki eksklu- południe i północ kraju), wodociągi, oczyszczalnie ścieków,
zywnej. Rozwojowi ruchu turystycznego sprzyja zarówno infrastrukturę energetyczną. Realizują je głównie firmy franbezpośrednie połączenie Warszawa – Casablanca (Royal cuskie i hiszpańskie, w mniejszym stopniu niemieckie, włoAir Maroc), jak i rozwój połączeń tanich linii lotniczych skie, angielskie, tureckie i chińskie. Dla polskich firm oznacza
oraz rynku czarterów (otwarte niebo od 2006 r.). Dodat- to możliwość udziału w przetargach publicznych, zwłaszcza
kowe możliwości stwarza tworzenie centrów kompetencji w sektorze energetycznym, telekomunikacyjnym, budowlanym i okołobudowlanym oraz powiązanych usługach – doi wymiana doświadczeń w zakresie obsługi klienta.
radczych, informatycznych, badawczych (np. odwierty).
inwestycje w obiekty turystyczne: rynek inwestycji
w riady (tradycyjne marokańskie domy) jest opanowany
Relacje gospodarcze między Polską a Marokiem są dalece
przez inwestorów z Francji i południa Europy, nadal jed- niewystarczające. Jest to w dużej mierze efekt małego rozenak zakup takiej nieruchomości jest atrakcyjną alternatywą znania w możliwościach. Misje handlowe i targi w Maroku
dla nieruchomości w rejonie Morza Śródziemnego. Rząd przyciągają niewielu polskich przedsiębiorców, dla większozachęca ponadto do rewitalizacji kazb (charakterystycz- ści z nich Maroko pozostaje głównie egzotycznym kierunne górskie pałace/zamki) z przeznaczeniem na turystykę. kiem turystycznym. Niska znajomość realiów nie sprzyja
Maroko jest obecnie obszarem ekspansji sieci hotelowych rozwojowi bardziej aktywnej wymiany handlowej i zaawan(rozbudowuje się zwłaszcza oferta spa). Wyjątkową zachę- sowanych relacji mimo możliwości w różnych obszarach.
tę stanowią ulgi podatkowe – właściciele obiektów tury- Tymczasem oba kraje mogłyby w większym stopniu pełnić
stycznych są przez pierwszych pięć lat zwolnieni z podatku wobec siebie funkcje bram: Polska wobec Maroka – do ryndochodowego, a przez kolejnych pięć stawka podatku jest ków północno-wschodniej i środkowej Europy, Maroko dla
zredukowana o połowę.
Polski – do rynków afrykańskich.
d]
❂
Rekomendacje THINKTANK:
1. Szersze spojrzenie polskich przedsiębiorców na możliwości stwarzane przez współpracę
z Marokiem (od handlu po inwestycje).
2. W ykorz ystanie przez polskie firmy strategicznego położenia Maroka do wchodzenia na rynki
zachodniej Afryki (i dalej): zwłaszcza z produktami value for money (europejska marka, niska cena).
3. W
ykorz ystanie marok ańskie j wiz ji rozwoju hubu handlowego do tworzenia
przez polskie firmy nowatorskich strategii włączania się w łańcuch ponadregionalnych dostaw.
4. Poz yc jonowanie się polskich firm jako doskonałego pośrednika w dostępie
marokańskich produktów i usług do rynków Europy Środkowej, Północnej i Wschodniej.
PRZYPISY
1. CGEM Vision 2020. Synthése de la vision et des principaux chantiers, 2011.
2. Dane Ministerstwa Finansów i Gospodarki Maroka: dane polskie się różnią – w 2010 r. obroty według
strony polskiej wyniosły 222 mln euro, polski eksport do Maroka – 106 mln euro (Informator Ekonomiczny MSZ, 2011).
3. Według Krajowych i zagranicznych wyjazdów Polaków w 2010 r. (Polski Instytut Turystyki, 2010) do Tunezji wyjechało 150 tys. osób, a do Egiptu 300 tys.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
27
AUTORZY
dr Małgorzata Bonikowska
Partner Zarządzający THINKTANK
Specjalizuje się w problematyce stosunków międzynarodowych i komunikacji społecznej. Absolwentka
Uniwersytetu Warszawskiego, Akademii Teatralnej (historia kultury) i paryskiej Sorbony (historia i nauki polityczne),
odbyła interdyscyplinarne studia doktoranckie w Polsce (Szkoła Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk)
i za granicą (międzynarodowa Szkoła Studiów Historycznych w San Marino) oraz prowadziła roczny program
badawczy na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku (stypendium Fulbrighta).
W latach 1998–2001 kierowała Centrum Informacji Europejskiej w Urzędzie Komitetu Informacji Europejskiej.
Przygotowała i realizowała rządowy Program Informowania Społeczeństwa o integracji Polski z UE oraz tworzyła sieć
Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej. W latach 2001–2008 była ekspertem Komisji Europejskiej, szefem
Programu Informacji i Komunikacji KE w Polsce, a potem w Bułgarii, przygotowującego te kraje do wejścia do UE.
Współpracuje z Centrum Stosunków Międzynarodowych, jest doradcą w Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
oraz prezesem India EU Council.
Paweł Rabiej
Partner Zarządzający THINKTANK
Specjalizuje się w problematyce innowacyjności i komunikacji oraz strategii konkurencyjnych w firmach
i instytucjach publicznych. Zarządzał procesami restrukturyzacyjnymi, m.in. w branży medialnej.
Kierował konsorcjum opracowującym i realizującym strategię komunikacji i informacji dla Ministerstwa
Spraw Zagranicznych RP przed wejściem Polski do Unii Europejskiej (działania informacyjne na rynek europejski
oraz z wykorzystaniem innowacyjnych form komunikacji). Współpracował z samorządami w zakresie tworzenia
strategii promocyjnych, m.in. strategii promocji Krakowa oraz strategii promocyjnej regionu Małopolski.
Jest autorem analiz i prezentacji dotyczących strategii konkurencyjnych i marketingowych państw, miast i regionów.
P O D Z I Ę KO WA N I A A U T O R SK I E
DOSSIER Polska – Europa – Maroko powstało w efekcie wyjazdu studyjnego do Maroka w czerwcu 2011 r. Autorzy dziękują za pomoc
w opracowaniu raportu następującym instytucjom i organizacjom: Ambasadzie Królestwa Maroka w Polsce, Ministerstwu Spraw
Zagranicznych Maroka, Ministerstwu Gospodarki i Finansów Maroka, Ministerstwu Turystyki i Rzemiosła Maroka, Ambasadzie RP
w Rabacie, Amadeus Institute w Rabacie, Generalnej Konfederacji Przedsiębiorstw Maroka (CGEM), liniom Royal Air Maroc.
Specjalne podziękowania THINKTANK kieruje do Jego Ekscelencji pana Mohy Ouali Tagmy, ambasadora Królestwa Maroka
w Polsce, a także do Jego Ekscelencji pana Witolda Spirydowicza, ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Maroku,
pana Nabila Adhoghiego, dyrektora ds. Unii Europejskiej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Maroka, pana Ikhlasa Amghara,
kierownika departamentu ds. relacji z Unią Europejską w Ministerstwie Gospodarki i Finansów Maroka, pana Oliviera Deau,
koordynatora ds. analiz w Amadeus Institute, panów Rachida Jdidiego, dyrektora ds. strategii i współpracy w Ministerstwie
Turystyki i Rzemiosła, oraz Mohameda Alami Hassaniego – kierownika departamentu współpracy w Ministerstwie
Turystyki i Rzemiosła, oraz pana Jaouada Benjellouna z CGEM (Generalnej Konfederacji Przedsiębiorstw Maroka).
Dossier
Polska – EUROPA – MAROKO
W yd awc a : THINKTANK Sp. z o.o. ul. Mińska 25, 03-808 Warszawa
A U T O R Z Y R A P O R T U : dr Małgorzata Bonikowska, Paweł Rabiej
Koordy n ator wyd aw n i C Z Y: Anna Chyckowska
W spółpr a c a : prof. Anna Dłużewska, Monika Szymańska
P roje k t gr a ficz n y: Katarzyna Zbytniewska
zdjęci a : d
r Małgorzata Bonikowska, Paweł Rabiej,
Thinkstock (str. 5, 6, 7, 9, 21, 26, IV okładka), pap (str. 5)
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
28
Maroko jest otwarte na inspiracje. Przez ponad 1200 lat niezależnego państwa marokańskie dynastie starały się adaptować
najlepsze wzorce płynące ze świata, nie naruszając zarazem obyczajów konserwatywnej ludności berberyjskiej.
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN
LIPIEC 2011
D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o
SPIS TREŚCI
PEŁEN EKRAN