docŻycie wśród skał
download 
Reklamacja Transkrypt
Życie wśród skał
GEOGRAFIA REGIONALNA Życie wśród skał Podręczniki do nauki geografii opisują zjawiska i formy krasowe, jednak brakuje publikacji poświęconych relacjom człowiek – środowisko, zwłaszcza wpływowi barier przyrodniczych na działalność człowieka. Tymczasem obszary krasowe cechuje występowanie silnych związków między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym, które ukształtowały się jeszcze w starożytności i widoczne są również w czasach współczesnych. dr Joanna Markowska Cerić Szkoła Wyższa Przymierza Rodzin,Warszawa O bszary krasowe stanowią ok. 7% powierzchni Ziemi. To obszary zbudowane ze skał węglanowych, takich jak wapień, dolomit, margiel, które są skałami osadowymi i powstały wskutek procesów chemicznych (poprzez wytrącanie się z przesyconych roztworów) lub w rezultacie procesów biologicznych zachodzących w środowisku morskim (nagromadzenie się szkieletów martwych organizmów). Obszary krasowe ze względu na budowę geologiczną dość szybko (w rozumieniu geologicznym) ulegają erozji chemicznej. Rozpuszczanie skał węglanowych przez wody agresywne nasycone CO2 powoduje powstawanie powierzchniowych i podziemnych form terenu, przez co krajobrazy krasowe są bardzo malownicze, choć różnią się w zależności od strefy klimatycznej, w jakiej powstają. Krajobraz krasowy cechuje się występowaniem licznych form powierzchniowych i podziemnych; największe z nich (megaformy) mogą osiągać bardzo duże rozmiary, jak np. mogoty w Chinach (kilkadziesiąt metrów wysokości) czy polja krasowe w Chorwacji (kilkanaście km2 powierzchni). Warto także przyjrzeć się skałom węglanowym z bliska. Można dostrzec fragmenty muszli lub całe szkielety organizmów morskich. Odkryjemy również bogactwo mikroform będących świadectwem tysięcy lat erozji niszczącej skały. Do najczęściej występujących mikroform należą: żłobki krasowe, żebra krasowe, ospa krasowa, jamki, bruzdy i in. W Europie największy zwarty obszar krasowy występuje na Półwyspie Bałkańskim i ciągnie się przez Słowenię, Chorwację, Czarnogórę, Bośnię i Hercegowinę, po Albanię i Grecję. Skały węglanowe występują także w innych krajach basenu Morza Śródziemnego: we Włoszech, w południowej Francji, Hiszpanii i Portugalii oraz na Malcie. Ich kontynuacją są obszary Afryki Północnej (Tunezja i Maroko). Poza Europą obszary krasowe występują również w Azji (zwłaszcza w części południowo-wschodniej i wschodniej), północnej Afryce, południowej Australii, wschodniej części Ameryki Południowej oraz wielu regionach Ameryki Północnej. Urozmaicona rzeźba terenu obszarów krasowych sprzyja aktywnym wędrówkom, natomiast wyprawy do jaskiń, które tworzą podziemny świat, pozostają na długo w pamięci. Cisza i chłód panujące w ich wnętrzu potęgują wrażenie tajemniczości. W podziemnym świecie jaskiń nie słychać śpiewu ptaków, można za to zobaczyć nietoperze. Dwie główne cechy krajobrazów krasowych to silne rozczłonkowanie powierzchniowej rzeźby terenu oraz niewielka ilość lub brak wód powierzchniowych. Rzeźba terenu jest dynamiczna – z uwagi na to, że stale rozwija się podziemna rzeźba terenu, zdarza się, że zapadają się stropy jaskiń, a na powierzchni powstają głębokie leje. Są także dokumenty mówiące o zapadaniu się domostw, uszkodzeniach dróg i odcinków kolei. Takie warunki sprawiają, że bytowanie na krasie jest trudne, a czasem może być niebezpieczne. Bariera grawitacyjna i wodna stanowią ograniczenia w działalności człowieka i mimo postępu technologicznego nadal utrudniają zagospodarowanie obszarów krasowych. Kras nagi Przyjrzyjmy się z bliska obszarom krasowym Europy Południowej, gdzie po raz pierwszy zaobserwowano i opisano zjawiska krasowe. Najbardziej zwartym obszarem krasowym są Góry Dynarskie (utożsamiane z Krasem Dynarskim). Góry te pozbawione są pokrywy roślinnej, tworząc tzw. kras nagi. Jest Jamki krasowe powstają wskutek erozji wód opadowych i abrazji morskiej, wschodnie wybrzeże Adriatyku Geografia w szkole nr 3/2013 23 GEOGRAFIA REGIONALNA to skutek nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym wywołanych działalnością człowieka. Wylesianie Krasu Dynarskiego sprawiło, że zewnętrzna warstwa gleby została odsłonięta, przez co stała się podatna na wywiewanie i spłukiwanie wraz z wodami opadowymi i roztopowymi. W rezultacie na powierzchni pojawiły się nagie skały wapienne zalegające w podłożu. W jakim celu wycinano lasy dębowe Quercus ilex, stanowiące potencjalną roślinność obszaru? Poprzez wycinkę drzew pozyskiwano nowe obszary dla rolnictwa, drewno było potrzebne na opał oraz do budowy statków. Tysiące hektarów lasu zostało wycięte przez Wenecjan w średniowieczu, gdy Republika Wenecji była potęgą polityczną i handlową w basenie Morza Śródziemnego. Ociosane drzewa wykorzystywano jako pale do wzmacniania grząskiego gruntu, na jakim rozwijała się Wenecja. Bezleśny krajobraz lądu i wysp jest charakterystyczny dla Chorwacji, Czarnogóry i Grecji. Roślinnością wtórną, jaka pojawiła się po usunięciu naturalnej szaty roślinnej jest makia – sucholubne, kolczaste zarośla. Obecnie podejmowane są próby ponownego zalesiania tych obszarów, jednak utrudnia je wypas kóz i owiec, które zjadają zielone pędy młodych drzewek. Osadnictwo na obszarach krasowych Obszar krasowy Europy Południowej był zamieszkany już w czasach prehistorycznych – wskazuje się na późny plejstocen. Wówczas schronienie stanowiły jaskinie występujące Deforestacja doprowadziła do wykształcenia charakterystycznego krajobrazu Krasu Dynarskiego; w miejsce zdegradowanych lasów dębowych pojawiło się zbiorowisko roślinne – makia wyspa Brač, Chorwacja na obszarach krasowych. Najbardziej znanymi jaskiniami, w których zachowały się ślady bytności człowieka, są: Altamira (Hiszpania), Lascaux, Salève i Chaffaund (Francja). Osady i miasta zakładane na obszarach krasowych w okresie późniejszym wskazują na ścisły związek zabudowy z rzeźbą terenu – miasta zakładane w starożytności przez Greków i Rzymian najczęściej lokowane były na wybrzeżu, co sprzyjało m.in. rozwojowi handlu. Dużą rolę odegrało wybrzeże dalmatyńskie, które cechuje naturalna silnie urozmaicona linia brzegowa, korzystna do zakładania portów. Liczne naturalne zatoki stanowiły zaciszne miejsca dla statków. Wokół Wylesione wyspy są dziś wykorzystywane jako pastwiska; wyspa Kornat, Chorwacja 24 Geografia w szkole nr 3/2013 zatok rozwijało się następnie osadnictwo – dzielnice portowe, handlowe i mieszkaniowe. Należy podkreślić, że układ ulic w starożytnych miastach również nawiązywał do warunków przyrodniczych. W niektórych miastach położonych na półwyspach, aby uchronić się przed silnym wiatrem, stosowano półokrągły układ ulic i zabudowań. W ten sposób osłabiano siłę wiatru przewietrzającego miasto. Taki układ urbanistyczny widoczny jest m.in. w Korčuli na wyspie Korčuli, skąd przypuszczalnie pochodzi znany średniowieczny odkrywca Marco Polo. Jak wygląda typowy dom na obszarze krasowym? Jest bardzo charakterystyczny: przede wszystkim jego ściany są zbudowane z lokalnego budulca, dzięki czemu doskonale komponują się z krajobrazem. Jednak poza walorami estetycznymi domy ze skał wapiennych cechują się funkcjonalnością i dobrą wentylacją. Zimą grube mury zapobiegają wychładzaniu się wnętrza, dzięki czemu w budynku panuje odpowiednia temperatura, latem natomiast zapobiegają nagrzewaniu się wnętrza domu − panuje w nim przyjemny chłód. Można go odczuć, wchodząc latem do kościoła lub domu mieszkalnego. Lokalnych skał wapiennych używano także do brukowania ulic i placów – płyty dziś są wyślizgane i zaokrąglone na brzegach na skutek erozji i działalności wód opadowych oraz użytkowania przez człowieka. GEOGRAFIA REGIONALNA Problemy z wodą Obszary krasowe cechuje ubóstwo wód powierzchniowych w związku ze wsiąkaniem wody w porowate skały. W klimacie śródziemnomorskim występującym w Europie Południowej niektóre rzeki krasowe są rzekami okresowymi, które wodę toczą po dużych opadach w okresie jesienno-zimowym, natomiast latem zamieniają się w suche doliny. Rzeki krasowe płyną częściowo pod powierzchnią terenu, przez co dostęp do nich jest utrudniony. Skąd zatem ludzie mają wodę na obszarach krasowych? Problem niedostatku wody rozwiązywano w starożytności w ten sposób, że deszczówkę z obfitych opadów jesienno-zimowych zbierano do podziemnych rezerwuarów. W tym celu budowano skośne dachy, co ułatwiało spływ deszczówki do kamiennych zbiorników, skąd następnie była czerpana dla potrzeb ludzi, zwierząt i roślin. Również współcześnie w państwach Europy Południowej wodę gromadzi się w podziemnych zbiornikach, co chroni ją przed wyparowaniem. Gdy lato jest wyjątkowo suche, wprowadzane są ograniczenia w zużywaniu wody. Współcześnie w związku z intensywnym rozwojem turystyki na wyspach Adriatyku woda często jest dowożona statkami. Zgromadzona deszczówka nie byłaby w stanie zaspokoić potrzeb ludzi w sezonie turystycznym. Rolnictwo – trudności w mechanizacji Stanisław Respond w swojej przedwojennej książce „Jugosławja (z teki podróżnika i obserwatora)” (1935) tak opisał krajobraz Gór Dynarskich: „(…) nie spuszczałem oka z tego krajobrazu, pełnego tragizmu, bo złożonego z surowych elementów skał, głazów, kamieni. (…) Mieszkaniec tych pustkowi, Słowianin-Sclavus, ten prawdziwy niewolnik ziemi, a w tym przypadku głazów, stacza brutalna walkę z przyrodą; pracuje w pocie czoła, karczuje – że się tak wyrażę – skały; wysadzając je dynamitem, zdobywa sztuczne, kilkunastometrowe zagłębienia, nanosi do niech ziemi tzw. terra rosa (…) i na tym kawałeczku sadzi winogrona (s. 91)”. „Nie na wiele przyda się wydzieranie skałom tego gruntu, wydobywanie pazurami głazu z ziemi: toteż zajmują się więcej pasterstwem (s. 127)”. Silne rozczłonkowanie rzeźby terenu oraz duże deniwelacje utrudniają rozwój rolnictwa, dlatego na obszarach krasowych największymi użytkowanymi rolniczo obszarami są polja krasowe. To rozległe kotliny śródgórskie o płaskich dnach, których powierzchnia dochodzi nawet do kilkudziesięciu km2. W dnach polji zalega materiał zwietrzelinowy, dodatkowo często przepływają przez nie rzeki, które wiosną wylewają. Niektóre z polji zalane przez wodę opadową i roztopową zamieniają się na kilka, a nawet kilkanaście tygodni w jeziora, co wyłącza je z działalności rolniczej. Obecnie polja są meliorowane – zapobiega to długiemu utrzymywaniu się w nich wody. Po opadnięciu wód na dnie polja zostają żyzne namuły, które sprzyjają uprawie; najczęściej są to uprawy zbożowe, warzywa oraz tytoń. Cennymi dla rolnictwa obszarami są także mezoformy – leje krasowe; ich powierzchnia wynosi zazwyczaj kilkadziesiąt m2. W dnach lejów krasowych zalega zwietrzelina skał węglanowych – terra rosa. Ta czerwona ziemia jest charakterystycznym elementem krajobrazu krajów strefy śródziemnomorskiej. Zwietrzelina jest słabo przepuszczalna, co umożliwia gromadzenie się wody w zagłębieniu. Takie warunki umożliwiają uprawę warzyw, a w większych zagłębieniach także wysiew zbóż. W krajobrazie dość popularne są niewielkie, przydomowe ogródki zakładane właśnie w zagłębieniach krasowych. Dolne fragmenty stoków wzgórz krasowych tworzą dobre warunki dla uprawy winorośli. Przeważa ona na stokach o ekspozycji południowej i południowo-zachodniej, które otrzymują najwięcej światła słonecznego potrzebnego roślinom w okresie wzrostu. Im więcej promieni słonecznych dociera do winnic, tym słodsze są winogrona. Uprawa winorośli na równinach może spowodować, że w glebie gromadzi się nadmiar wody, co jest dla tych roślin niekorzystne i może powodować gnicie korzeni. Roślinność naturalna przystosowała się do warunków przyrodniczych. W krajach Europy Południowej często można zobaczyć drzewa oliwne lub figowce wyrastające wprost ze skał, gdzie zaledwie garść ziemi wypełniająca szczelinę umożliwia ich wzrost. Żeby zabezpieczyć pnie drzew przed ogryzaniem przez pasące się kozy i owce, z odłamków skał wapiennych wokół drzew budowane są murki. Niektóre z nich osiągają nawet metr wysokości. Dodatkowym problemem dla działalności rolniczej na obszarach suchych i półsuchych, w tym także krasowych, Półokrągły układ ulic i zabudowań w Korčuli Typowy dom w stylu śródziemnomorskim – wapienne skały zapewniają we wnętrzu latem przyjemny chłód, zimą natomiast – izolację Uprawa roślin jest możliwa na nizinach nadmorskich, które czasem mają szerokość kilkuset metrów Geografia w szkole nr 3/2013 25 GEOGRAFIA REGIONALNA właściwościom neutralizacji kwasów mają zastosowanie także w przemyśle metalurgicznym. Kamieniołomy wpisują się w krajobraz krasowy – wiele z nich można podziwiać z dróg biegnących przez Chorwację, Grecję, Włochy (niektóre działają od czasów starożytnych!), Hiszpanię, Portugalię, Tunezję, Turcję, Iran, Indie oraz inne państwa. Podsumowanie Zbiornik wody opadowej jest magazynem wody pitnej jest zasolenie gleb. Naukowcy od lat pracują nad modyfikacją gatunków drzew oliwnych, aby dostosowały się do zasolenia gleby, żeby zbiory owoców nie zmniejszały się. Od zamierzchłych czasów ziemię pod uprawę przygotowywano w ten sposób, że „oczyszczano” ją ze skał wapiennych, z których następnie budowano mur. Mur pełni kilka funkcji – stanowi granicę parceli oraz stanowi ogrodzenie uniemożliwiające owcom jego przekroczenie i oddalenie się; może być dowolnie podwyższany i poszerzany przez „dokładanie” kolejnych skał. Charakterystyczne mury są wpisane w krajobraz Chorwacji, Czarnogóry i Grecji i występują zarówno na lądzie, jak i na wyspach. Współcześnie, mimo znaczącego postępu technicznego, znaczenie barier przyrodniczych w rolnictwie jest bardzo duże. Skaliste podłoże i duże deniwelacje utrudniają, a wręcz uniemożliwiają mechanizację pracy, toteż do dziś w rolnictwie rzadko się ją stosuje – potrzebne są ręce człowieka. Na niektórych obszarach, np. na Malcie, stosuje się tarasowanie zboczy. Na wąskich półkach sadzone są warzywa i drzewa owocowe. Tarasowanie zboczy znacznie spowalnia procesy erozji zboczowej. Poza uprawą ziemi prowadzi się także wypas zwierząt – owiec i kóz. Zwierzęta te dobrze sobie radzą w obszarach o twardym, skalistym podłożu. Dodatkowo mają mniejsze wymagania dotyczące paszy niż np. krowy, które hoduje się w gospodarstwach na nizinach w pobliżu dolin rzecznych. 26 Geografia w szkole nr 3/2013 Tych zwierząt jest jednak znacznie mniej, z uwagi na małą ilość bujnych łąk na obszarach krasowych. Wykorzystanie skał węglanowych w gospodarce Skały węglanowe już od starożytności były wykorzystywane w budownictwie – zwłaszcza wapienie poddają się łatwej obróbce mechanicznej. Trawertynowe i marmurowe płyty nadal są wykorzystywane jako materiał ozdobny na ściany i podłogi. Skały węglanowe wykorzystywane są także w przemyśle budowlanym do produkcji cementu, natomiast w rolnictwie do odkwaszania gleb. Dzięki swoim Zależności człowiek – środowisko są przedmiotem badań geografii. Związki te są wyraźnie widoczne na obszarach krasowych; tu środowisko przyrodnicze miało i nadal ma duży wpływ na działalność człowieka – zwłaszcza na lokalizację miast i lokalną architekturę, rozwój rolnictwa oraz przebieg dróg. Zagospodarowanie obszarów krasowych dowodzi, że jego mieszkańcy przystosowali się do panujących warunków przyrodniczych. Fotografie: Joanna Markowska Cerić, Denis Cerić, Lovro Skračić LITERATURA z Kentucky Geological Survey http://www.uky.edu/ KGS/water/general/karst/kgeohazard.html z Srečko Božičević Fenomen krš, 1992 z Mirosław Klimaszewski Geomorfologia, 2003 z Marian Pulina, Kras. Formy i procesy, 1999 z Stanisław Respond, Jugosławia (z teki podróżnika i obserwatora), 1935 z Maryland Geological Survey, www.mgs.md.gov z http://www.geotimes.org z http://www.nationalatlas.gov/articles/geology/a_ karst.html Wapienny murek chroni drzewo przed ogryzaniem przez pasące się zwierzęta GEOGRAFIA REGIONALNA Zadania dla uczniów 1. Na podstawie powyższego tekstu omów główne cechy krajobrazu krasowego. 2. Obejrzyj zdjęcia w artykule oraz zdjęcia Neapolu, Splitu i Wenecji dostępne w Internecie. Wyjaśnij, w jaki sposób elementy środowiska przyrodniczego (zwłaszcza klimat i budowa geologiczna) wpłynęły na architekturę lokalną (przyjrzyj się oknom, szerokościom ulic i in.). 7. Zadar (Chorwacja) został założony w starożytności przez Rzymian. Dziś jest chętnie odwiedzany przez miliony turystów rocznie. Na podstawie poniższej mapy miasta i dodatkowych informacji opisz, jakie cechy środowiska przyrodniczego wpłynęły na założenie i rozwój miasta. 3. Omów wpływ rzeźby terenu Krasu Dynarskiego na działalność gospodarczą człowieka poprzez rozwinięcie poniższych przykładów oraz podaj jeden własny. Źródło: http://www.dmmedia.com/zadar/pics/karta_zadar.jpg Typ wybrzeża – transport Duże deniwelacje – rolnictwo Lokalny budulec – architektura miejscowa 4. Wyjaśnij pojęcia: Skały węglanowe 8. Czy wiesz, że słowo serpente oznacza po włosku wąż? Z poniższej mapy Triestu (Włochy) przekalkuj przebieg głównych ulic i wyjaśnij, dlaczego większość ulic ma kształt serpentyny? Deforestacja Reforestacja 5. Na osi czasu (rys. 1) omów proces ewolucji szaty roślinnej na Krasie Dynarskitm. 6. Na podstawie mapy fizycznej Europy porównaj typ wybrzeża akumulacyjnego południowego Bałtyku i wybrzeża dalmatyńskiego wschodniego Adriatyku. Porównaj długość linii brzegowej i wielkość obszaru zamieszkanego przez człowieka. Wskaż na elementy sprzyjające lokalizacji miast. Rys. 1. Źródło: Google Earth czasy współczesne Geografia w szkole nr 3/2013 27
