Jadwiga Seremak-Bulge

Śniadanie prasowe - Polska Izba Mleka
Rynek mleka na progu 2011 r.
Jadwiga Seremak-Bulge
Wstęp
Po kryzysie lat 2008-2009 koniunktura na krajowym rynku mleka poprawiła się przede wszystkim pod
wpływem sytuacji na światowym rynku. W 2010 r. wzrosły ceny na wszystkich poziomach rynku,
poprawiła się opłacalnośd produkcji mleka i kondycja przemysłu mleczarskiego. Czy producenci
i mleczarnie mogą więc byd spokojni o przyszłośd?
Rynek krajowy
Podaż mleka nie nadąża za rosnącym popytem. Na podstawie mniejszego o 1,4% skupu mleka
szacuje się, że produkcja mleka w 2010 r. była nieznacznie mniejsza niż przed rokiem i wyniosła 12,07
mld l (12,43 mld kg), mimo że wydajnośd krów mlecznych wzrosła o 2,9% do 4731 l (4780 kg).
Zadecydowało o tym mniejsze o około 3% ich pogłowie. Liczba krów mlecznych średnio w roku
zmalała do 2551 tys. szt, wobec 2629 tys. szt. przed rokiem.
Tab. 1. Podstawowe informacje o produkcji mleka
Wyszczególnienie
2004
2008
2009
Pogłowie krów mlecznych * tys. szt
2770
2702
2629
Liczba gospodarstw z krowami tys.
736
551
495
Produkcja mleka mln kg
11824
12426
12447
Wydajnośd krów** kg
4262
4595
4731
Liczba dostawców mleka tys.
389
222
200
w tym dostawcy hurtowi
311
201
183
Dostawy mleka do mleczarni tys. kg
7997
8941
9138
Dostawy/dostawcę tys. kg
25,7
44,5
49,9
* stan średni w roku ** krowy mleczne
Źródło: raporty Rynek mleka stan i perspektywy nr 38, 32, IERiGŻ-PIB Warszawa 2010, 2006
2010
2551
465
12430
4870
186
170
9014
53,0
1
Utrzymujące się od połowy 2008 r. do połowy 2010 r. spadkowe tendencje cen skupu spowodowały,
że stopa redukcji pogłowia krów mlecznych w 2010 r. przekraczała wyraźnie 2% ( 2,6% w pierwszym i
2,2%.w drugim półroczu). Jeszcze szybciej ubywało gospodarstw utrzymujących krowy oraz
dostawców mleka do mleczarni. Ich liczba zmalała o około 7%.
Warto dodad, że w 2010 r. po raz pierwszy w historii liczba najmniejszych gospodarstw utrzymujących
krowy (do 9 krów) zmniejszyła się aż o 1/3. Zmalała także liczba gospodarstw utrzymujących 10-29
krów. (o około 0,5%). Wyraźnie wzrosła natomiast liczba gospodarstw utrzymujących 30-99 krów (o
około 3%) oraz utrzymujących więcej niż 200 krów (o 56%) kosztem gospodarstw utrzymujących 100199 krów. Wskazuje to, że spadek opłacalności produkcji mleka w latach 2008-2009 przyspieszył
proces koncentracji produkcji mleka. Kooczy się początkowy etap procesu koncentracji chowu bydła
mlecznego, który w ciągu 6 lat doprowadził do podwojenia skali produkcji statystycznego dostawcy
mleka do mleczarni. W 2010 r. dostarczył on ponad .53 tys. kg mleka i posiadał stado liczące ponad
10 krów. Polskie gospodarstwa nastawione na produkcję mleka stosują więc strategię obrony
poziomu osiąganych dochodów przede wszystkim poprzez wzrost skali produkcji. Strategia ta z
sukcesem została wcześniej wypróbowana w krajach posiadających nowoczesne wysoko rozwinięte
mleczarstwo. Mali producenci z produkcji mleka rezygnują, znajdując inne źródła dochodu.
Redukcji krów mlecznych od kilku lat towarzyszy szybki wzrost liczby krów pozo-stałych, wśród
których coraz większą częśd stanowią tzw. krowy mamki - wykorzystywane przede wszystkim do
odchowu cieląt. Ich pogłowie w 2010 r. zostało zwiększone o prawie 27% do 106 tys. szt. średnio w
roku, i w porównaniu z 2004 rokiem
było 2,5 raza większe.
Potwierdza to postępującą
restrukturyzację chowu bydła w Polsce i świadczy o rosnącym zainteresowaniu produkcją bydła
mięsnego.
Rosnącej koncentracji produkcji mleka towarzyszy wzrost jego towarowości. W latach 2009 –
2010 tylko 20% mleka zużyto w gospodarstwach. Na sprzedaż przeznaczono 80% wyprodukowanego
mleka, z czego około 73% skupił przemysł mleczarski. 6-7% mleka trafiło bezpośrednio do sprzedaży
na lokalnych rynkach. Przed akcesją do przemysłu mleczarskiego trafiało 60% wyprodukowanego w
kraju mleka.
Tab. 2. Podstawowe informacje o przetwórstwie mleka
Wyszczególnienie
Liczba mleczarni
Liczba zatrudnionych tys.
Wartośd sprzedaży mln zł
Przerób mleka/mleczarnię mln. Kg
Zatrudnienie/mleczarnię osób
Wartośd sprzedaży/mleczarnię mln zł
2004
265
41,4
17191
30,2
156
64,9
2008
224
35,8
20894
39,9
160
93,3
2009
214
35,6
20888
42,7
166
97,6
2010**
214
35,6
23987
42,1
166
112,1
2
Wartośd sprzedaży/zatrudnionego tys. zł
415
584
Wielkośd przerobu/zatrudnionego tys. kg
195
250
* zatrudniających co najmniej 9 osób ** szacunek na podstawie wyników I półrocza
Źródło: niepublikowane dane GUS
587
257
671
253
Proces koncentracji w przetwórstwie mleka przebiega wolniej niż w jego produkcji, mimo tego
że postępująca liberalizacja i reforma WPR prowadząca do likwidacji kwot rodzi nowe wyzwania.
Wprawdzie w latach 2004 – 2010 liczba mleczarni zmalała o 20%, ale polskie mleczarstwo należy do
najbardziej rozdrobnionych w UE i mało efektywnych. Dla porównania w Niemczech podobna liczba
mleczarni przerabia trzy razy tyle mleka , przy niższym o 18% zatrudnieniu. Wprawdzie 5
największych mleczarni (Mlekpol, Mlekovita, Polmlek, Lacpol, Danone) ma ponad 40% udział w rynku
mleka, ale wartośd ich sprzedaży waha się zaledwie od 360 do 500 mln euro rocznie na
przedsiębiorstwo. Największe przedsiębiorstwa zajmujące się przetwórstwem mleka w UE-15 są 1020 razy większe.
Poważnym problemem polskiego mleczarstwa jest także nadmiar mocy produkcyjnych, które
obecnie są znacznie większe niż były na początku lat 90., kiedy szacowano je na 12,5 mld l.
Intensywne inwestowanie zwłaszcza w modernizację linii technologicznych nie połączone z
niezbędną restrukturyzacją doprowadziło do znacznego zwiększenia potencjału produkcyjnego, który
szacowany jest obecnie nawet na ponad 15 mld l. Jego wykorzystanie w zależności od rodzaju linii
technologicznych wynosi od 50 do 70%. Musi to skutkowad wysokimi kosztami majątkowymi.
Kolejnym problemem są rozbudowane kanały dystrybucji i wysokie koszty sprzedaży ponoszone
przez poszczególne mleczarnie oaz słaba pozycja negocjacyjna wobec szybko koncentrującego się
handlu. Niestety dotychczas każda poprawa koniunktury hamuje procesy konsolidacji. Obawy przed
konsolidacją i niechęd do współpracy w zakresie wspólnej sprzedaży są tak duże, że dotychczas nie
podjęto próby budowy wspólnych platform sprzedaży, mimo oferowanego poważnego wsparcia w
ramach PROW.
Po dwóch latach tendencji spadkowych ceny wzrosły w 2010 r. na wszystkich poziomach rynku.
Ceny skupu w grudniu przekraczały średnio 118 zł/100 l i były o 12,6% wyższe niż w grudniu 2009 r.
ceny zbytu przetworów mlecznych w tym czasie wzrosły średnio o ponad 2%, a ceny detaliczne
nabiału i masła o 3,1-4,5%.
Tab. 3 Wskaźniki zmian cen na poszczególnych poziomach rynku mleka
Wyszczególnienie
Ceny skupu
Ceny zbytu
Ceny detaliczne nabiału
2000-2003
2004-2006
2007-2009
117,5
108,4
114,0
129,7
109,4
107,4
97,5
103,4
112,1
XII 2010/ XII
2009
112,6
102,2
103,1
2004-2010
142,4
115,4
124,1
3
Ceny detaliczne masła
109,3
118,8
Źródło; Obliczenia własne na podstawie danych GUS
109,3
104,5
Dynamika cen wzrostu cen skupu mleka w 2010 r. znacznie wyprzedzała
135,7
podwyżki cen na
pozostałych poziomach rynku mleka podobnie jak w latach 2000-2007. Znaczne przesunięcie w
czasie skutków decyzji podejmowanych przez producentów mleka, ze względu na długośd cyklu
produkcyjnego bydła mlecznego, sprawia że wahania cen skupu mleka były znacznie głębsze niż cen
zbytu i cen detalicznych.
Wskaźniki zmian cen na rynku mleka (rok poprzedni=100)
Szczególnie
140
Ceny skupu
Ceny zbytu
Ceny detalicze nabiału
Ceny detalicze masła
130
metrię
dużą
zmian
asy-
cen
na
poszczególnych
pozio-
110
mach
mleka
100
obserwowano
120
90
12 mcy
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
80
rynku
w latach
2000-2001,
2004-2005
oraz
2007-2009.
Ostatecznie jednak podwyżki cen skupu w całym
10-leciu 2000-2010 były wyraźnie większe niż cen detalicznych. W tym czasie wzrost cen zbytu
wyraźnie ustępował podwyżkom cen detalicznych i cen skupu. Brak więc dowodu, że maleje udział
rolników w cenach detalicznych przetworów mlecznych, a korzyści z tytułu wyższych cen płaconych
przez konsumentów za przetwory mleczne są przechwytywane przez pozostałe ogniwa łaocucha
dostaw. Analiza zmian cen na poszczególnych poziomach rynku mleka potwierdza natomiast słabą
pozycję negocjacyjną przetwórców mleka. Małe polskie mleczarnie nie są w stanie przerzucid na
coraz większych i silniejszych odbiorców pełnych kosztów z tytułu wyższych cen surowego mleka.
Tab. 4 Wskaźniki zmian cen detalicznych nabiału i masła na tle inflacji i całej żywności
Wyszczególnienie
Artykuły i usługi konsumpcyjne
Żywnośd ogółem*
Ceny detaliczne nabiału
Ceny detaliczne masła
* żywnośd i napoje bezalkoholowe
2000-2003 2004-2006 2007-2009
119,3
113,5
114,0
109,3
106,8
109,2
107,4
118,8
110,5
115,8
112,1
109,3
XII 2010/
XII 2009
103,2
103,9
103,1
104,5
2004-2010
121,8
131,4
124,1
135,7
Źródło; Obliczenia własne na podstawie danych GUS
Wprawdzie dotychczas polscy przetwórcy są w stanie konkurowad cenowo na rynkach
międzynarodowych, bowiem ceny mleka surowego w Polsce są o około 15% niższe niż średnio w UE-
4
15, ale ceny nabiału i masła rosną w Polsce szybciej niż inflacja i są jedną z przyczyn utrzymywania się
wysokiej dynamiki cen całej żywności. Z pewnością jest to jedna z przyczyn stosunkowo niskiego
spożycia mleka w Polsce.
Od 2005 r. obserwuje się stopniowy wzrost spożycia mleka w Polsce z 259 do 276 kg
mleka/mieszkaoca (łącznie z mlekiem zużytym do produkcji masła) w 2010 r., ale jest to spożycie
znacznie mniejsze niż w krajach północnej Europy, gdzie modele konsumpcji żywności są podobne.
Spożycie to w latach 2005-2006 wahało się od około 300 kg/mieszkaoca w Niemczech do 370-470
kg/mieszkaoca w Danii, Irlandii i krajach skandynawskich. Istotne jest również to, że dotychczas
produkcja mleka rosła szybciej niż spożycie, a w konsekwencji utrzymywała się wysoka nadwyżka
podaży nad popytem. W latach 2005-2008 wynosiła ona od 114 do 117%, a w latach 2009-2010
zmalała do około 112%.
Tab. 5 Bilans mleka (tys. kg)
Wyszczególnienie
2004
2005
2008
2009
2010
Produkcja
11821
11913
12426
12447
12430
Import*
350
367
647
764
828
Razem do dyspozycji
12172
12280
13073
13211
13257
Eksport*
1652
2168
2321
2102
2124
Na pasze
587
567
573
515
515
Na spożycie
9933
9696
10179
10593
10619
w tym samozaopatrzenie
2215
2060
2112
2009
1957
mleko towarowe
7718
7636
8068
8585
8662
Razem rozchody
12172
12431
13073
13211
13257
Wsk. samowystarczalności %
112,4
117,8
115,6
112,1
111,6
* przy obliczaniu ekwiwalentu mleka surowego zastosowano następujące współczynniki
przeliczeniowe: odtłuszczone mleko w proszku 4, pełne mleko w proszku 8, twarogi 4, sery
dojrzewające 7,1, masło 11,5, kazeina 18, mleko i śmietana 1, napoje mleczne i lody 0,8. Źródło:
obliczenia własne na podstawie danych GUS i CAAC
Handel zagraniczny
Nadwyżka podaży sprawia, że Polska od lat jest eksporterem netto mleka i jego przetworów, a
wyniki handlu zagranicznego istotnie wpływają na sytuację na rynku krajowym. Po akcesji wartośd
eksportu wzrosła do 18,5 -19,5% wartości sprzedaży przemysłu mleczarskiego, a do produkcji
artykułów mlecznych przeznaczonych na eksport zużywano co czwarty kg skupionego mleka.
Wprawdzie eksport ciągle kilkakrotnie przekracza import, ale o ile w latach 2004-2007 wolumen
eksportu 4-6 krotnie przewyższał import, to w latach 2009-2010 różnice te były 2,5-3 krotne. W
ostatnich latach import stanowił więc nie tylko niewielkie urozmaicenie krajowej oferty, ale w coraz
większym stopniu równoważy rynek.
5
Po znaczącym pogorszeniu wyników handlu zagranicznego artykułami mlecznymi w 2009 r. w
2010 r. wyraźnie wzrosła wartośd obrotów handlowych z zagranicą sektora mleczarskiego, zarówno
po stronie eksportu jak i importu. Wg wstępnych wyników CAAC wartośd wywozu przetworów
mlecznych przekroczyła 1,13 mld euro, wobec 0,93 mld euro przed rokiem. Jeszcze silniej, bo o ponad
27% wzrosła wartośd importu. Saldo handlu zagranicznego przetworami mlecznymi wzrosło więc z
634 do 750 mln euro, a więc o 18,3% w porównaniu z 2009 r..
Obroty handlowe artykułami mleczarskimi (mln euro)
Obroty handlowe artykułami mlecznymi (tys ton**)
2500
1400
Eksport
Import
Saldo
1200
1000
Eksport
Import
Saldo
2000
1500
800
1000
600
400
* dane nieostateczne
500
200
2010**
2009*
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2010**
2009*
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
2001
2000
0
0
Jednak ilościowo nadwyżka eksportu nad importem zmalała z około 1,5 do 1,4 mld l. Zadecydował o
tym przede wszystkim większy import, który ilościowo został zwiększony o prawie 14% do prawie 700
mln l ekwiwalentu mleka surowego, a wartościowo do 380 mln euro. Wolumen eksportu wzrósł w
tym czasie nieznacznie, bo o 0,9% do prawie 2,1 mld l.
Uzyskano wyższe o ponad 22% ceny
eksportowe w porównaniu z 2009 r., które w przeliczeniu na 1 tonę ekwiwalentu mleka surowego
wyniosły w 2010 r. średnio 534 euro. Ceny te były nieco wyższe od uzyskanych w 2008 r., ale o 14%
niższe niż w 2007 r.
Tab. 6 Eksport produktów mleczarskich
Wyszczególnienie
2004
tys. ton
mln euro
Mleko w proszku
129,0
207,1
Sery
81,3
191,1
Kazeina
6,2
28,5
Lody
8,2
10,7
Masło i tłuszcze mleczne
27,6
66,2
Mleko płynne i śmietana
52,9
28,9
Serwatka
47,8
21,0
Jogurty i napoje mleczne
43,7
35,9
* dane wstępne
Źródło dane CAAC
2009
tys. ton
mln euro
120,7
173,3
142,9
368,5
3,9
16,1
25,3
43,4
18,3
43,3
281,8
123,0
130,7
61,5
107,5
103,3
2010*
tys. ton
mln euro
103,0
211,6
140,0
400,5
4,0
22,7
27,6
49,3
25,5
81,1
239,6
147,9
135,4
95,3
123,3
121,8
6
W 2010 r. wzrósł eksport większości przetworów z wyjątkiem mleka w proszku, serów oraz mleka i
śmietany do dalszego przerobu. Najsilniej bo o ponad 39% do 25,5 tys. t zwiększono wywóz masła.
Eksport jogurtów zwiększony został o prawie 15%, a lodów o blisko 9%. Ich łączny udział wzrósł do
ponad 15% wartości wywozu, podczas gdy przed akcesją było to mniej 6%. O 3,6% zwiększono także
wywóz serwatki – głównie suszonej. Bardzo wysokie ceny masła oraz chudego mleka w proszku na
światowych rynkach spowodowały, że eksport pełnego mleka w proszku zmalał o 30%. Ze względu na
brak surowca mniejszy był także o ponad 7% wywóz chudego mleka w proszku. Wprawdzie eksport
serów zmalał w ciągu roku o 2%, ale i tak był bardzo wysoki (140 tys. t), a ich udział w wartości
eksportu przekraczał 35%. Przed akcesją było to odpowiednio około 40 tys. t i mniej niż 20%. W
sumie udział wysoko przetworzonych przetworów mlecznych wzrósł do prawie 55% wartości
wywozu. O znaczeniu tego eksportu dla krajowego mleczarstwa świadczy również to, że 2010 r. na
eksport przeznaczono około 27% serów dojrzewających i topionych oraz prawie 24% jogurtów
wyprodukowanych przez polskie mleczarnie. rynku mleka
Do krajów członkowskich, naszych tradycyjnych partnerów handlowych, skierowano
podobnie jak w latach 2007-2009 ponad 80% wartości wywozu, z tego około 50% do UE-15 i 30% do
nowych krajów członkowskich.
Import artykułów mlecznych wzrósł ilościowo o 10% i miał około 10% udział w rynkowej
podaży mleka, chociaż jego udział w krajowej produkcji mleka wynosił około 7%. W 2004 r. było to
odpowiednio 3 i 5%. W 2010 r. zwiększono przywóz wszystkich bez mała przetworów mlecznych z
wyjątkiem kazeiny, której reeksport ze względu na bardzo wysoki poziom cen światowych stał się
mało opłacalny oraz lodów, których przywieziono o 2,4% mniej.
Tab. 7 Import produktów mleczarskich
Wyszczególnienie
2004
tys. ton
mln euro
Mleko w proszku
5,9
10,0
Sery
8,7
27,7
Kazeina
11,5
45,6
Lody
2,0
2,8
Masło i tłuszcze mleczne
4,1
9,1
Mleko płynne i śmietana
5,9
5,3
Serwatka
8,3
5,7
Jogurty
1,9
1,5
* dane wstępne
Źródło dane CAAC
2009
tys. ton
mln euro
27,0
46,6
38,0
106,6
11,0
36,8
8,6
14,0
9,3
25,6
49,8
28,0
24,9
16,5
21,3
24,1
2010*
tys. ton
mln euro
37,1
68,3
39,8
123,1
7,4
44,6
8,4
14,1
12,8
44,6
57,8
36,5
27,3
19,5
27,7
29,1
Najsilniej, bo o około 38% zwiększono przywóz masła i proszku mlecznego. Import jogurtów wzrósł o
ponad 30%, mleka i śmietany do dalszego przerobu o ponad 16%, a serwatki o prawie 10%. Przywóz
serów, głównie z UE, został zwiększony tylko o 5% do prawie 40 tys. t. Są to z reguły sery droższe od
7
krajowych sery dojrzewające, uzupełniające krajową ofertę w coraz większym stopniu. Ich udział w
krajowej produkcji w 2010 r. przekroczył 10%. Ceny produktów importowanych wzrosły średnio
do548 euro/t ekwiwalentu mleka surowego z 503 euro przed rokiem.
Rynek światowy
Po zawirowaniach lat 2007-2009 światowy rynek mleka osiągnął stan zbliżony do równowagi
przy wysokim poziomie cen. Wbrew wcześniejszym prognozom wielu ekspertów od połowy 2009 r.
popyt i obroty handlowe produktami mlecznymi rosną szybciej niż produkcja mleka. Według
szacunków FAO światowa produkcja mleka wzrosła o 1,8% do prawie 712 mln ton, obroty handlowe
o 2,0% do 42,7 mln ton ekwiwalentu mleka surowego, a spożycie w krajach rozwijających się o 2,1%
do 67,6 kg/mieszkaoca. Rosnące wraz rosnącą zamożnością konsumentów, generowaną przez szybki
wzrost gospodarczy krajów rozwijających się spożycie mleka jest więc podstawową przyczyną
utrzymywania się wysokich cen na rynku światowym. W tym kierunku działają również susze lub
powodzie, które objęły znaczne obszary świata (Chiny, Rosja, Australia). Zwiększonych zakupów
przetworów mlecznych dokonują Chiny, Rosja, kraje arabskie.
Tab. 8 Światowy rynek mleka
Wyszczególnienie
2008
2009
2010*
2010/2009
Produkcja mleka mln ton
694,3
699,5
711,9
101,8
Razem eksport mln ton**
40,8
41,9
42,7
102,0
Udział eksportu w produkcji %
5,9
6,0
6,0
Spożycie kg/mieszkaoca -świat
104,0
103,6
104,3
100,6
kraje rozwinięte
246,1
245,0
244,5
99,8
kraje rozwijające się
66,0
66,2
67,6
102,1
Indeks cen artykułów mlecznych
220
142
199***
165****
* prognoza FAO ** w ekwiwalencie mleka surowego, *** I-V 2010 **** I-V 2010/I-V 2009
Źródło: Food Outlook, Global market analysis, FAO, june 2010
Mniej na eksport przeznacza Australia. Mimo rosnącego eksportu USA, Nowej Zelandii, Unii
Europejskiej ceny chudego mleka w proszku na rynkach światowych w całym 2010 r. znacząco
przekraczały ceny interwencyjne w UE, i pod koniec 2010 r. osiągały poziom nawet 2400 euro/t.
przekraczały 2000 euro/t. Ceny masła w USA we wrześniu 2010 r. osiągnęły rekordowy poziom 3600
euro/t i do takiego poziomu wzrosły w Nowej Zelandii pod koniec roku. Wysokie są również ceny
serów, kazeiny i innych artykułów mlecznych będących przedmiotem handlu międzynarodowego.
Indeks światowych cen artykułów mlecznych obliczany przez FAO wzrósł w pierwszym
półroczu 2010 r. do 199 punktów ze 142 punktów w roku 2009. W 2008 r. indeks ten wynosił 220
punktów.
8
Obserwowane od początku 2011 r. niepokoje w krajach muzułmaoskich skutkują rosnącymi
zakupami mleka w proszku i dalszym wzrostem ich cen na świecie. Wszystko wskazuje na to, że dobra
koniunktura na rynku mleka utrzyma się także w 2011 r.
Podsumowanie
Rosnący popyt na mleko i jego przetwory oraz wysokie ceny na świecie tworzą więc dobre
perspektywy dla polskiego mleczarstwa. Jednakże dotychczasowe przewagi kosztowocenowe wydają się niewystarczające dla zachowania obecnej pozycji w perspektywie
odchodzenia od kwot mlecznych. Utrzymanie obecnej pozycji polskiego mleczarstwa
wymaga poprawy efektywności przede wszystkim przetwórstwa, a także
poprawy
skuteczności działao marketingowych i organizacji sprzedaży, przy niższych kosztach. Czego
bez przyspieszenia procesu koncentracji i konsolidacji kapitału nie da się osiągnąd.
9