Program „Twórczo odkrywam świat”

Transkrypt

Iwona Czaja-Chudyba
Wiesław Went
„TWÓRCZO ODKRYWAM ŚWIAT”
Program uzupełniający
rozwijania twórczego
myślenia w klasach I-III
Spis treści
I. WSTĘP
II. CHARAKTERYSTYKA ZAŁOŻEŃ DYDAKTYCZNYCH I WYCHOWAWCZYCH PROGRAMU
2. 1. Psychologiczno - pedagogiczne podstawy programu
2. 2. Założenia dydaktyczne
III. CELE I ZADANIA EDUKACYJNE
3. 1. Cele i zadania programu
3. 2. Zadania edukacyjne wyróżnione w kolejnych etapach realizacji programu
IV. KONCEPCJA TREŚCI KSZTAŁCENIA
4. 1. Umiejętności kluczowe w programie
4. 2. Organizacja materiału nauczania - uczenia się (kształcenia)
4. 3.Umiejętności ucznia i jego osiągnięcia po realizacji programu
Spis treści
V. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW
5. 1. Zasady wspierania twórczej postawy dzieci 6-8-letnich
5. 2. Sposoby realizacji zadań w trakcie zajęć
VI. MONITOROWANIE PROCESU EDUKACYJNEGO I ROZWOJU UCZNIA
6. 1. Filozofia monitoringu edukacyjnego
6. 2. Cele procesu monitorowania
6. 3. Zakres monitoringu edukacyjnego
6. 4. Proponowane kierunki oceny kompetencji ucznia - metody i narzędzia służące gromadzeniu
informacji
ZAŁĄCZNIK 1. PROPOZYCJE ĆWICZEŃ TWÓRCZYCH, ROZWIJAJĄCYCH ORYGINALNE
MYŚLENIE (WBREW STEREOTYPOM I SCHEMATOM)
ZAŁĄCZNIK 2. PROPOZYCJE KOMUNIKATÓW WSPIERAJĄCYCH TWÓRCZĄ ATMOSFERĘ
PODCZAS ZAJĘĆ
PROGRAM „TWÓRCZO ODKRYWAM ŚWIAT”
„Jedyny rodzaj uczenia się, jaki znacząco wpływa na
zachowanie, to uczenie się przez odkrywanie - prawda jest
wówczas odkrywana na drodze doświadczenia”.
Carl R. Rogers
I. WSTĘP
Transformacja społeczno-ekonomiczna, szybki rozwój nauki oraz
technologii informacyjnej, dynamika przemian cywilizacyjnych wyznaczają
edukacji wciąż nowe zadania. Przekazywanie uczniom rzetelnej wiedzy już
nie wystarcza. Bardzo trudno przewidzieć, jaka wiedza będzie użyteczna dla
6-8 latka, kiedy będzie on wchodził w dorosłe życie. Te uwarunkowania mają
duży wpływ na funkcjonujący system edukacyjny. Musi to być system
wysokiej efektywności, odpowiadający na potrzeby jednostki i społeczeństwa,
urzeczywistniany w warunkach wolności, odpowiedzialności i demokracji.
System zapewniający każdemu uczestnikowi pełną podmiotowość
i sposobność harmonijnego rozwoju na miarę jego możliwości. System, który
promuje i rozwija kreatywność, refleksyjność i krytycyzm wobec otaczającej
rzeczywistości społeczno-kulturowej.
I. WSTĘP
Przedstawiany program rozwijania twórczego myślenia dla klas 1-3 to
propozycja edukacji przygotowującej młodego człowieka do aktywności
w interesującej, nieprzewidywalnej rzeczywistości XXI wieku, w której ważne
będą te umiejętności, które wydają się ponadczasowe i mają charakter
kluczowy dla sprawnego funkcjonowania w zmieniających się warunkach
i sytuacjach. Program, nawiązując do humanistycznej, emancypacyjnej
i społeczno-kulturowej idei ma za zadanie wspierać potencjał twórczy
uczniów, rozwijać to, co w każdym z nich niepowtarzalne i oryginalne, jak
również przygotowywać do aktywnego i kreatywnego przystosowania do
środowiska.
I. WSTĘP
Program „Twórczo odkrywam świat” może być zastosowany przez
nauczyciela klas I - III jako dodatkowy, uzupełniający lub stanowić bazę dla
opracowania własnej koncepcji zajęć dla uczniów. W procesie rozwijania
twórczości przewiduje się w nim
trzy etapy:
1/ Inspiracji,
2/ Otwierania umysłu - dostrzegania i nazywania problemów,
3/ Rozwiązań - kreacji,
sześć obszarów: autokreacyjny, naukowy, artystyczno-literacki, wynalazczy,
społeczny i konstruktywnego krytycyzmu oraz
trzy poziomy realizacji: kompetencji praktycznych (umiejętności), analitycznych
(wiedza) i kreatywnych. Proponuje taką organizację procesu edukacyjnego, która
umożliwi uczniom:
I. WSTĘP
- wzmożony rozwój ciekawości poznawczej, spontanicznej aktywności, wewnętrznej
motywacji, kreatywnych działań;
- głębsze poznawanie i bardziej wszechstronne wykorzystywanie własnego
potencjału rozwojowego oraz budowanie pozytywnego obrazu własnego „ja”;
- aktywny udział w poznawaniu, uczeniu się, konstruowaniu swojej wiedzy;
- przeżywanie satysfakcji z własnego działania, osiąganych wyników;
- kształtowanie i doskonalenie umiejętności kluczowych, ponadprzedmiotowych,
umożliwiających aktywność badawczą i twórczą ekspresję;
- pełniejsze zaspokajanie indywidualnych potrzeb i oczekiwań;
- dokładniejsze poznawanie złożoności świata i miejsca człowieka w środowisku
społecznym, przyrodniczym i kulturowym;
- oraz odpowiedzialności za problemy w skali lokalnej i globalnej;
- odkrywanie prawdy, dobra i piękna w otaczającej rzeczywistości przyrodniczospołeczno-kulturowej.
W programie „Twórczo odkrywam świat” założono, że każdy posiada
potencjał twórczy, który może ujawnić się w postaci konkretnych osiągnięć
rozwojowych tylko w odpowiednich warunkach. Tworzenie jest jedną z cech
wyróżniających człowieka. Jako homo creator może on zmieniać, ulepszać
siebie i swoje otoczenie. Każdy posiada więc zdolność do zmian w zachowaniu,
sposobie myślenia, mówienia i aktywności. Wspieranie tego obszaru
funkcjonowania jest także jednym z podstawowych celów stawianych
współczesnej edukacji. Jednak konsekwencją przemian myślenia o twórczości
w edukacji jest przesunięcie zainteresowania z aspektu instrumentalnego
i technicznego (mającego na celu np. poznanie strategii i technik twórczego
myślenia) na mniej ustrukturyzowane sytuacje wiążące się z osobistym
doświadczeniem dziecka, stawianiem istotnych dla niego pytań,
problematyzowaniem rzeczywistości, odnajdywaniem ważnych celów
twórczych modyfikacji.
Aby zrealizować te zadania nastąpić musi zmiana filozofii kształcenia tak, aby
nabywanie wiedzy było środkiem do twórczego kształtowania siebie, a nie miało
wartości samej w sobie. Twórcze myślenie uznać więc należy za niezbędny warunek
rozwoju ludzkiej kultury i cywilizacji. Wiedza nabyta w szkole winna przygotowywać
młodego człowieka do samodzielności, odpowiedzialności i samokształcenia,
a szkoła stać się terenem nabywania przez dziecko prawdziwych, przydatnych
w życiu doświadczeń, zaspokajania jego potrzeb poznawczych, oczekiwań oraz
aprobowania jego wartości.
Celem edukacji powinien być rozwój człowieka poprzez kontakt z innym
człowiekiem, w trakcie którego każda jednostka uzyska wsparcie w kształtowaniu
kompetencji rzeczowych, osobowościowych i społecznych. Są one rozumiane
jako zdolności do bogacenia swojej indywidualności, do nadawania sensu
swojemu życiu, podejmowania decyzji i przyjmowania odpowiedzialności.
Autorzy programu przyjmują, że będzie to możliwe wtedy, gdy szkoła zrezygnuje
z przedmiotowego podejścia do procesu kształcenia uczniów na rzecz pełnej
podmiotowości, rozumianej zgodnie z ideą humanizmu. Przyjęty w programie
paradygmat humanistyczny wyraża wizję i nadzieje przyszłościowego rozwoju
społeczeństwa i miejsca jednostki w tym społeczeństwie. Sprowadzając
humanizm do myślenia o człowieku, do postaw i światopoglądu oraz obrony
wartości utożsamianych z godnym życiem człowieka, należy stwierdzić, że
właśnie w tych wymiarach powinna być postrzegana edukacja dzieci. Aby zbliżyć
się do tak nakreślonego ideału należy respektować następujące zasady:
- rezygnacji z reproduktywnego charakteru wychowania i nauczania,
- uznawania i respektowania podmiotowości dziecka w relacjach wychowawczych,
poprzez wspieranie samorozwoju i autokracji każdego ucznia,
- uwzględniania prawidłowości rozwoju dziecka,
- umożliwiania dziecku kształtowania własnej indywidualności, niepowtarzalności
i odmienności,
- przyznawania dziecku prawa do błędu oraz prawa wyboru.
Wielu pedagogów i psychologów związanych z orientacją humanistyczną
podkreśla także założenie, że dziecko w sposób naturalny jest twórcą.
Postawa twórcza przejawia się:
- ciekawością życia,
- żądzą wiedzy,
- zainteresowaniem światem,
- zdziwieniem,
- chęcią poznania siebie i świata oraz
- inwencją przejawianą w tym kierunku.
Twórczość wyraża się rodzajem autonomicznej, wewnętrznej motywacji,
z dominującymi potrzebami: ciekawości, zmiany, samodoskonalenia,
wychodzenia poza zastane układy, przełamywania barier i przezwyciężania
przeszkód
Rozwijanie twórczości jest łączone z założeniami psychologii twórczości,
pedagogiki
zdolności,
pedagogiki
twórczości,
czy
psychodydaktyki
kreatywności. Kontynuując myśli badaczy związanych z tymi nurtami, autorzy
programu przyjmują, że kompetencje kreatywne pozwalają się stymulować
i usprawniać, a myślenie twórcze może stać się przedmiotem nauczania.
Program „Twórczo odkrywam świat” stawia sobie za cel „nauczanie
twórczości” a więc zaznajamianie dzieci z zasadami twórczego myślenia,
sposobami ich aplikacji w codziennych sytuacjach życiowych, minimalizowania
barier zakłócających proces twórczy i samodzielnego przekształcania swojej
osobowości. Realizacja tego zadania jest niezmiernie ważnym, a zarazem
niezwykle skomplikowanym procesem, wymagającym od nauczyciela uznania
doniosłości twórczości oraz zaakceptowania ewentualnych kosztów związanych
z jej realizacją
.
Istotne założenie mówi o możliwości zahamowania procesu twórczego. Część
psychologów szczególnie negatywne znaczenie przypisuje edukacji szkolnej,
a szerzej procesowi socjalizacji, podczas którego dochodzi do stereotypizacji myśli
i zachowań. Świadomość tego faktu zaowocować powinna wyborem takich
programów szkolnych, które uwzględniają sytuacje rozwijające spontaniczną
ekspresję, elastyczność i oryginalność dzieci i planowo minimalizować negatywne
skutki edukacji.
Kolejne, ważne w programie założenia psychologiczno-pedagogiczne nawiązują do
perspektyw społeczno-kulturowej i emancypacyjnej, które przyjmują:
- wartość osoby dziecka, a w szczególności jego autonomii, niepowtarzalności,
odmienności i tożsamości;
- ważność nawiązywania do zainteresowań, potrzeb i oczekiwań dzieci, odwoływanie
się do ich osobistych doświadczeń i wiedzy potocznej, lecz także do
przygotowania do życia w zmieniających się warunkach i sytuacjach społecznokulturowych;
- preferowanie tych metod nauczania, które rozwijają krytyczne, refleksyjne
myślenie, uczą kreatywnego rozwiązywania problemów (uczą „jak myśleć?”,
a nie „co myśleć?”) i podkreślają ważność sprawdzania, weryfikowania,
uzasadniania, odwoływania się do faktów, indywidualnego i grupowego
rozwiązywania problemów jako podstawy dla rozwoju twórczości;
- większą wartość aktywnego doświadczania i twórczego rozwiązywania problemów
niż przywoływania wiadomości z pamięci.
Aby zrealizować powyższe założenia, szkoła na tym etapie kształcenia powinna
podjąć następujące zadania:
- wspiera dziecko w poznawaniu i wykorzystywaniu własnego potencjału
rozwojowego oraz w budowaniu pozytywnego obrazu własnego ja, pomaga
dziecku w urzeczywistnianiu swoich możliwości poznawczych i rozwojowych;
- tworzy warunki umożliwiające dziecku aktywny udział w poznawaniu, uczeniu się
i konstruowaniu wiedzy, przygotowuje dziecko do aktywnego poznawania siebie
i świata, zdobywania wiedzy i kształtowania umiejętności;
- organizuje sytuacje sprzyjające rozwojowi spontanicznej aktywności dziecka
wewnętrznie motywowanej i wynikającej z jego potrzeb, aktywności inspirowanej
przez nauczyciela i rówieśników oraz aktywności kierowanej przez stawiane
dziecku zadania, uczy wyrażania samego siebie w różnych formach ekspresji;
- umożliwia dziecku działania kreatywne, twórcze rozwiązywanie problemów;
- tworzy warunki do przeżywania przez dziecko satysfakcji z własnych działań
i osiąganych sukcesów, umożliwia dziecku przeżywanie satysfakcji z własnego
działania, radość tworzenia, samodzielnego uczenia się;
- wspiera dziecko w odnajdywaniu swojego miejsca w grupie rówieśniczej
i nawiązywaniu pozytywnych kontaktów z otoczeniem, wprowadza dziecko
w zasady życia społecznego;
- wprowadza dziecko w dziedzictwo kultury lokalnej, regionu, kraju w kontekście
kultury europejskiej i światowej oraz podejmuje działania w kierunku budowania
poczucia przynależności dziecka do rodziny, społeczności lokalnej, regionu,
kraju oraz świata przez poznawanie dziedzictwa kulturowego, tradycji
i obyczajów oraz współczesnych potrzeb i problemów;
- zapewnia podstawowe potrzeby fizyczne, psychiczne i poznawcze a przede
wszystkim: bezpieczeństwa, kontaktu, akceptacji, aktywności, wolnego wyboru;
- przygotowuje dziecko do podejmowania nowych zadań edukacyjnych
Proponowany program „Twórczo odkrywam świat” jest propozycją odejścia od
percepcyjno-odtwórczego charakteru edukacji w kierunku percepcyjnoinnowacyjnym, a zarazem od realizacyjnej do interpretacyjnej funkcji programu,
edukacji ukierunkowanej na działania związane z tworzeniem dla dziecka
zdolnego optymalnych szans edukacyjnych odpowiednich dla jego potrzeb
i możliwości.
Założeniem autorów programu było:
- umożliwianie dzieciom poznawania świata i samego siebie,
- wyzwalanie twórczej aktywności dzieci w świecie konkretnym i symbolicznym,
- budowanie przez nich systemu wiedzy,
- kształtowanie i doskonalenie umiejętności, budowanie systemu wartości,
- odkrywanie przez nie prawdy, dobra i piękna w otaczającej rzeczywistości.
W programie uwzględnione zostały założenia, powszechnie obowiązujące
zadania i cele edukacyjne, powinności nauczyciela oraz treści określone
w różnych obszarach szkolnej edukacji zawarte w „Podstawie programowej
kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych. I etap edukacji: klasy I-III.
Edukacja wczesnoszkolna”, nawiązano także do celów, zasad związanych
z pedagogiką twórczości (edukacją do twórczości). W treściach programu
autorzy starali się także odzwierciedlić współczesne zmiany kulturowe
i cywilizacyjne, które są naszym udziałem w XXI wieku.
Zgodnie z aktualnymi tendencjami w psychologii i pedagogice twórczości
autorzy programu przyjmują, że twórczość jest procesem poddającym się
działaniom edukacyjnym. Jest to zgodne z egalitarnym podejściem dotyczącym
problematyki tzw. twórczości codziennej, zwyczajnej, amatorskiej, subiektywnej.
W myśl idei psychologii humanistystycznej taka postać twórczości może być
udziałem każdego dziecka. To forma aktywności, która przede wszystkim
„zmienia twórcę”, a rozwija się w bezpiecznym, wolnym od przymusu i bogatym
w różnorodne doświadczenia środowisku.
Twórczość to proces przynoszący wytwory nowe i zarazem społecznie
wartościowe. Odnosząc się do sfery wartości E. Nęcka wyróżnia cztery domeny
twórczości – poznawczą (twórczość naukowa), estetyczną (twórczość
artystyczna i literacka), etyczną (twórczość w dziedzinie dobra publicznego
i społecznego), pragmatyczną (twórczość wynalazcza). J. Uszyńska-Jarmoc
wymienia dodatkowo wartości autokreacyjne (twórczość związana z kreacją
„Ja”). Szósty obszar (myślenie krytyczne) łączy się z koncepcją „myślenia
pytajnego” K. Szmidta i „uczenia się przez krytyczną refleksję” I. Czai-Chudyby.
Założono, że sytuacje edukacyjne będą dotyczyć wyróżnionych sześciu obszarów
wartości:
• WARTOŚCI AUTOKREACYJNE (TWÓRCZOŚĆ ZWIĄZANA Z KREACJĄ „JA”)
realizowane będą przez odniesienie się ucznia do siebie, rozbudzanie jego
samoświadomości,
nakierowanej
na
twórcze
modyfikowanie
własnej
osobowości, otwieranie się na siebie, poznawanie swoich możliwości,
budowanie adekwatnej samooceny i poczucia skuteczności działań. Obszar ten
związany będzie z nabywaniem przez uczniów zdolności metapoznawczych,
tworzeniem pozytywnego obrazu siebie, przełamywaniem intrapersonalnych
barier twórczego myślenia (szczególnie antykreatywnych przekonań na swój
temat, lęku i nieśmiałości; konkurencyjnych dla motywów i zainteresowań,
sztywnej autocenzury, egocentryzmu);
•
WARTOŚCI ETYCZNE (TWÓRCZOŚĆ W DZIEDZINIE DOBRA PUBLICZNEGO
I SPOŁECZNEGO) będą realizowane poprzez odniesienie do drugiego człowieka.
To twórczość, dzięki której możemy usprawnić relacje międzyludzkie, kreatywnie
rozwiązywać problemy i konflikty interpersonalne i społeczne tak w mikroskali
(grupa rówieśnicza, klasa szkolna,…), jak i w makroskali – wspólnota lokalna,
społeczeństwo. Ważnym obszarem działań jest zrozumienie i interpretacja
problemów natury globalnej;
•
WARTOŚCI POZNAWCZE (TWÓRCZOŚĆ NAUKOWA) realizowane będą poprzez:
rozwijanie ciekawości poznawczej ucznia i jego dążeń do poznania prawdy;
pokonywanie barier sztywności intelektualnej i konwencjonalnego myślenia,
rozwój uczniowskich zainteresowań i poszerzanie ich zakresu; wspieranie
aktywnego konstruowania wiedzy opartej na osobistym doświadczeniu, ale
posiadającej walory naukowości, eksploratywności i weryfikowalności, wiedzy
sproblematyzowanej; z perspektywy twórczości ważne jest także poznawanie
sposobów pracy (eksperymentowania, myślenia) naukowca i badacza;
•
W REALIZACJI WARTOŚCI ESTETYCZNYCH (TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA
I LITERACKA) koncentrować się należy na rozwijaniu recepcji sztuki oraz
ekspresji twórczej w tej dziedzinie – aktywności w obszarach: sztuk
plastycznych, muzyki, ruchu (tańca, dramy,..). Ważną sferą twórczości jest
wrażliwość na piękno literatury (wspieranie indywidualnego odbioru
i interpretacji dzieł literackich);
•
WARTOŚCI PRAGMATYCZNE (TWÓRCZOŚĆ WYNALAZCZA) będą realizowane
w odniesieniu do współczesnych odkryć i usprawnień np. w dziedzinie techniki,
elektroniki, medycyny i innych nauk ścisłych, telekomunikacji, mediów, a także
w gospodarce.
•
WARTOŚCI KONSTRUKTYWNEGO SCEPTYCYZMU (MYŚLENIE KRYTYCZNE) –
uznano, że istotnym zadaniem będzie rozwijanie krytycznego i obiektywnego
stosunku do informacji, mediów, wspieranie postawy badawczej, umiejętności
poszukiwania danych i analizy źródeł ich pochodzenia.
Przewidziane w programie obszary rozwoju twórczości ilustruje wykres 1.
TWÓRCZOŚĆ
ZWIĄZANA Z
KREACJĄ „JA”
TWÓRCZOŚC
WYNALAZCZA
MYŚLENIE
KRYTYCZNE
TWÓRCZOŚĆ
ARTYSTYCZA I
LITERACKA
Twórczośc
TWÓRCZOŚĆ
NAUKOWA
TWÓRCZOŚĆ W
DZIEDZINIE DOBRA
PUBLICZNEGO I
SPOŁECZNEGO
3. 1. Cele i zadania programu
Szkoła, zapewniając opiekę, przyjazne, bezpieczne i korzystne dla ucznia warunki
edukacji, poszanowanie praw dziecka i ucznia, realizuje zadania w zakresie
przekazywania uczniom rzetelnej wiedzy, kształtowania i doskonalenia umiejętności
oraz wychowawczego wspomagania rozwoju osobowego.
Głównym celem uzupełniającego programu „Twórczo odkrywam świat” dla klas 1-3
jest wspieranie rozwoju twórczego dzieci zgodnie z ich wrodzonym potencjałem
i
możliwościami,
w
relacjach
ze
środowiskiem
społeczno-kulturowym
i przyrodniczym.
Uruchomienie tego potencjału i właściwe jego stymulowanie jest wielką sztuką, której
podejmuje się nauczyciel klas I- III. Edukacja dzieci z wykorzystaniem prezentowanego
programu winna zmierzać do tego, aby uczniowie:
•
znaleźli w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowości – rozwoju
intelektualnego, psychicznego, społecznego, zdrowotnego, estetycznego, moralnego;
•
rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra
i piękna w otaczającej rzeczywistości;
•
poszukiwali, odkrywali i dążyli do osiągania postawionych celów ważnych dla odnalezienia
własnego miejsca w świecie;
•
stawali się coraz bardziej samodzielni w jego wymiarze zarówno indywidualnym, jak
i społecznym, zdobywaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności;
•
mieli świadomość życiowej użyteczności zdobywanej wiedzy, umiejętności, przekonań
i postaw;
•
uczyli się godzić dobro własne z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie
z odpowiedzialnością za innych, wolność własną z wolnością innych;
•
kształtowali umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów, akceptacji różnic
między ludźmi, szacunku dla odmienności i zachowań tolerancyjnych.
3.2. Zadania edukacyjne wyróżnione w kolejnych etapach realizacji programu
Program został podzielony na trzy etapy. Do każdego z nich dobrano szczegółowe
zdania edukacyjne, które określają specyfikę jego realizacji.
Etap 1. INSPIRACJA - tworzenie gotowości do …
Celem tego etapu jest tworzenie:
• właściwej dla twórczości atmosfery – klimatu bezpieczeństwa psychicznego,
otwartości, spontaniczności, odwagi w myśleniu i działaniu,
• właściwej samooceny, pewności siebie, poczucia skuteczności, odwagi,
gotowości do zmiany, samodzielności i odpowiedzialności za myśli, działania
i czyny,
•
•
•
•
gotowości komunikacyjnej – umiejętności słuchania i reagowania na wypowiedzi
innych; formułowania myśli (monolog i dialog), skutecznego komunikowania się
i adekwatnego do kontekstu wypowiadania się, prowadzenia rozmowy, dyskusji,
integracji i współpracy rówieśniczej – umiejętności wspólnego myślenia
i działania, rozumienie i przyjmowanie perspektywy innej osoby,
zrozumienia zasad ważnych przy realizacji treningu twórczości –zasad i umów
dotyczących zachowania w czasie treningu, odroczonej krytyki, akceptacji
większości pomysłów, płynności, współdziałania w realizacji celu,
umiejętności kontroli i oceny własnych zachowań – szacunku dla własnej pracy
i jej wytworów, umiejętności respektowania zasad i reguł.
Etap 2. OTWIERANIE UMYSŁU - dostrzeganie i nazywanie problemów
Celem tego etapu jest rozwijanie:
•
zaciekawienia, zaangażowania i motywacji ucznia do procesu tworzenia,
•
zdolności do dostrzegania problemów – zauważania ich we własnym otoczeniu
oraz w skali globalnej, jasnego i konkretnego nazywania problemów,
•
umiejętności formułowania pytań, umiejętności oceny gradacji ważności pytań,
•
rozumienia wartości konfliktu poznawczego i problematyzowania wiedzy,
•
umiejętności analizowania i wyróżniania potrzeb – własnych potrzeb oraz
potrzeb, wad i braków otoczenia, konstruktywnie krytycznej analizy
dotychczasowych wytworów, idei, sytuacji,
•
stawiania sobie celów i zadań do zrealizowania
•
wiedzy o procesie badawczym
Etap 3. ROZWIĄZANIA / KREACJA - rozwiązywanie problemów
Celem tego etapu jest kształtowanie:
• znajomości strategii, technik twórczego myślenia – adekwatnego zastosowania ich
w praktycznych sytuacjach,
• adekwatnego, elastycznego i skutecznego działania w warunkach nowości, zmiany,
niejasnych i problematycznych sytuacji,
• umiejętności zdobywania źródeł, środków i materiałów potrzebnych do realizacji
pomysłów,
• organizacji pracy metodą projektów (PBL),
• umiejętności twórczego zmieniania siebie i otoczenia – umiejętności wprowadzania
w życie własnych pomysłów, rozumienia i odnajdywania szerokiego, społecznego
kontekstu twórczości, .
•
•
umiejętności porządkowania, syntetyzowania i jasnego przedstawiania efektów
działań twórczych,
krytycznej i refleksyjnej weryfikacji oraz oceny własnych i cudzych rozwiązań –
zdolności do rozpoznawania twórczych idei i wytworów.
IV. KONCEPCJA TREŚCI KSZTAŁCENIA
Ważnym zadaniem, jakie wymusza na szkole wciąż zmieniająca się rzeczywistość,
jest wyposażenie uczniów w umiejętności kluczowe.
Umiejętności, dzięki którym dziecko ma szansę na samodzielność działania,
kreatywność myślenia, stawianie samemu sobie celów, zadań i poszukiwanie
alternatywnych rozwiązań i współpracę, współdziałanie w grupie, korzystanie
z różnych źródeł wiedzy i informacji. Umożliwiają one zdobywanie procedur
poszukiwania wiedzy, aktualizowanie i korzystanie z niej oraz samodzielność
w uczeniu się i tworzeniu. Dlatego w programie nawiązano do takich umiejętności
kluczowych,
których
osiąganie
szkoła
winna
umożliwiać,
kształcić
i doskonalić na poziomie edukacji dzieci 6-8-letnich. Założono, że istotne jest, aby
dzieci:
•
•
•
•
•
•
dostrzegały i stawiały problemy oraz je rozwiązywały, a nie tylko oczekiwały
dyspozycji, czego muszą się nauczyć, co zrobić,
rozumiały, co i dlaczego robią, a nie bezmyślnie stosowały wyuczone schematy
działania,
rozwijały własne sposoby rozwiązywania problemów, wykonywania zadań,
kierowania swoim rozwojem,
komunikowały swoje myśli, oczekiwania, lecz także przyjmowały i analizowały
informacje zwrotne,
uczyły się we współpracy,
aktywnie poszukiwały informacji, potrafiły dokonać ich analizy, oceny i selekcji.
Uniwersalny, ponadprzedmiotowy charakter umiejętności kluczowych
sprawia, że powinny one być kształtowane i doskonalone w całym procesie
edukacyjnym łącznie ze zdobywaniem wiedzy i umiejętności w różnych
obszarach edukacji szkolnej, w czasie różnych rodzajów aktywności
edukacyjnej dziecka, a szczególnie w trakcie zajęć związanych z rozwijaniem
twórczego myślenia. U podstaw takiej koncepcji umiejętności kluczowych leży
przekonanie, że tylko człowiek samodzielny, współodpowiedzialny, kreatywny,
umiejący współdziałać, skutecznie komunikować się, korzystać z różnych
źródeł informacji, będzie w stanie rozwiązywać edukacyjne i życiowe problemy,
doskonalić się i wciąż aktualizować swoją wiedzę. Te ponadprzedmiotowe
umiejętności kluczowe mają szczególne znaczenie w dalszej edukacji oraz
właściwym funkcjonowaniu we wciąż zmieniającej się rzeczywistości,
wyznaczają i kierunkują dobór szczegółowych treści realizowanych
w programie.
Materiał nauczania - uczenia się zawiera informacje rzeczowe, merytoryczne,
wykorzystywane do opanowywania wiadomości, kształtowania i doskonalenia
umiejętności oraz kompetencji. To również „tworzywo” myślenia, badania,
tworzenia, doświadczania. To źródło wiedzy.
W procesie dydaktyczno wychowawczym uczeń opanowuje umiejętności proste
i złożone, teoretyczne i praktyczne. One decydują o aktywności edukacyjnej
dziecka, warunkują jego samodzielne działanie oraz uczenie się w klasach IV-VI
i dalszej edukacji.
Atrybuty treści a integracja wiedzy
Uruchomienie szansy na integrację wiedzy nie jest całkowicie niezależne
od treści. Nie chodzi jednak o sposób „organizacji” tematu, ani o podział
treści na jednostki dłuższe lub krótsze. Kluczowa jest tu jakość tych
treści, wyrażająca się w możliwościach ich badawczej eksploracji.
Konieczne jest zatem, by spełniły one kilka warunków, z których dwa
pierwsze formułowane są jako warunki negatywne, a dwa kolejne jako
pozytywne:
1. WARUNEK NOWOŚCI - treści nie mogą być powieleniem wiedzy, którą
uczniowie posiadają.
2. WARUNEK NAUKOWOŚCI - treści nie mogą mieć charakteru
infantylnego.
3. WARUNEK PROBLEMOWOŚCI - treści muszą być oparte na konflikcie
poznawczym.
4. WARUNEK EKSPLORACYJNOŚCI - treści muszą poddawać się badaniu.
Warunek nowości nakazuje ambitny dobór treści, które zostają odpowiednio
przygotowane z odwołaniem się do możliwości intelektualnych i językowych
uczniów. Należy zatem zrezygnować z omawiania tematów doskonale już dzieciom
znanych, jak np. Jesień w parku i w sadzie. Prezenty bożonarodzeniowe.
Wspomnienia wakacyjne. Sprzęty elektryczne w moim domu. Szanujemy nasze
mamy itp. … Tego rodzaju tematy realizowane są cyklicznie od pierwszego roku
w przedszkolu do klasy trzeciej. Nie wnoszą one niczego do wiedzy dzieci.
- Zamiast omawiać obowiązki domowe dzieci, o których przecież wiedzą bardzo dużo lub
wszystko, lepiej dać uczniom do analizy fragmenty tekstów opisujących hierarchię władzy
w rodzinie staropolskiej , bo to będzie dla nich nowe i ciekawe.
- Zamiast omawiać prezenty znalezione pod choinką, uczniowie mogliby na podstawie materiałów
źródłowych i ilustracji omawiać święta w innych kulturach. Trzeba przy tym pamiętać, że
ograniczanie się do podawania różnic w spędzaniu świąt Bożego Narodzenia w Polsce i za
granicą nie zmienia myślenia dzieci i jest bardzo powierzchownym zabiegiem edukacyjnym.
Spełnianie warunku naukowości może wywoływad obawy pedagogów, które streszczają się
w słowach „To dla dzieci za trudne”. Utarta przez wiele lat, a często bezrefleksyjna rutyna
powoduje, iż uważamy, że termin np.:
- „menisk” jest dla dzieci trudniejszy niż np. „rośliny okopowe”,
- załamanie światła jest bardziej nie do zrozumienia niż praca kombajnu.
Często jest dokładnie odwrotnie.
W jednej ze szkół w Polsce przez osiem lat kolejne roczniki dzieci realizowały takie, tematy jak:
- z dziedzin społeczno - humanistycznych: problemy rodzin w krajach Trzeciego Świata, religie
świata, bezdomni, archeologia (z pozorowanymi wykopaliskami), prawo w historii, starożytna
Grecja, Egipt, Rzym, władza (w rodzinie, w paostwie, demokratyzacja poprzez władzę) itp..
- z dziedzin przyrodniczych: magnetyzm, elektrycznośd, ucieczka galaktyk, właściwości światła,
powietrza, wody, budowa komórki roślinnej i zwierzęcej, bakterie, ewolucja życia na Ziemi itp.
Tematy te okazywały się znacznie bliższe poznawczo dzieciom i bardziej dla nich frapujące
intelektualnie niż powszechnie znane zagadnienia takie jak: rodzaje posiłków, praca rolnika
jesienią, zwierzęta hodowlane czy szkodniki naszych pól.
W niektórych programach nauczania pojawiają się przesłanki treści programowych
spełniających warunek naukowości.
W poradniku metodycznym dla angielskich nauczycieli, dotyczącym edukacji przyrodniczej
najmłodszych, znajdujemy propozycje tematów znacznie różniące się zawartością i poziomem
naukowości od tych typowych dla rozwiązao polskich: elektrycznośd i magnetyzm, światło
i dźwięk, siły, Ziemia w Kosmosie, Ziemia i jej atmosfera, właściwości, klasyfikacja i struktura
skał, procesy chemiczne, ciała stałe – ciecze - gazy i inne.
Każdy z takich tematów bez wyjątku oparty jest na prostych eksperymentach i pracy
badawczej dzieci. Zupełnie nieobecna w polskiej edukacji wczesnoszkolnej (i nie tylko)
ekonomia jest dziś w Europie powszechnie promowana jako zasadniczy w paostwie
kapitalistycznym i istotny rozwojowo element edukacji najmłodszych. Zachodni badacze
podkreślają, że dzieci dysponują przecież kapitałem, chod niewielkim, dokonują różnorodnych
jego przemieszczeo i rozwijają jego rozumienie. W prowadzonych przez siebie badaniach
wykazują: „dzieci są poznawczo zdolne, do uczenia się ekonomii”. Jakże niepokojąco blado
wyglądają w tym zestawieniu zagadnienia z polskich programów i podręczników: rodzaje
opadów, rośliny naszych łąk, jesienne prace w polu i ogrodzie, chwasty naszych pól, budowa
kwiatu, zdrowo odżywiamy się, oświetlenie dawniej i dziś, zawody ludzi w mojej
miejscowości, jak pomagamy zwierzętom przetrwad zimę.
Kolejnym warunkiem decydującym o tym, czy mamy do czynienia wyłącznie
z integracją treści, czy może już z integracją wiedzy, jest warunek
problemowości. Oznacza on, że scalanie wiedzy nie dotyczy gromadzenia
kolejnych nazw, definicji, a nawet interesujących gotowych wyjaśnień
i interpretacji prezentowanych lub sugerowanych dyskretnie przez nauczyciela,
ale wymaga postawienia dziecka w sytuacji wywołującej specyficzny rodzaj
zaciekawienia. We wzbudzaniu i rozwijaniu procesów poznawczych, w tym
twórczego myślenia, znaczenie bardziej skuteczny od wzmocnień zewnętrznych
jest stan psychiczny wywołany konfliktem
poznawczym, określany jako
„skuteczne zdziwienie”.
Stan ten wywołany jest przez bodźce, które jednostka odczuwa jako „nowe”,
„dziwne”, „niespotykane”, „zaskakujące”, „niejednoznaczne”,…
Zwróćmy uwagę, że nie każda nowość spełni te warunki. Terminy np.
„kostrzewa”, „tymotka”, czy „komosa na pewno dla większości dzieci będą
czymś nowym, wątpliwe jednak, czy wzbudzą uczucie zaciekawienia, zaskoczenia
czy dociekliwości poznawczej. Konflikt poznawczy wprowadza element
zdumienia, wyzwala ciekawość poznawczą, czyni w odczuciu dziecka wiedzę
wartą starań.
W licznych ujęciach badawczych jest traktowany jako warunek rozwoju
poznawczego, twórczego myślenia.
Opanowanie przez dzieci ras psów, warstw lasu, części pomidora, rodzajów
maszyn rolniczych czy darów jesieni prowadzi do przyrostu wiadomości, ale
odpowiedź na pytanie, na ile są one znaczące dla rozwoju intelektualnego, rodzi
wiele niepokojów. Nazwy same w sobie nie są z pewnością szkodliwe, choć ich
wartość jest jedynie instrumentalna: żeby o czymś mówić, trzeba używać
właściwych słów.
Koncepcja podziału wiedzy szkolnej na:
- nazewniczą,
- wyjaśniającą
- interpretacyjną
pozwoliła w wielu badaniach zauważyć powszechne w szkołach mylenie opanowania
nazw z rozumieniem samego zjawiska. Przyswajanie nazw nie ma nic wspólnego
z integracją wiedzy w umyśle i nie prowadzi do pogłębienia rozumienia otaczającego
świata. Nazwy są co prawda częścią ogólnej wiedzy człowieka, nie spełniają jednak
funkcji integrujących.
Warunek problemowości może natomiast byd bardzo dobrze spełniany przez uruchomienie
wiedzy wyjaśniającej i interpretacyjnej.
Pierwsza z nich odnosi się bardziej do dziedzin matematyczno- przyrodniczych i bazuje na
myśleniu przyczynowo- skutkowym (myśleniu, powtórzmy, a nie zapamiętywaniu podanych
przez nauczyciela przyczyn i skutków).
Druga wiąże się z dziedzinami humanistycznymi i wyzwala zdolnośd do analizy tego samego
zagadnienia z różnych perspektyw.
Czym innym jest opanowanie nazw elementów żarówki ( wiedza nazewnicza) od zbudowania
obwodu elektrycznego lub przeprowadzenia eksperymentów na przewodnictwo różnych
materiałów (wiedza wyjaśniająca).
Czym innym również jest rysowanie dzieci z różnych stron świata w strojach regionalnych od
rozważao na temat sytuacji dziecka w historii, np. w Sparcie, w dawnej rodzinie,…
W angielskich materiałach edukacyjnych dla uczniów od 5 do 11 roku życia, możemy znaleźd
następujące zagadnienia społeczne, np. -seria „Prawa ludzi”- z tytułami cząstkowymi:
„Żywnośd”, „Wolnośd wypowiadania się”, „Sprawiedliwośd”, „Schronienie” i inne; oprócz
tekstu materiały zawierają liczne fotografie, przestawiające: demonstracje uliczne, świątynie
różnych wyznao, uchwalanie konstytucji, mieszkaoców slumsów, sceny eksmisji z mieszkao,
bezdomnych nocujących na ulicach, dzieci w więzieniach, dzieci zarabiające na życie.
Ostatni z czterech przyjętych , warunek eksploracyjności treści nauczania, które powinniśmy
wykorzystywad do integracji wiedzy w umyśle dziecka, oznacza, że proponowane treści muszą
inicjowad i podtrzymywad aktywnośd badawczą uczniów. Innymi słowy, nie wystarczy wybór
zagadnieo wyjaśniających i interpunkcyjnych. Jeśli bowiem nauczyciel ograniczy się do ich
prezentacji lub będzie po prostu wiódł do nich uczniów drogą tradycyjnej pogadanki,
w umyśle ucznia nie nastąpi integracja. Chodzi bowiem o uruchomienie takiej aktywności
poznawczej, która jest kreacją własnych hipotez i wytwarzaniem własnych przemyśleo, a nie
odgadywanie myśli nauczyciela.
Spełnienie warunku problemowości nie jest zatem jednoznaczne ze stworzeniem uczniowi
warunków do eksplorowania zagadnienia. Polecenie „wymyśl i sprawdź” wywołuje zupełnie
inne, bardziej wartościowe skutki poznawcze niż polecenie „spójrz, jakie to ciekawe
i posłuchaj, dlaczego tak jest”.
Powyższe warunki (nowości, naukowości, problemowości i eksploracyjności) pozostają ze
sobą w ścisłym związku. Dopiero ich współwystępowanie daje możliwośd integracji wiedzy
w umyśle ucznia.
Wprowadzanie zagadnieo nowych, ale nie problemowych, stawianie problemów bez dania
szansy uczniom na jego eksplorowanie, odwoływanie się do terminów naukowych, ale
w formie definicyjno- oznajmującej- wszystko to może sprzyjad (chod nie musi) integracji
treści, nie oznacza jednak, że uda się nam zintegrowad wiedzę ucznia.
W programie „Twórczo odkrywam świat” uwzględniono treści nauczania uczenia się zawarte w PODSTAWIE PROGRAMOWEJ KSZTAŁCENIA
OGÓLNEGO DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH, przewidziane dla I etapu
edukacyjnego- edukacji wczesnoszkolnej (klasy I-III). W doborze problemów
i zagadnień najistotniejszym czynnikiem była jakość treści, wyrażająca się
w możliwości ich badawczej eksploracji. Przyjmując postulaty współczesnych
badaczy autorzy programu uznali, że konieczne jest, by spełniały one cztery
podstawowe warunki:
1. Warunek nowości (treści nie mogą być powielaniem wiedzy posiadanej
przez uczniów).
2. Warunek naukowości (treści nie mogą mieć infantylnego charakteru).
3. Warunek problemowości (treści muszą wywoływać konflikt poznawczy).
4. Warunek eksploracyjności (treści muszą poddawać się badaniu).
Warunki te nauczyciel powinien uwzględnić przy doborze różnorodnej tematyki
w organizowanych sytuacjach dydaktycznych w trakcie realizacji wyróżnionych
w programie obszarów.
Proponowane w programie problemy i tematy projektów starano się dobrać
w taki sposób, aby miały one charakter badawczy zarówno w zakresie pracy
uczniów, jak i sposobu ich formułowania. Wyróżniono bloki programowe ściśle
zintegrowane ze wszystkimi:
• rodzajami aktywności ucznia: czytaniem, pisaniem, mówieniem, słuchaniem,
obliczaniem, badaniem, tworzeniem, rysowaniem/ malowaniem, śpiewaniem/
graniem, doskonaleniem się, organizowaniem własnych działań.
•
obszarami twórczości:
- twórczością związaną z kreacją „Ja”,
- twórczością w dziedzinie dobra publicznego i społecznego,
- twórczością naukową,
- twórczością wynalazczą,
- twórczością artystyczną i literacką,
- myśleniem krytycznym.
• etapami procesu poznawania i tworzenia:
- inspiracją (zauważam, spostrzegam, znam, komunikuję, mam zdanie na temat…,
analizuję, widzę w wielu kontekstach),
- otwieraniem umysłu - dostrzeganiem i nazywaniem problemów (pytam, widzę
problem, odnajduję trudność, wady, potrzeby),
- rozwiązaniami / kreacją (łączę, kombinuję, przekształcam, odnajduję sposób,
•
obszarami edukacji: polonistyczną, przyrodniczą, matematyczną, społeczną,
techniczną/ plastyczną, muzyczną i zdrowotną.
• kompetencjami ucznia:
- analitycznymi (budowanie systemu wiedzy, umiejętności i postaw; poznawanie
siebie oraz świata, stosunek do siebie, wiedzy oraz świata),
- praktycznymi (kształcenie i doskonalenie umiejętności, aktywności ucznia
w świecie konkretnym i symbolicznym),
- kreatywnymi (podejmowanie działań twórczych; wymyślanie, przekształcanie,
odnajdywanie nietypowych zastosowań, ekstrapolacja, tworzenie nowych
rozwiązań)
Ukazywanie faktów i zjawisk oraz ich naturalnych zależności kształtuje
w umysłach uczniów scalony obraz świata, umożliwia im właściwe
postrzeganie i rozumienie otaczającej rzeczywistości oraz uczy
racjonalnego, świadomego działania - kształtuje umiejętności i postawy.
Konkretyzacja oraz interpretacja treści nauczania - uczenia się jest
zadaniem nauczyciela, gdyż realne życie, otaczająca rzeczywistość
przyrodnicza i społeczna, w której funkcjonuje szkoła, sytuacje i zdarzenia,
w jakich uczniowie się znajdują, ich potrzeby, oczekiwania i zainteresowania
winny być głównym wyznacznikiem doboru materiału merytorycznego. Taka
organizacja procesu edukacyjnego respektuje prawo ucznia do rzetelnej
informacji, jest wyrazem szacunku dla jego wiedzy osobistej i zapewnia
ukazywanie świata w całej jego złożoności. Zapewnia uczniowi warunki do
wiązania poznawanych zagadnień z własnym, szkolnymi pozaszkolnym
doświadczeniem. Umożliwia podejmowanie decyzji w toku negocjacji
z otoczeniem, a nie podczas wsłuchiwania się w nauczycielskie sugestie.
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ

Program „Twórczo odkrywam świat”

Transkrypt

Podobne dokumenty

Proces twórczy jako terapia przez sztukę

Doświadczenia i propozycje

Program Twórczo odkrywam świat