Andrzej Pieczewski

Andrzej Pieczewski
„Komisja do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego (1949-73)
– wołanie o jedność całego kontynentu”
Aby prawidłowo ocenić genezę, rolę i osiągnięcia Komisji do Spraw Europy
Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego należy najpierw sięgnąć do spraw
podstawowych. Jej założycielem był nasz największy Europejczyk dr Józef Hieronim
Retinger. Należał on do polityków, którzy posiadali rangę ojców zjednoczonej Europy.
W pełni zasłużył na to miano będąc pomysłodawcą, inspiratorem i organizatorem wielu
bardzo ważnych przedsięwzięć europejskich. 1 Do najważniejszych z nich zaliczyć można
proeuropejskie działania polskiego rządu emigracyjnego w Londynie, po wojnie zaś
stworzenie Europejskiej Ligi Współpracy Ekonomicznej, koordynacja ruchów na rzecz
jedności europejskiej, pomysł i organizacja Wielkiego Kongresu w Hadze w maju 1948r.,
współtworzenie i działalność
w ramach Ruchu Europejskiego – wpływowej organizacji
pozarządowej, której członkami byli między innymi Konrad Adenauer, Léon Blum, Winston
Churchill, Alcide de Gasperi, Robert Schumann, Paul Henri Spaak. Ten ostatni – ojciec
traktatów rzymskich – sam wskazuje naszego rodaka jako autora - pioniera zjednoczonej
Europy. 2
Z oczywistych powodów działalność Retingera dotyczyła zachodniej części Europy.
Mimo zaangażowania w problematykę europejską nie był jednak kosmopolitą. Przez całe
życie bliskie mu były interesy Polski. Dał wiele dowodów troski i poświęcenia dla ojczyzny.
Nie bał się narażać swojego życia skacząc na spadochronie z misją do okupowanej Polski
wiosną 1944r. Po wojnie, wykorzystując swoje koneksje w rządzie brytyjskim zorganizował
pomoc dla swojego kraju w postaci sprowadzenia demobilizowanego sprzętu wartego 4 mln
funtów. 3 Boleśnie przeżywał fakt, iż w wyniku postanowień jałtańskich jego ojczyzna wraz z
innymi krajami Europy Wschodniej nie będzie mogła uczestniczyć w budowaniu zrębów
jedności starego kontynentu.
1
O roli J.H. Retingera jako ojca zjednoczonej Europy patrz: J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki
pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994; G. Witkowski, Józef Retinger. Polski inicjator integracji
europejskiej, Warszawa 2000; G. Witkowski, Ojcowie Europy. Udział Polaków w procesie integracji
kontynentu, Warszawa 2001, A. Pieczewski, Działalność Józefa Hieronima Retingera na rzecz zjednoczonej
Europy, Studia Europejskie CEUW Nr 4 (16) 2000r.Tekst (maszynopis) J. Retingera znajdujący się w Instytucie
Sikorskiego w Londynie kol. 68/59.
2
Thierry Grosbois, L’action de Józef Retinger en faveur de l’idée européenne 1940-46, European Review of
History – Revue européenne d’Historie, Vol. 6, No. 1, 1999, s. 82; cytat za: P.-H. Spaak, Combats Inachevés, t.
2, p.24.
1
Troska o interesy polskie w jego proeuropejskiej działalności znalazła najpełniejszy
wyraz w stworzeniu i koordynowaniu działań Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego. Retinger uważał pojałtański podział Europy za
tymczasowy i sprzeczny z interesem wszystkich państw europejskich. Był przekonany, że
należy włączyć te państwa w nurt zjednoczenia jak tylko pozwolą na to warunki. Jeszcze nie
tak dawno, bo w okresie wojny snuł wizje i działał na rzecz jedności całej Europy, w której
istotne miejsce zajmować miała Polska. Nie miał zamiaru rezygnować z obranej drogi i
rozpoczął konsekwentne nawoływanie do jedności ogólnoeuropejskiej, ponieważ wówczas
zaczęła ona już oznaczać dla wielu integrację tylko Zachodniej części kontynentu. Twierdził,
iż nie wolno pozwolić politykom wolnego świata, aby zapomnieli o Europejczykach ze
Wschodu.
Retinger był politykiem pragmatycznym i zdawał sobie sprawę, że zmiana układu sił
w Europie nie nastąpi w bliskiej perspektywie. Można było pogłębiać podział dokonany w
Jałcie, a można też było szukać bądź tworzyć szczeliny w murze jaki stanął między
Wschodem i Zachodem, przygotowywać grunt. Jakkolwiek odległe wydawało się uwolnienie
satelitów Moskwy, nie można było według Retingera zapomnieć o tym, iż Europa to także
kraje środkowej i wschodniej części kontynentu.
Komisja w przeszło dwudziestoletnim okresie swojej działalności (1949 – 1973)
wykonała wiele cennej pracy. Organizowała liczne spotkania, dyskusje, konferencje o
wydźwięku międzynarodowy. Wpływała bezpośrednio na liderów polityki zachodniej. Dbała
by nie zapomniano o prawdziwych dążeniach krajów za żelazną kurtyną. Przypominała, że
jedność europejska oznacza integrację całego kontynentu, a nie tylko zachodniej jego części.
Mimo zimnej wojny i bardzo utrudnionych kontaktów Wschód – Zachód przez lata swojej
działalności nakłaniała do współpracy ekonomicznej i kulturalnej, tak aby transponować na
komunistyczny Wschód idee wolności i jedności. Wszystko to czyniono przy bardzo
ograniczonych, skromnych środkach w nadziei, że któregoś dnia oswobodzona zostanie
wschodnia
część
kontynentu
i
możliwym
stanie
się
realizacja
idei
jedności
ogólnoeuropejskiej.
Twórca Komisji do Spraw Krajów Europy Środkowej i Wschodniej – Józef Retinger
nie doczekał tego momentu. Zmarł 12 czerwca 1960r. Choć była to wielka strata dla Ruchu
Europejskiego to prace Komisji jednak nie załamały się. Na szczęście był Jan Pomian 4 – jego
3
J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994, s. 182-186.
Jan Pomian – od 1948r. sekretarz Retingera oraz towarzysz jego proeuropejskich poczynań i samodzielny
działacz. Więcej na ten temat: A. Pieczewski, Jan Pomian – nieznany Europejczyk i aide de camp Józefa
Hieronima Retingera, Polska w Europie 2 (40) 2002.
4
2
wieloletni współpracownik, który przejął wówczas inicjatywę w tej organizacji już do końca
jej trwania. Doczekał on także momentu odzyskania wolności przez swoją ojczyznę oraz inne
państwa Europy Wschodniej, a dziś z dumą patrzy jak kraje regionu dołączają do Unii
Europejskiej.
Szczęśliwie, dzięki Janowi Pominowi, mamy także dostęp do archiwów Komisji do
Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego. 5
Geneza Komisji
Po wojnie jasnym stało się, iż idea jedności europejskiej nie będzie mile widziana w
krajach zależnych od Sowietów. Miejscem aktywności Retingera pozostać musiała więc
Europa Zachodnia. Nie zapomniał on jednak o ojczyźnie i innych krajach wschodnich, wraz z
którymi w jego wcześniejszych planach tworzyć ona miała federację.
Niełatwą sprawą okazało się już uczestnictwo emigracyjnych przedstawicieli krajów
Europy Wschodniej w Kongresie Haskim 6 . Propaganda krajów komunistycznych opisywała
ich jako reakcjonistów. Dodatkowo zachodnia opinia publiczna – wówczas mocno lewicowa nie była przychylnie do nich nastawiona.
Retinger podjął starania mające na celu dopuszczenie przedstawicieli Europy Środkowej i
Wschodniej do Kongresu w Hadze. Poparcia udzielił mu Duncan Sandys. Ostatecznie
emigracyjni politycy zostali zaproszeni i wzięli czynny udział w Kongresie. Ich obecność
miała oznaczać, że przyszła Zjednoczona Europa będzie zawsze stała otworem dla tych
krajów, jeśli tylko będą mogły i chciały się przyłączyć. Stanowisko to zostało potwierdzone
kilka miesięcy później na konferencji w Brukseli. Ruch Europejski zaczął tworzyć wśród
emigracji Komitety Narodowe dla każdego z tych krajów 7 .
Retinger uważał, że Zachód nie może zapomnieć o zniewolonych przez Moskwę
krajach i należy zrobić wszystko, aby pomóc emigrantom w kontaktowaniu się z
przywódcami zachodnimi. W owym czasie Ruch Europejski posiadał trzy międzynarodowe
komisje: ekonomiczną, do spraw kultury oraz prawną, która przygotowywała Europejską
Kartę Praw Człowieka. Retinger wysunął więc pomysł utworzenia Komisji do Spraw Europy
Wschodniej: „W kwietniu 1949r. wydałem lunch, na którym obecni byli Harold Macmillan,
5
Archiwa Komisji Europy Centralnej i Wschodniej Ruchu Europejskiego przekazane zostały przez Jana
Pomiana Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w marcu 1995r.
6
Wielki Kongres w Hadze w maju 1948 roku – Retinger sprawował funkcję Honorowego Sekretarza Kongresu.
O istocie, wymowie i znaczeniu Kongresu w Hadze: European Movement, European Movement and The
Council of Europe, Hutchinson & Co. (Publishers) Ltd.,
Congress of Europe. Resolutions, London 1948.
3
Randolph Churchill 8 , Edward Beddington Behrens oraz około dziesięciu liderów
emigracyjnych rządów państw Europy Wschodniej. Przy tej okazji zdecydowaliśmy o
utworzeniu Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej jako jednego z komitetów
Ruchu Europejskiego.” 9 Przewodniczącym Komisji został sam Harold Macmillan,
sprawozdawcą Edward Beddington Behrens. Stanowisko sekretarza powierzono Janowi
Pomianowi. 10 Z pozycji Sekretarza Generalnego Ruchu Europejskiego nad całością
przedsięwzięcia czuwał J.H. Retinger.
Cele, zasady funkcjonowania Komisji i formy działania
Początkowe cele i zasady funkcjonowania Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej określone zostały, na zorganizowanym przez Retingera, spotkaniu 16-go
października 1949r. Podkreślono, iż ciało to jest częścią Ruchu Europejskiego. Jako cel
stawiano wzmocnienie udziału przedstawicieli państw Europy Wschodniej na uchodźctwie w
pracach Ruchu Europejskiego oraz promowanie i popularyzację idei zjednoczenia wśród ich
społeczeństw w kraju. Deklarowano podjęcie wysiłków zmierzających do zbliżenia i
zacieśnienia współpracy między emigracyjnymi politykami państw europejskich zza żelaznej
kurtyny oraz aktywizację ich stosunków z przedstawicielami Zachodu. Celem działania
Komisji stały się również studia i analiza różnych problemów odnoszących się do państw
regionu Europy Środkowej i Wschodniej w świetle idei zjednoczenia kontynentu.
W miarę upływu czasu i zmiany sytuacji międzynarodowej cele Komisji ewoluowały.
Jednym słowem stała się ona strażniczką europejskich interesów krajów pozostających pod
dominacją Moskwy, tak aby temat Wschodu nie wypadł z zagadnienia integracji europejskiej.
Przede wszystkim przypominała ona politykom Zachodu o problemie Europy Wschodniej.
Dbano także aby deklaracje o tzw. „drzwiach otwartych” do integracji europejskiej dla krajów
zniewolonych (jak tylko pozwolą na to warunki) słyszalne były po obu stronach kurtyny.
Nakłaniano polityków Zachodu do kontaktów z krajami satelickimi mających na celu
przygotowanie gruntu pod przyszłe dołączenie ich, kiedy odzyskają wolność, do zjednoczonej
Europy.
7
J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994, s. 218-219.
Randolph Churchill – wpływowy dziennikarz, syn byłego premiera Winstona Churchilla.
9
Notatka J.H. Retingera (maszynopis) w języku angielskim znajdująca się w zbiorach Biblioteki Polskiej w
Londynie – brak numeru katalogowego.
10
Jan Pomian – od 1948r. sekretarz Retingera oraz towarzysz jego proeuropejskich poczynań i samodzielny
działacz. Więcej na ten temat: A. Pieczewski, Jan Pomian – nieznany Europejczyk i aide de camp Józefa
Hieronima Retingera, Polska w Europie 2 (40) 2002.
8
4
Jeśli chodzi o zasady funkcjonowania Komisji to jej przewodniczący i sprawozdawca
generalny byli wyznaczani przez egzekutywę Ruchu Europejskiego. W skład Komisji
wchodziły osobistości pochodzące z krajów Europy Zachodniej oraz Środkowej i Wschodniej
zapraszane
przez
Przewodniczącego
po
rekomendacji
poszczególnych
Komitetów
Narodowych Ruchu Europejskiego. W przypadku gdy nie istniał Komitet Narodowy danego
państwa, przewodniczący Komisji mógł po konsultacji wystosować stosowne zaproszenie do
osoby mogącej godnie reprezentować dane państwo. Liczbę członków z jednego kraju
postanowiono ograniczyć do siedmiu. Przewodniczący zapraszał również do jej grona
wybitne jednostki – członków Ruchu Europejskiego pochodzących z krajów Europy
Zachodniej.
Przewodniczący, sprawozdawca generalny i vice prezydenci (wybierani przez każdą z grup
reprezentujących kraje Europy Wschodniej spośród swoich członków) tworzyli Biuro, które
działało jako ciało zarządzająco – koordynujące podczas przerw między spotkaniami.
Gdy było to potrzebne, Biuro mogło zaprosić do uczestnictwa w jego spotkaniach każdego z
członków Komisji. 11
Mimo określonych zasad funkcjonowania Komisja przez cały okres swojego działania
była ciałem bardzo nieformalnym, które, jak pisze Jan Pomian, istniało i pracowało
skutecznie dzięki temu, iż działało dobrze, ostrożnie i sensownie. 12 Organizacja ta nie miała
charakteru masowego. Skupiała elitę i oddziaływała bezpośrednio na wpływowych polityków
Zachodu. Formami działalności Komisji były najczęściej liczne spotkania, zebrania i
kongresy.
Przez lata swej działalności wydawała ona memoranda, apele, służyła
niejednokrotnie jako ciało doradcze i eksperckie w sprawach Wschodu.
Budżet Komisji był bardzo skromny. Przez cały okres działalności brakowało jej
stałych środków. Fundusze organizowane były ad hoc, a członkowie jak i inni uczestnicy
spotkań byli ochotnikami, którzy nie pobierali wynagrodzeń. Zebrania odbywały się
najczęściej u Sir Edwarda Beddingtona Behrensa 13 , który też na ogół pokrywał minimalne
koszta. Osoby zaangażowane w prace Komisji działały zatem z pobudek patriotycznych oraz
kierowani byli także solidarnością ogólnoeuropejską. 14
11
European Movement, Eastern and Central European Section, Rules of Procedure – maszynopis znajdujący się
w zbiorach Polskiej Biblioteki w Londynie – brak numeru katalogowego.
12
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
13
Sir Edward Beddington Behrens – bogaty finansista, wówczas Honorowy Sekretarz Ruchu Europejskiego,
przyjaciel Retingera, który jak pisze J. Pomian w swoim liście z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu: „ (...)
słuchał się jego [ Retingera] rad.
14
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
5
Skład osobowy Komisji
W poczet członków Komisji wchodzili wybitni politycy emigracyjni oraz wpływowi
politycy Zachodu. J.H. Retinger, aby podnieść jej rangę dbał od początku o odpowiedni,
prestiżowy skład. Dzięki jego niebywałym kontaktom, w pracach tej organizacji
uczestniczyło wielu czołowych polityków Zachodu, w tym z Wielkiej Brytanii: Julian Amery,
Clement Davies, Artur Greenwood; z Francji: Ernest Pezet, Paul Ramadier, Paul Reynaud; z
Holandii Koos (Vorrink) Voorinka 15 , a także Lord St. Oswald, Tufton Beamish, Lord
Boothby, Lady Violet Bonham-Carter, Bob Edwards, John Biggs Davison, Lord Layton,
M.L.D. Maclean, Duncan Sandys, Robert Bichet, General Bethouart, Giscard d’Estaign,
Germaine Peyroles, Fritz Erler, J.H. von Merkatz, Ernest Paul, Jean Drapier, senator Wistrand
ze Szwecji. Ze strony emigrantów znalazły się osoby pochodzące z Albanii, Bułgarii,
Czechosłowacji, Estonii, Jugosławii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii i Węgier. Znajdowali się
wśród nich byli ministrowie, parlamentarzyści, ekonomiści, pisarze – między innymi: Paul
Auer, George Dimitrov, Grigore Gafenco, Stefan Osuski, Edward Raczyński, Hubert Ripka,
August Rei, Léo Łabędź, Konstanty Jeleński, Ion Ratiu, Eugeniusz Zaleski, M. V. Ivanowicz,
Jan Strański, V. Tiela, Jerzy Zdziechowski, Paul Barton, Thomas Schreiber i wielu innych. 16
Prestiżowy skład Komisji był niewątpliwie wielkim atutem, który zapewniał jej możliwość
wpływania na polityków i opinię Zachodu.
Pierwszym przewodniczącym Komisji został sam Harold Macmillan, który wkrótce
zresztą musiał zrezygnować, gdyż powołano go do rządu brytyjskiego. Kierownictwo przejął
wówczas Sir Edward Beddigdon – Behrens, który z kolei zrezygnował w 1952r. Obaj oni
zostali honorowymi prezydentami Komisji. Następnie przez dwa lata przewodniczył tej
organizacji Lord Colerain, a funkcje sprawozdawcy pełnił Sir David Kelly. Po tych niezbyt
fortunnych rządach przewodniczącym Komisji został (już do końca jej trwania) Senator
Etienne de la Vallée Poussin z Belgii. Inicjator i założyciel tej organizacji Józef Retinger
przyjął funkcję honorowego skarbnika.
Retinger uczynił Sekretarzem Komisji swojego bliskiego współpracownika Jana
Pomiana, który pełnił tę funkcje już do ostatnich dni działalności tej komórki Ruchu
Europejskiego. Pomian konsultował wszystkie inicjatywy z Retingerem. Jak sam powiedział:
15
J. Pomian, Józef Retinger ...., s. 219.
Note on the History and Activities of The Central and Eastern European Commission of the European
Movement, Dokument znajdujący się w teczce nr 2 archiwów Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego opatrzone datą 1958/59 oraz listy uczestników spotkań zawarte w archiwach
Komisji.
16
6
„Wszystko było z nim [Retingerem] uzgadniane. Nie podejmowałem inicjatywy bez
poradzenia się jego. Dzielił się ze mną swoją opinią i obserwacją” 17 . Stąd nasz największy
Europejczyk miał stały wpływ i kontrolę nad poczynaniami Komisji, mimo wielu różnych
spraw związanych z prowadzonymi przez niego wówczas inicjatywami w Ruchu
Europejskim, Europejskiej Lidze Współpracy Ekonomicznej, czy później przy tworzeniu
Grupy Bilderbergu. Konsultacjom tych dwóch działaczy sprzyjał fakt, iż Pomian asystował
Retingerowi w prawie wszystkich jego działaniach. Dzielili nawet wspólne mieszkanie w
Londynie. 18
Komisja posiadała dwa sekretariaty. W Londynie działał Pomian, zaś w Paryżu
sekundował go od 1957r. Thomas Philippovich.
W miarę nabierania doświadczeń, działając pod okiem naszego najwybitniejszego
Europejczyka rola Jana Pomiana w Komisji wzrastała. Troszczył się o jej istnienie i skuteczną
akcję. Brał udział we wszystkich poczynaniach i utrzymywał łączność między jej członkami.
Później, od czasu objęcia przewodnictwa Komisji przez Senatora de la Vallée Poussin, a tym
bardziej po śmierci Retingera, stał się głównym inicjatorem większości poczynań
Komisji: „ (...) prawie wszystkie inicjatywy wychodziły ode mnie, z tym, że skrupulatnie
pilnowałem żeby wszystko było uzgadniane, a życzenia i sugestie tych czy innych osób brane
pod uwagę.” 19
W ponad dwudziestoletnim okresie działalności Komisji przez jej szeregi przewinęła
się duża liczba działaczy. W tej sytuacji wielu wybitnych polityków emigracyjnych ze
względu na wiek opuszczało szeregi tej organizacji. Stąd trafna była wspólna „inicjatywa
kadrowa” Retingera i Pomiana nazwana „Nostell Meeting”. Polegała ona na pozyskaniu do
prac Komisji młodych dobrze zapowiadających się emigrantów, którzy nie odgrywali dotąd
dużej roli na politycznej i publicznej arenie, a dopiero rozpoczynali kariery w instytucjach
europejskich. Celem tej akcji było zastąpienie nimi odchodzącej kadry działaczy. 20 Formą tej
inicjatywy były spotkania (odbyły się trzy) 21 , gdzie ludzie ci poznawali się i omawiali różne
kwestie związane z Europą Wschodnią. Młodzi Europejczycy chętnie przybywali na zebrania
17
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9go maja 2003r. w Warszawie.
18
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9go maja 2003r. w Warszawie.
19
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu oraz zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz
z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9-go maja 2003r. w Warszawie.
20
Note on the Projected Nostell Meeting – dokument Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
znajdujący się w teczce nr 3.
21
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
7
i utworzyła się nieformalna grupa stanowiąca pożyteczny rezerwuar „świeżej krwi”. Wielu z
nich zasiliło szeregi Komisji. 22
Dbałość o długookresową perspektywę działalności organizacji świadczy o tym, iż jej liderzy
zdawali sobie sprawę, że przy istniejącej wówczas sytuacji politycznej oswobodzenie krajów
satelickich i jedność całej Europy były bardzo odległe.
Komisja działała w dużej mierze dzięki opiece Retingera i korzystała z jego
kontaktów. Odpowiedni dobór jej członków zapewnił niezbędny prestiż, siłę intelektualną i
moralną.
Gro inicjatyw należało do emigrantów. Politycy Zachodu okazywali niezbędne
wsparcie i życzliwość.
Początki działalności
Pierwsza akcja propagandowa miała miejsce już w sierpniu 1949r. na zgromadzeniu
Rady Europy w Strasburgu. Jak pisze Jan Pomian 23 : „Zależało nam na jakimś geście, który
wskazywałby na pamięć o krajach nieobecnych.” Upadła propozycja ustawienia pustych
krzeseł w pobliżu trybuny symbolizujących kraje Europy Wschodniej. Zamiast tego, wielu
delegatów nawiązywało w swoich przemówieniach do krajów nieobecnych. Rok po tym
wydarzeniu Harold Macmillan zaproponował utworzenie w Radzie Europy Komitetu
Specjalnego, który strzegłby interesów krajów nie reprezentowanych. Propozycja i nazwa
zostały przyjęte, a ich autora wybrano na przewodniczącego. Komitet składał się z
parlamentarzystów, członków Zgromadzenia, a emigranci mieli do niego dostęp oraz
zapraszano ich na przesłuchania. Komitet ten istniał długo, przez całe lata stanowiąc symbol
pamięci i wyraz jedności ogólnoeuropejskiej.
Komisja do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej od czasu swego powstania
rozpoczęła prężną działalność. W wielu krajach utworzone zostały struktury lokalne.
Prowadziły one ożywioną działalność informacyjną i propagandową. Organizowano liczne
spotkania i dyskusje. Dzięki temu możliwe stało się nawiązywanie kontaktów między
politykami emigracyjnymi, a politykami Zachodu. Tym samym wprowadzano na arenę
międzynarodową przedstawicieli Europy Wschodniej.
22
List J. Pomiana z dnia 31.05.1962r. do Księcia Radziwiłła – znajduje się w dokumentach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej - teczka nr 7.
23
J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994, op. cit., s. 219.
8
Konferencja na temat Europy Środkowo-wschodniej.
W 1950r. wybuchła wojna w Korei. Zimna wojna w Europie osiągnęła punkt
kulminacyjny. Sytuacja w Europie Wschodniej pogarszała się. Stalinowski terror zlikwidował
już niemalże wszelkie przejawy opozycji i nękać zaczął już nawet partie komunistyczne.
W owym czasie, Ruch Europejski prowadził ożywioną działalność. Rozpoczęła się
seria konferencji, z których każda poświęcona była konkretnemu tematowi: luty 1949r. –
konferencja w Brukseli dotycząca spraw politycznych i organizacyjnych, kwiecień 1949r. –
konferencja w Westminsterze na temat polityki gospodarczej, grudzień 1949r. – konferencja
w Lozannie poświęcona kulturze, czerwiec 1950r. w Rzymie – problemy polityki socjalnej,
wrzesień 1951r. w Hamburgu – miejsce Niemiec w Europie.
Do pełnego obrazu brakowało jeszcze kwestii Europy Wschodniej. Retinger zajął się
więc przygotowaniami do konferencji na temat przyszłości Europy w kontekście państw
europejskich znajdujących się pod panowaniem imperium sowieckiego. Przygotowania
okazały się bardzo trudne, pochłaniając dużo czasu i wysiłku. Trudnymi okazały się zebranie
całej emigracji oraz znalezienie odpowiednich funduszy. Mimo uznania i akceptacji, jakiej
udzieliło tej sprawie wielu przywódców z krajów zachodnich, tylko nieliczni wśród nich byli
gotowi coś uczynić. 24
Ostatecznie w dniach 21 – 24 stycznia 1952r. pod sztandarami Ruchu Europejskiego
odbyła się w Londynie konferencja na temat Europy Środkowej i Wschodniej. Konferencja
skupiła zarówno wybitnych polityków emigracyjnych, jak i czołowych polityków Zachodu.
Przewodniczył jej Leo Amery. Dyskretne poparcie ze strony rządu brytyjskiego zapewnił
Harold Macmillan, który otworzył konferencję i przemawiał podczas bankietu wydanego
przez Sir Edwarda Beddingtona Behrensa. 25
Konferencja ta, była również drugą i ostatnią okazją w historii Ruchu Europejskiego, kiedy
Retinger wygłosił formalne przemówienie. Podkreślił w nim, że cele Ruchu nie są ani
agresywne, ani negatywne, ale pokojowe i konstruktywne. Wezwał emigrantów do wspólnego
działania i poparcia idei zjednoczonej Europy.
Podczas konferencji przyjęto Deklarację Polityczną, w której stwierdzano, iż po
odzyskaniu wolności państwa Europy Środkowej i Wschodniej powinny bezwzględnie zostać
przyjęte do struktur jednoczącej się Europy. Konstruktywne i ożywione obrady konferencji
24
J. Pomian, Józef Retinger ...., s. 220.
W owym czasie Harold Macmillan został ministrem budownictwa w rządzie brytyjskim. Przewodniczącym
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej został Sir Edward Beddington Behrens.
25
9
trwały trzy dni i zakończyły się wiecem w Albert Hall z udziałem około siedmiu tysięcy
osób. 26
Po tym wielkim wydarzeniu członków Komisji ogarnął entuzjazm. Czuli, że dokonali
czegoś ważnego, nabrali animuszu i impetu. Trzeba wiedzieć, iż wówczas Ameryka
wyciągnęła rękę do byłych przywódców państw wschodnioeuropejskich, Europa natomiast
nie robiła nic. W tej sytuacji zapału do działania rząd brytyjski zdecydował się przyznać
skromne środki Komisji, z których finansowano lokal i prowadzenie sekretariatu. Po kilku
miesiącach okazało się jednak, iż prawdziwą intencją Foreign Office było to, aby Komisja
jedynie pozorowała aktywność. 27 J. Pomian 28 opisuje ten epizod w następujący sposób:
„W kilka miesięcy po konferencji Komisja otrzymała nowego przewodniczącego i
sprawozdawcę. 29 Wkrótce okazało się, że nowi przywódcy wykazywali większą skłonność do
ograniczania, niż do rozwijania działalności Komisji. Po burzliwym zebraniu obaj z
Retingerem podaliśmy się do dymisji. Po jakimś czasie uczynili to także nasi przeciwnicy.”
Komisja przestała istnieć.
Różnice koncepcji i spory nie mogły jednak wziąć górę nad celem nadrzędnym jakim
była dla Retingera jedność całego kontynentu. Bez względu na przeszkody należało pomóc
państwom za żelazną kurtyną, wśród których znalazła się jego ojczyzna. Retinger wykazał
niezłomną postawę i konsekwencję w swoich dążeniach i przystąpił do tworzenia organizacji
na nowo. Namówił Senatora de la Valèe Poussin z Belgii, aby wziął na siebie ten ciężar.
Reaktywowanie działalności Komisji powiodło się. Od tego czasu Komisja wykonała sporo
cennej pracy.
Odsłonić choćby rąbek żelaznej kurtyny
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej odrzuciły pod dyktando Moskwy ogłoszony w
czerwcu
1947r.
Plan
George’a
Marshall’a.
Rosjanie
rozpoczęli
wprowadzanie
komunistycznego modelu państwa w krajach należących do ich strefy wpływów. Do końca lat
czterdziestych reżimy komunistyczne opanowały tą część kontynentu. Nacjonalizowano
przemysł, kolektywizowano rolnictwo, rozpoczął się także proces rusyfikacji kultury.
Na arenie międzynarodowej zimna wojna rozpoczęła się na dobre. Wschód i Zachód jawnie
demonstrowały wrogość. Kontakty gospodarcze zostały ograniczone do minimum. Podział
26
G. Witkowski, Józef Retinger. Polski inicjator integracji europejskiej, Warszawa 2000, s. 116-117.
List J. Pomiana z 24.04.2003r. do autora artykułu.
28
J. Pomian, Józef Retinger... , op. cit., s. 221.
29
Przewodniczącym Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej został Richard Low, a sprawozdawcą
Bernard Kelly.
27
10
Niemiec na NRF i NRD w 1949r. dał wszystkim do zrozumienia, że Europa na długie lata
została przedzielona murem ideologicznej wrogości.
Członkowie Komisji ubolewali nad tą sytuacją. Zdawali sobie też sprawę, że działania
przez nich prowadzone muszą mieć długookresową perspektywę. Przy ówczesnych
warunkach politycznych nie liczono na szybkie sukcesy.
Broń kulturalna
Jedynym narzędziem mogącym zrobić wówczas choćby mały wyłom w murze jaki
stanął pomiędzy Europejczykami mogła być, zdaniem Komisji, wymiana kulturalna. 30 Na
Wschodzie kultura nie była wolna, podporządkowana bowiem została i zaczęła służyć
ideologii komunistycznego państwa. Jej zadaniem stało się wyobcowanie państw Wschodu i
oddzielenie ich od wpływu kultury zachodniej. Działacze Komisji twierdzili, iż gdyby
realizować na szeroką skalę wymianę kulturalną, idea wolności reprezentowana przez Zachód
(zabroniona na Wschodzie) mogłaby stopniowo podważać tamtejszy porządek. Tym też
tłumaczono fakt, iż kraje komunistyczne tak wzbraniały się przed otwarciem na tego rodzaju
wymianę.
Komisja wskazywała, że nawet sporadyczne kontakty mogły być w ówczesnej sytuacji
owocne. Komuniści, choć z powodów propagandowych oficjalnie akceptowali ideę wymiany
kultur, to w praktyce byli zdecydowanie przeciwni penetracji ich systemu przez kulturę
zachodnią. Należało zatem skorzystać z choćby szczątkowej wymiany, aby przywrócić
kontakty ludzi ze Wschodu i Zachodu.
Członkowie Komisji wierzyli, że może być to osiągnięte jeśli politycy Zachodu
dokładnie zdefiniują plan kampanii w tej sprawie. Dlatego też, oprócz apeli, podali kilka
praktycznych sugestii w tej sprawie dotyczących wymiany na polu nauki, edukacji, sztuki i
mediów masowych. 31 Jeśli chodzi o pole edukacji i nauki – podporządkowanych na
Wschodzie dogmatom komunizmu i indoktrynacji, to nie widziano tam większych szans
wymiany. Literatura wschodnia przy każdej okazji pokazywała natomiast zniekształcony
obraz życia na Zachodzie. Tym niemniej ludność krajów za żelazną kurtyną czuła wielką
potrzebę znania prawdy o wolnym świecie. Proponowano zatem organizowanie wystaw
książkowych połączonych ze sprzedażą (Wysyłanie książek na Wschód nastręczało wówczas
30
Central and Eastern European Commission, Statement of Policy on East-West Cultural Exchanges, Paris,
March 1955, s. 1-3. Dokument znajdujący się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, teczka nr 2.
11
ogromną liczbę problemów). Zachęcano również do tłumaczenia dzieł literatury i
sprzedawanie ich poprzez placówki dyplomatyczne. Wystawy malarstwa i wszelkich sztuk
plastycznych, zdaniem Komisji, powinny wzbudzić ogromne zainteresowanie, ponieważ
sztuka socrealistyczna byłą uboga w formy i kolory. Jeśli chodzi o muzykę, to tylko repertuar
klasyczny mógł być zaproponowany jako, że muzyka rozrywkowa w wydaniu zachodnim
była zabroniona. Film i teatr, choć odgrywały dominującą rolę polegającą na popularności i
masowości, nie mogły być wykorzystane do transferu kultury ze względu na zbyt szczelną
komunistyczną cenzurę.
Zdaniem Komisji, to media masowe spośród wszystkich dostępnych Zachodowi środków
„broni kulturalnej” odegrać miały największą rolę. Audycje radiowe słuchane były przez
dziesiątki tysięcy ludzi w każdym z krajów. Następnie zasłyszane wiadomości rozchodziły się
na resztę społeczeństwa. Najważniejsze było to, że żadna siła, czy kurtyna nie była w stanie
zatrzymać fal radiowych.
Zalecano także Zachodowi odpowiednie dostosowanie wymiany i propagandy do
specyfiki poszczególnych reżimów, branie pod uwagę siłę cenzury i kontrpropagandę.
Wskazywano także na możliwości zniekształcania kultury zachodniej przez komunistów.
Dlatego radzono organizować wymianę kulturalną tylko po uprzedniej analizie, czy dane
przedsięwzięcie faktycznie ukaże w prawdziwym świetle kulturę zachodnią.
Komisja zdawała sobie sprawę, iż jakkolwiek efekty tych działań mogą być znikome,
to należało je kontynuować. Trzeba było być cierpliwym i rozważnym. 32
W trosce o ekonomiczny los Wschodu
Przedmiotem troski członków Komisji była też gospodarka państw satelickich
Moskwy. Przeprowadzano tam na niebywałą skalę komunistyczny eksperyment gospodarczy.
Prawa rynku zastąpiono centralnym planowaniem. Ograniczono naturalną wymianę handlową
z Zachodem do minimum. W 1949r. powstała RWPG, która miała realizować cele
socjalistycznej integracji, w praktyce zaś uzależniała gospodarki krajów zniewolonych od
Rosji.
31
Central and Eastern European Commission, Statement of Policy on East-West Cultural Exchanges, Paris,
March 1955, s. 4-9. Dokument znajdujący się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, teczka nr 2.
32
Central and Eastern European Commission, Statement of Policy on East-West Cultural Exchanges, Paris,
March 1955, s. 9. Dokument znajdujący się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
Ruchu Europejskiego, teczka nr 2.
12
Na rychłą zmianę sytuacji nie było nadziei. Trzeba było jednak w trosce o ludność
Wschodu analizować sytuację, przewidywać losy gospodarcze regionu, wysuwać propozycje i
wizje dotyczące przyszłości.
Przedmiotem analiz Komisji stały się zatem możliwości, a w zasadzie konieczność ścisłej
współpracy
ekonomicznej
pomiędzy
krajami
Europy
Środkowej
i
Wschodniej,
kiedy odzyskają wolność i zdolność do samostanowienia.
Tezy tej współpracy zostały zawarte w „Planie dla Środkowo i Wschodnio
Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali” przygotowanym przez polskich ekonomistów. 33 Jego
autorzy wskazywali na ogromne korzyści wynikające z dużych obszarów gospodarczych:
poszerzenie rynków zbytu, korzyści skali produkcji i jej specjalizacja, czerpanie korzyści z
podziału pracy między państwami. Dokument ten stwierdzał, że dawna struktura
ekonomiczna Europy oparta na rolniczym Wschodzie i przemysłowym Zachodzie nie miała
już racji bytu. Musiała ona zostać zastąpiona przez stworzenie nowego organizmu opartego na
jedności europejskiej. Słusznie, jak się okazało stwierdzono, że różnice ekonomiczne między
wschodnią i zachodnią częścią kontynentu (dodatkowo pogłębione przez profil gospodarki
komunistycznej), uniemożliwią szybkie włączenie (pomijając sytuację polityczną) tych
państw w nurt gospodarczej integracji Zachodu.
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej po odzyskaniu wolności same miały
zdecydować czy budować swoją gospodarkę oddzielnie, czy w ramach większych wspólnych
obszarów ekonomicznych. Dopiero po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju gospodarczego
kraje te mogłyby dołączyć do organizacji zachodnich. Autorzy planu wysunęli zatem tezę, iż
lepiej byłoby dla tych państw aby zaczęły współpracować, wówczas występowałyby wobec
Zachodu i integrowałyby się z nim jako pewna całość. Pomysłodawcy tej koncepcji nie
zdawali sobie sprawy, iż ich projekt za około 40 lat zmaterializuje się w postaci porozumienia
CEFTA (Central European Free Trade Association).
Jak podkreślali polscy ekonomiści, kraje Wschodu mogą integrować swoje gospodarki
w ramach unii ekonomicznych, bądź jeśli byłoby to na początku niemożliwe zalecali scalanie
sektorowe. Biorąc za przykład Europejską Wspólnotę Węgla i Stali eksperci proponowali
zacieśnianie współpracy i koordynację gospodarek w następujących dziedzinach: rolnictwa,
transportu, energii elektrycznej i przemysłu ciężkiego. Doświadczenia Zachodu pokazywały,
iż lepiej jest osiągnąć wspólny rynek przez kilka krajów w określonych sektorach, niż unię
33
Draft Plan for a Central and Eastern European Coal and Steel Community prepared by a special study group of
Polish Economists presided over by Count E. Raczyński under the auspices of the Central and Eastern European
Commission, 1955r. Dokument znajduje się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
Ruchu Europejskiego, teczka nr 2.
13
ekonomiczną przez wszystkich. Plan poświęcał dużo miejsca szczegółowej analizie potrzeb
koordynacji w poszczególnych dziedzinach.
Idąc dalej, autorzy projektu zaproponowali utworzenie Wspólnoty Węgla i Stali
Europy Środkowej i Wschodniej. 34 Trzon związku powinny stanowić ze względu na poziom
rozwoju gospodarczego trzy filary ekonomiczne tego regionu: Polska, Czechosłowacja i
Węgry. Następnie państwa te rozciągnęłyby współpracę na Rumunię, Jugosławię i Bułgarię.
Do związku zdaniem ekspertów powinna dołączyć też Austria. Głównym celem Wspólnoty
byłoby ustanowienie wspólnego rynku stali węgla i rud różnych metali, zapewnienie równego
dostępu do surowców, koordynacja inwestycji, ustalenie cen minimalnych biorących pod
uwagę z jednej strony zyski producentów, a z drugiej konsumentów, redukcja do minimum
kosztów produkcji z uwzględnieniem standardu życia zatrudnionych w tych działach
gospodarki. Zaproponowano wyposażenie władz Wspólnoty w takie same kompetencje jakie
miała Wysoka Władza EWWiS.
Polscy eksperci ekonomiczni stwierdzali, iż z wiadomych powodów włączenie krajów
Wschodu w procesy integracji zachodnioeuropejskiej nie będzie długo możliwe. Praktyka
Zachodu pokazywała też, że nie ma „jednej drogi” do zjednoczenia Europy. Osiągane ono
będzie poprzez stopniowe kroki na różnych płaszczyznach. Błędem było myślenie, że nawet
najlepsza federacja wyeliminuje interesy narodowe.
Inna droga niż gospodarka rynkowa jaką poszły państwa za żelazną kurtyną
implikowała wiele problemów. Zdaniem Komisji nie będzie możliwe rozwiązanie ich przez
bezpośrednie włączenie tych krajów w zachodnie struktury integracyjne. Koniecznym zatem
będzie w przyszłości, według autorów projektu, ustanowienie na określony czas regionalnego
bloku państw Europy Środkowej i Wschodniej. Mógłby on być w okresie przejściowym (do
czasu osiągnięcia pełnej jedności) źródłem stabilizacji politycznej i ekonomicznej tej części
kontynentu. 35
Czy możliwy był handel?
Pod koniec lat pięćdziesiątych liderzy polityczni po obu stronach żelaznej kurtyny w
ogólnikowy sposób wspominali o pożądanej współpracy gospodarczej. Jak powiedział
ówczesny polski minister handlu zagranicznego Trampczyński – byłoby to użyteczne choćby
34
Draft Plan for a Central and Eastern European Coal and Steel Community prepared by a special study group of
Polish Economists presided over by Count E. Raczyński under the auspices of the Central and Eastern European
Commission, 1955, s. 8-20.
14
z akademickiego punktu widzenia, jakiego rodzaju umowy mogłyby być zawierane. 36
Fundamentalne różnice pomiędzy systemami gospodarczymi Zachodu i Wschodu (pomijając
różnice polityczne) przekreślały jednak możliwość efektywnej współpracy. Ogromny problem
tkwił w strukturze cen towarów i usług panującej w krajach komunistycznych. Ceny ustalane
tam były odgórnie i nie odzwierciedlały realnego kosztu produkcji oraz relacji pomiędzy
popytem i podażą. Powodzenie wszystkich reform ekonomicznych na Wschodzie zależało
więc od sposobu ustalania cen. Zakłócenie tego parametru decyzji ekonomicznych wpływało
negatywnie na efektywność gospodarowania wewnątrz państw oraz w ich handlu
zagranicznym. Problem cen implikował jednocześnie problem kursów walutowych. Ceny nie
odzwierciedlały kosztów produkcji, zatem nie było możliwym ustalenie realnych kursów
walut. Brak możliwości porównania cen oznaczał także, iż niemożliwym było również
porównanie korzyści komparatywnych w handlu zagranicznym.
Jak pisał J. Pomian 37
RWPG nie może jednocześnie stosować dwóch rodzajów handlu międzynarodowego –
wewnętrznego (tzw. miękki rynek) i partycypować w handlu światowym. Było to wbrew
prawom ekonomii i w następstwie wpływało na polityczne perturbacje wewnątrz bloku.
Dlatego też, kraje te muszą dokonać reformy cen wewnętrznych polegającej na ich
uwolnieniu,
tak
aby
spełniały
rolę
niezależnego
miernika.
Wówczas
państwa
wschodnioeuropejskie mogłyby myśleć o włączeniu się w rynek światowy.
Rosja nie była aż tak zainteresowana rozwojem wymiany z uwagi na większą
samowystarczalność, ogromny rynek, a zatem mniejsze obawy o międzynarodowy podział
pracy. Handel zagraniczny stawał się jednocześnie coraz ważniejszy dla krajów Wschodu w
miarę ich rozwoju ekonomicznego, bo izolacja gospodarki przemysłowej nie jest
współcześnie możliwa.
Biorąc pod uwagę rozpoczęte reformy ekonomiczne w krajach komunistycznych,
Komisja uważała, że jakieś formy współpracy gospodarczej między Wschodem i Zachodem
mogłyby zaistnieć. Należało oczywiście z wiadomych powodów odrzucić wówczas ideę ich
35
Draft Plan for a Central and Eastern European Coal and Steel Community prepared by a special study group of
Polish Economists presided over by Count E. Raczyński under the auspices of the Central and Eastern European
Commission, 1955, s. 21.
36
J. Pomian, Preparing Integration, dokładna data powstania dokumentu nieznana – prawdopodobnie przełom
1958/59. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 4.
37
J. Pomian, Preparing Integration, dokładna data powstania dokumentu nieznana – prawdopodobnie przełom
1958/59. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 4.
15
członkostwa w zachodnich organizacjach integracyjnych. Należało jednak, jak pisał Pomian,
jeśli to możliwe krok po kroku zacieśniać współpracę. 38
Po śmierci Stalina
Z wiadomych przyczyn, gospodarki krajów za żelazną kurtyną oraz plany ich
zjednoczenia mogły być wówczas jedynie przedmiotem analiz Komisji. Większe pole do
działania dawała możliwość sugestii zachodnim przywódcom w sprawach kroków
politycznych.
Po śmierci Stalina w 1953r. na Kremlu rozgorzała walka o władzę. Trwała ona trzy
lata, a jej zwycięzcą został Chruszczow. Na XX Zjeździe KPZR w 1956r. wygłosił on referat
potępiający zbrodnie stalinowskie. Choć w ZSRR i krajach satelickich zmniejszył się terror
ludności i bezprawie to jednak nie było żadnej nadziei na jakąkolwiek diametralną zmianę
sytuacji politycznej.
Komisja na bieżąco analizowała sytuację służąc zachodnim mężom stanu radą i
sugestią. W dokumencie „Polityczne perspektywy w Europie Wschodniej” 39 przygotowanym
pod kierunkiem Paula Bartona 40 stwierdza się, iż wydarzenia w regionie nie były tylko
konsekwencją realizacji polityki spadkobierców Stalina. Natura poczynań tamtejszych rządów
stanowiła dostateczny tego dowód. Zmiany zachodzące za żelazną kurtyną dowodziły, że nie
wynikały z żadnego planu, przeciwnie były chaotyczne i nieskoordynowane. Mimo zerwania
ze stalinizmem nadal panował kult jednostki – kolejnego przywódcy. Widać było też wysiłki
zmierzające do odbudowy prestiżu rządów państw satelickich, których wyrazem były
deklaracje, że każde z państw ma wybrać i iść własną drogą socjalizmu.
W tamtym czasie świat komunistyczny przeżywał cztery symultanicznie występujące
kryzysy: demograficzny (straty wojenne, nierównowaga populacji mężczyzn i kobiet),
ekonomiczny (w rolnictwie, przemyśle, chaos w systemie cen i płac, niedobory towarów
konsumpcyjnych, kłopoty we wprowadzaniu nowych technologii), władzy, społeczny
(niechęć do rządzących, strajki, wystąpienia społeczne).
38
J. Pomian, Preparing Integration, dokładna data powstania dokumentu nieznana – prawdopodobnie przełom
1958/59. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 4.
39
Paul Barton, Central and Eastern European Commission, Political Perspectives in Eastern Europe, May 1956,
Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego,
Teczka nr 2.
40
Paul Barton – nazwisko przybrane przez Paula Veltruskiego – uciekiniera Czechosłowackiego, związanego ze
związkami zawodowymi, socjologa i pisarza. Wybitny ekspert w swojej dziedzinie. Współpracował z Komisją
aż do czasu wyjazdu z Paryża do Szwajcarji.
16
Jak stwierdza raport 41 , w przeciwieństwie jednak do problemów wewnętrznych
następcy Stalina osiągnęli kilka sukcesów w stosunkach z Zachodem. Otrzymali pomoc
ekonomiczną, a przede wszystkim polityczne wsparcie w postaci uznania krajów satelickich
przez demokracje zachodnie. Raport konkludował, że tak długo jak zachodnia dyplomacja
będzie odmawiać zaakceptowania dwóch podstawowych zasad: 1) nie pozwalać wschodnim
liderom w umacnianiu prestiżu w ich własnych krajach, 2) nie pomagać im w
przezwyciężeniu wewnętrznych problemów powstających z resztą na skutek wprowadzania
komunizmu, tak polityka zagraniczna państw bloku sowieckiego będzie nadal oferowała tzw.
zawór bezpieczeństwa dla ich krępującej sytuacji wewnętrznych kryzysów.
Po polskiej rebelii, a tym bardziej po węgierskiej rewolucji jasnymi dla świata stały
się prawdziwe dążenia krajów za żelazną kurtyną. Jednocześnie finał tych wydarzeń
uzmysłowił wszystkim, iż Moskwa nie przyzwoli na uwolnienie państw Europy Wschodniej.
Zaistniała sytuacja wymagała podjęcia kolejnych inicjatyw. Na spotkaniu Komisji w
styczniu 1957r. dyskutowano możliwość podjęcia stosownej akcji dyplomatycznej. 42 Hubert
Ripka zaproponował 43 nakłonienie polityków Zachodu do naciskania na ZSRR i inne państwa
bloku komunistycznego, aby te przestrzegały rezolucji ONZ i podpisanych przez nie
traktatów. Zachód powinien także proklamować gotowość przyjścia z ekonomiczną i
finansową pomocą dla wszystkich narodów walczących o niepodległość bez mieszania się w
ich wewnętrzne sprawy oraz zapewnić udogodnienia obywatelom przybywającym zza
żelaznej kurtyny. Z drugiej strony Komisja podkreślała, iż winno się przy każdej okazji
powtarzać o dobrych intencjach w stosunku do Rosji oraz o poszukiwaniu praktycznych form
współpracy. Postawa Zachodu powinna stanowić zachętę dla poszczególnych państw i
moralne wsparcie dla ich wewnętrznego oporu.
Po odzyskaniu wolności kraje te mogłyby wypracować podstawy ścisłej współpracy w
formie federacji, czy konfederacji, która byłaby największym gwarantem ich niezależności.
Tą właśnie wizją, zdaniem Komisji, zachodnia propaganda mogłaby zachęcać wewnętrzne
ruchy oporu do przeciwstawienia się komunistycznym reżimom.
41
Paul Barton, Central and Eastern European Commission, Political Perspectives in Eastern Europe, May 1956,
Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego,
Teczka nr 2.
42
Minutes of the Meeting of the Central and Eastern European Commission, Paris 19.I.1957. Dokument
stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 2.
43
Przedstawione na spotkaniu Komisji w Paryżu 19.I.1957r. propozycje znane były jako „Plan Ripki”.
17
Konkluzje te Komisja przedstawiała politykom zachodnim na licznych zebraniach i
spotkaniach. Postarano się także o bardziej donośny głos, który zabrzmiał na łamach
„The Times” w postaci artykułu - odezwy 44 autorstwa Tieli 45 . Pokreślono w nim, iż na tle
wielkich kryzysów jakie przeżywa świat komunistyczny jedynym jego sukcesem była
polityka zagraniczna. Jej siła tkwiła w fakcie, że Zachód pozwał Moskwie trzymać
inicjatywę. Rosyjscy liderzy mieli poparcie społeczne jedynie w ich polityce zagranicznej.
Władze ZSRR okazywały siłę w stosunku do tzw. zachodnich gróźb wojny, sami zaś
deklarowali się rzecznikami pokoju.
Apelowano do Zachodu. Im bardziej spokojnie i wolno zachodnia prasa reagowała na
kremlowską propagandę, tym lepiej Moskwa rozgrywała karty. Jedną z większych kart była
przyszłość satelitów. Wszyscy zdawali sobie sprawę, łącznie z krajami zniewolonymi, że
Zachód nie miał zamiaru rozpętywać wojny w celu ich uwolnienia. Komisja posiadała
potwierdzone informacje, iż społeczeństwa krajów zniewolonych zdawały sobie sprawę z
tego, iż wolność musi nadejść „od wewnątrz”. Interpretowały też brak pomocy węgierskim
rewolucjonistom jako cichą realizację (dotrzymanie) umów jałtańskich. Kraje te czuły się
porzucone. W przyszłości zdaniem członków Komisji chcą one być uwolnione i
pozostawione w pokoju oraz budować swoją przyszłość w federacji. 46
Wskazywano, że obowiązkiem Zachodu jest nie tylko zrozumienie tych potrzeb ale także
pomoc. Wówczas mogłaby być to tylko pomoc dyplomatyczna i (jeśli kraje te się zwrócą)
ekonomiczna.
Ogłoszony wcześniej przez liderów uchodźczych plan (polegający na przeprowadzeniu
wolnych wyborów w tych krajach pod egidą ONZ, zagwarantowaniu im neutralności i
wycofaniu z nich wojsk radzieckich) nie spotkał się z entuzjazmem Zachodu, ponieważ
wówczas Rosja mogłaby w zamian zażądać wycofania wojsk amerykańskich.
Tiela twierdził 47 , iż zachodnia dyplomacja robiła źle kładąc nacisk na zjednoczenie
Niemiec przy jednoczesnym ignorowaniu problemu krajów centralnej Europy. Tendencja ta
nasilała się szczególnie przed wyborami w RFN. Jedność Niemiec osiągnięta mogła być
jedynie poprzez potraktowanie problemu wraz z kwestią państw satelickich.
44
V.V. Tiela, To free The Satellites. How western diplomacy can regain the initiative, The Times, 28 May 1957.
V.V. Tiela – członek Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, były rumuński
minister.
46
V.V. Tiela, To free The Satellites. How western diplomacy can regain the initiative, The Times, 28 May 1957.
47
V.V. Tiela, To free The Satellites. How western diplomacy can regain the initiative, The Times, 28 May 1957.
45
18
Komisja twierdziła, iż Zachodnia dyplomacja była zbyt pasywna, tkwiła w starych
przesądach, prowadziła statyczną i obronną politykę. Apelowano zatem o zdynamizowanie
polityki zachodniej wobec bloku wschodniego.
Akcja propagandowa
Pod koniec lat pięćdziesiątych Komisja podjęła próbę bardziej masowej akcji
propagandowej. Obserwując Konferencję Genewską (wiosna 1959r), wizytę Chruszczowa w
USA, jego dyskusję z Eisenhoverem oraz mowę wygłoszoną na forum Zgromadzenia
Ogólnego ONZ stwierdzano, że rosyjski plan rozbrojeniowy był jedynie gestem
propagandowym. Rosja nie była przygotowana na zrobienie konkretnych kroków. Gdyby
rozbrojenie doszło do skutku ZSRR straciłby pozycję lidera w świecie komunistycznym na
rzecz Chin. Jednakże Wschód i Zachód tak samo unikały wojny.
Komisja ubolewała, że zachodnie potęgi nie naciskały na dyskutowany w Genewie
problem krajów satelickich. 48 Eksponowały za to oficjalnie kwestię zjednoczenia Niemiec,
podczas gdy Rosja nie dostrzegała problemu krajów zniewolonych i jednocześnie
sprzeciwiała się zjednoczeniu państw niemieckich.
Apelowano do dyplomacji zachodniej o porzucenie sloganu „zjednoczenia Niemiec”.
Dopóki
będzie on używany, dopóty sowiecka propaganda będzie go z sukcesem
wykorzystywała mówiąc, że Zachód chce odbudować silne, zmilitaryzowane i agresywne
Niemcy. Problem zjednoczenia Niemiec powinien był być zatem rozpatrywany całościowo,
łącznie z kwestią krajów satelickich. Proponowano zmianę retoryki – używanie zamiast
„zjednoczenia Niemiec” terminu „samodeterminacji narodu niemieckiego. Z kolei ten slogan
można zastąpić określeniem „dekolonizacja”, a wówczas swym znaczeniem objąłby
wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej i byłby zrozumiały na całym świecie.
Wówczas Chruszczow popierał samodeterminację narodów Afryki i Azji, był natomiast jej
przeciwnikiem jeśli chodzi o swoich satelitów.
Autor Memorandum Komisji z 30.IX.1959r. Paul Auer 49 wskazywał, iż kraje
zachodnie tłumaczą swoją bierność w sprawach zniewolonego Wschodu znikomym
poparciem społecznym takich działań. Wzywał zatem do wpływania na opinię publiczną
Zachodu. Pisał: 50 „Nie możemy tylko polegać na wysyłaniu memorandów do zachodnich
rządów, ale musimy skierować akcję propagandową do szerszych mas.” Należało wpłynąć na
48
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern European Commission, Paris, 30.IX.1959. Dokument
stanowiący archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 4.
49
Paul Auer – członek Komisji, były węgierski minister.
50
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern European Commission, Paris, 30.IX.1959, s.4-5.
19
prasę i radio, tak aby mówiły więcej o problemach Europy Wschodniej nie tylko w USA ale i
na starym kontynencie. Było to równie ważne jak nadawanie audycji radiowych dla narodów
państw zniewolonych. Działania te miały wykreować odpowiedni trend w światowej opinii
publicznej, za którą poszłaby opinia rządów.
Zmiana profilu działania propagandowego Komisji nie doszła jednak do skutku z
prozaicznego powodu. Jak stwierdza J. Pomian 51 : „Niestety brakło nam środków, choć chęci
były (...)”.
Memorandum Auera wzywało także do stworzenia „Ligi dla dekolonizacji Europy
Środkowej i Wschodniej”, która powinna mieć cztery oddziały w: Europie, USA, Azji i
Ameryce Południowej. Należeć do niej powinny znane osobistości polityki, kultury, biznesu
oraz mediów. Uchodźcy zaś nie powinni pełnić znaczących ról w tej organizacji poza
sekretariatem i doradztwem. 52 Niestety również ta inicjatywa nie miała praktycznej realizacji.
Punkt widzenia USA
Elementem o kluczowym znaczeniu dla Komisji była postawa Stanów Zjednoczonych
wobec Krajów Środkowej i Wschodniej Europy. USA, jak twierdził Zbigniew Brzeziński 53 ,
nie miały nigdy realistycznej polityki wobec tej części starego kontynentu. Po wojnie, gdy
obszar ten został zdominowany przez sowietów (do pewnego stopnia z powodu pasywnej
postawy Zachodu) amerykańskie interesy w tamtym regionie zdominowane były polityką
powstrzymania ekspansji komunizmu. Nie dotyczyła ona jednak krajów już zajętych przez
Rosję. W rezultacie sowiecka kontrola nad Europą Wschodnią nie była przedmiotem
protestów Zachodu w okresie od 1948 do 1953r. Później administracja Eisenhovera ogłosiła
„politykę oswobodzenia”, która wkrótce stała się tylko pustym sloganem. Zryw we
Wschodnim Berlinie (1953) i rewolucja węgierska (1956) były ostatecznymi gwoździami do
trumny. 54 Od roku 1956 widać było natomiast pewne nieścisłości celów amerykańskiej
polityki wobec Europy Wschodniej. Koniec lat pięćdziesiątych i początek sześćdziesiątych
był okresem o wiele bardziej skomplikowanym niż lata stalinizmu.
Sugerowano
zatem,
aby
amerykańska
polityka
w
relacjach
z
krajami
komunistycznymi operowała na dwóch płaszczyznach. Powinna odróżniać reżimy od ludzi
51
List Jana Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern European Commission, Paris, 30.IX.1959, s. 4-5.
53
Profesor Zbigniew Brzeziński formalnie nie należał do Komisji, był jednak bardzo z nią zaprzyjaźniony.
Służył radą, był zapraszany na zebrania, kongresy. Żywo interesował się działalnością Komisji.
54
Z. Brzeźiński, W. E. Griffith, Peaceful Engagement in Eastern Europe, Foreign Affairs, VII 1961.
52
20
przez nie rządzonych oraz wzorem komunistów należało prowadzić ją symultanicznie na
wielu poziomach.
Wskazano również, że na Wschodzie nastąpiła zmiana opinii, polegająca na twierdzeniu, że
ani Wschód, ani Zachód nie chcą wojny. Zatem reżimy nie były zagrożone. Wynikało stąd
jasno, że zmiany na Wschodzie będą miały ewolucyjny charakter w zależności od reform
wewnątrz poszczególnych państw i w bloku. W tej sytuacji USA powinny stworzyć „politykę
pokojowego włączenia” , która powinna mieć na celu: 1) stymulowanie dalszego podziału w
bloku wschodnim, 2) zwiększanie chęci krajów wschodnioeuropejskich do uzyskania
większej niezależności od ZSRR, 3) prowadzenie do powstania w przyszłości z tych krajów
pasa neutralnego. 55 W polityce „pokojowego włączenia” nie miało być zawarte na początku
wycofanie wojsk rosyjskich jako że działania te miały mieć charakter werbalny (nacisk
polityczny i moralny). Powinno to stopniowo wyzwalać w tych krajach samo-determinację,
aby od wewnątrz wprowadzić potrzebę transformacji istniejących reżimów w demokracje
typu zachodniego ściśle związane z socjo-ekonomicznym rozwojem Europy jako całości.
Podkreślano, że generalnie negatywny stosunek wolnego świata do komunistycznych
reżimów nie powinien hamować rozwoju kontaktów politycznych, gospodarczych i
kulturalnych, które będą prowadziły do powstrzymania wrogich aktów w stronę Zachodu.
Przede wszystkim jednak rozwój relacji na tych płaszczyznach przyczyni się do
transponowani zachodnich idei i kultury na Wschód.
Wzmożona aktywność
Na początku lat sześćdziesiątych Europa Zachodnia przeżywała bardzo dobry okres.
Ogromny sukces gospodarczy i budowa wspólnego rynku pokazywały, że Zachód z
powodzeniem stawia czoła wyzwaniom współczesnego świata. Proces zjednoczenia
europejskiego zaprzeczał marksistowskim przewidywaniom rozwoju kapitalizmu. Zamiast
upadku widoczne były współpraca i rozwój.
Stało to w dużym kontraście z przeżywającym liczne kryzysy Wschodem. Obnażało
błędność idei komunistycznej i było dla niej zwierciadłem prawdy. Dystans rozwojowy
pomiędzy obiema stronami żelaznej kurtyny powiększał się w kolejnych latach. Konflikt
pomiędzy Wschodem i Zachodem, który sprowadzał się do walki wiedzy, techniki, idei,
gospodarki i administracji, dawał silną przewagę Zachodowi. Europa Zachodnia nabierała siły
i znaczenia, a jej cywilizacja jawiła się jako dynamiczna i atrakcyjna.
21
Nowe nadzieje
Wzrost siły Zachodu oraz ewolucja systemów komunistycznych otwierały nowe
możliwości pozytywnego wpływania na zmianę we wschodniej części kontynentu. Komisja
zwiększyła swoją aktywność. Jej członkowie mieli mnóstwo pomysłów. 56 Wierzyli, że
nadszedł bardziej odpowiedni czas, aby ponowić problem Europy Wschodniej w kontekście
ogólnoeuropejskim. Ich zdaniem, podstawowe propozycje z lat pięćdziesiątych powinny być
dostosowane do lat sześćdziesiątych i ponowione. 57 Rozgorzały dyskusje. Organizowano
liczne spotkania, zebrania, konferencje i kongresy. Starano się zainteresować tematem Europy
Wschodniej i wciągnąć do dyskusji jak największą liczbę wpływowych osobistości, tak
aby kwestia krajów zniewolonych nabrała odpowiedniego rozgłosu.
W świetle progresu europejskiej jedności brano za imperatyw, że interesy krajów
wschodnioeuropejskich muszą być wzięte pod uwagę. Ludzie Zachodu, zdaniem Komisji, w
swoim własnym interesie nie mogli zaprzestać popierania prawa tych państw do
samostanowienia i wolności osobistej ich obywateli. 58 Zjednoczona Europa musi mieć
zawsze otwarte drzwi dla narodów Europy Środkowej i Wschodniej. Ta polityka „otwartych
drzwi”, popierana nieprzerwanie przez Ruch Europejski, musiała być również widoczna dla
ludności krajów za żelazną kurtyną. Większość tamtejszej ludności wyczekiwała złamania
barier pomiędzy narodami Europy. Każda możliwa zachęta powinna była być zatem dana dla
tych aspiracji. Komisja wierzyła, że narody Europy Wschodniej stopniowo będą dążyły do
wolności i samostanowienia.
Jej zdaniem, rozwój relacji Wschód –Zachód mógł mieć w przyszłości szerszy wpływ
na stosunki w Europie. Wówczas Rosja była odseparowana od Zachodu poprzez kraje, które
straciły swoją wolność. Jeśli zanosiło się na stopniowe zbliżenie Sowietów z Zachodem,
mogło się okazać, że w interesie Rosji nie będzie już utrzymywanie tych państw w
zniewoleniu. Z tego powodu ważnym było aby politycy zachodni korzystali z każdej okazji
by popierać prawa tych krajów do wolności. Ruch Europejski powinien zatem nawiązywać
55
Z. Brzeźiński, W. E. Griffith, Peaceful Engagement in Eastern Europe, Foreign Affairs, VII 1961.
List J. Pomiana do Duncana Sandysa z 31.X.1962; List J. Pomiana do Juliana Amery z 27.XI.1962. Listy te
zawarte są w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr
7.
57
List J. Pomiana do Księcia Radziwiłła z 31.V.1962, List ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 7.
58
Memorandum, Discussed at the meeting held in London at the House of Lords on the 10th December 1962,
Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 7. Memorandum to było głównie dziełem Jana Pomiana. W jego liście do Edwarda
Beddigtona Behrensa z 19.IV.1962 znajduje się projekt tego tekstu. Jego treść przyjęta została praktycznie bez
większych poprawek.
56
22
kontakty z Europą Wschodnią (wówczas z natury rzeczy bardzo ograniczone) tam
gdziekolwiek i kiedykolwiek było to możliwe i pomogłoby to osiągnąć cel. 59
Nowa propaganda
Wyzwalanie się krajów komunistycznych z kokonu stalinizmu, postępujące
zróżnicowanie reżimów oraz nadzieja na zaistnienie choćby małych zmian na Wschodzie
(jedynie
w
ewolucyjnej
formie)
stwarzały
potrzebę
przeformułowania
polityki
propagandowej.
Jak pisał J. Pomian 60 , za wyjątkiem rewolucyjnych wystąpień nie będziemy musieli
wybierać pomiędzy komunistami, których nie lubimy, a demokratami, ale raczej pomiędzy
różnymi odcieniami komunizmu, nawet jeśli wszystkie je możemy krytykować. Znamy to już
z Jugosławii. To samo było z Gomółką, który choć dał margines wolności w Polsce pozostał
tak samo dobrym komunistą jak inni. Ameryka udowodniła wówczas (pomoc Polsce za
rządów Gomółki), że pomoże tym, których uważa za bardziej tego wartych.
W 1963r. NRD zwróciła się do Bonn o pożyczkę. Od roku 1956 podobne sytuacje zdarzały
się coraz częściej. Powstało zatem pytanie jak odróżnić tych których należy potępiać od tych
którym trzeba pomagać. Dotąd stanowisko Zachodu było surowe w tej sprawie - komuniści
uważani byli za złych. Dotychczasowe rozróżnienie na komunistów i anty komunistów traciło
jednak zdaniem Komisji na znaczeniu i nie odnosiło się do realnych kryteriów. 61 Łatwa gra
propagandowa w czasach Stalina, gdy wszelkie zło było łatwe do wychwycenia, skończyła się
gdy blok sowiecki tracił swój monolityczny charakter.
Komisja zalecała zatem modyfikacje poglądów na propagandę. Zachód winien
przyjąć jej zdaniem bardziej wyszukane stanowisko wobec komunizmu i jego wyznawców.
Twierdzono, że jeżeli postawa zachodnich polityków będzie nadal nieelastyczna z takim
samym oglądem na wszystko i wszystkich, wówczas ręce Zachodu będą związane. Należało
zatem jaśniej zdefiniować przeciwko czemu się występuje, ponieważ w polityce zwykle
bardziej ważna jest ostrożna selekcja i jasna definicja powodów dla których jest się
przeciwnym, niż tych dla których jest się za. Proponowano zatem, aby propaganda Zachodu
była bardziej surowa dla „grzechów komunizmu”, a łagodniejsza dla „grzeszników”.
59
Memorandum, Discussed at the meeting held in London at the House of Lords on the 10th December 1962,
Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 7.
60
J. Pomian, New Look on Eastern Europe, 1963, Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 9.
61
J. Pomian, New Look on Eastern Europe, 1963, Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 9.
23
Pozwoliłoby to na polepszenie klimatu i ośmieliło wschodnich przywódców do kontaktów z
Zachodem. Służyłoby to jednej z naczelnych postaw reprezentowanych przez Komisję:
„Róbmy wszystko, aby bardziej rozmiękczać niż cementować żelazną kurtynę” 62 .
Rozwijajmy wymianę handlową
Polem współpracy między Wschodem i Zachodem jaki miał szansę rozwoju był
oczywiście handel. Kraje zza żelaznej kurtyny potrzebowały dla trwającego w ich
gospodarkach procesu industrializacji nowych technologii i dóbr inwestycyjnych. Komisja
szeroko analizowała możliwości rozwoju handlu wzajemnego. Oprócz fundamentalnej
przeszkody w postaci niechęci politycznej oraz różnicy systemów ekonomicznych istniało
jeszcze wiele innych problemów 63 .
Po stronie Zachodu jednym z najważniejszych było porozumienie GATT. Państwa do
niego należące stopniowo redukowały taryfy celne. Wszystkie kraje komunistyczne natomiast
(oprócz Polski i Jugosławii) miały jedynie statut stowarzyszonych. W rezultacie przeciwko
krajom zza żelaznej kurtyny budowany był „mur taryfowy”. Złagodzić tą sytuacje można było
poprzez
zawieranie
traktatów
handlowych
opatrzonych
klauzulą
największego
uprzywilejowania. Drugi problem wynikał z faktu, iż europejska polityka handlu
zagranicznego zakłada protekcję przeciwko dumpingowi. Dopóki dopóty handel między
obiema częściami kontynentu był marginalny i dodatkowo kontrolowany kontyngentami
„dumping” nie był naprawdę zdaniem Komisji problemem. Mógłby się nim stać jeśli
wymiana zacznie wzrastałaby.
Jeśli chodzi o kraje Europy Wschodniej, główną przeszkodą w korzystnej wymianie
był brak możliwości kalkulacji opłacalność handlu ze względu na sposób kształtowania cen.
Dopóki handel zagraniczny przynosił minimalną część dochodu jego opłacalność była
pomijana. Państwa komunistyczne kupowały produkty za granicą jeśli odczuwały ich
niedobór i analogicznie sprzedawały jeśli maiały ich nadwyżkę. Sprzedając towar zagranicę
nie maiały pojęcia czy robiły to z zyskiem czy ze stratą. 64
Państwa te nie mając innego sposobu odwoływały się zatem do cen w dolarach panujących na
rynku światowym. Rosjanie stworzyli ten system jeszcze przed wojną i byli z niego
zadowoleni dopóki ich relacje z zagranicą ograniczały się do minimum. Od czasu kiedy
62
J. Pomian, New Look on Eastern Europe, 1963, op. cit., s. 10. Dokument ten zawarty jest w archiwaliach
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 9.
63
Problemy te szeroko omawia Jan Pomian w liście z dnia 24.II.1963 do Edwarda Beddigtona Behrenasa.
Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 8.
24
sposób ten przejęły wszystkie kraje RWPG miały one duże problemy w handlu wzajemnym
oraz z Zachodem. Państwa komunistyczne próbowały naprawić sytuację czyniąc pewne
reformy oraz ustanawiając pierwszy clearing bank dla tego obszaru. Komisja zdawała sobie
jednak sprawę, iż tylko wprowadzenie w tych krajach zasad wolnorynkowej gospodarki może
wyeliminować tą fundamentalną słabość. 65 Na to jednak nie można było wówczas liczyć.
Choć wiadomym było, iż z powodów politycznych zmiany na Wschodzie mogą mieć
jedynie powierzchowny charakter, to interesujące dla członków Komisji było to, iż w prasie
komunistycznej zaczęły pojawiać się artykuły mówiące o niekorzystnej sytuacji i potrzebie
zmian. 66 Komisja zajęła się analizą tych problemów. Próbowała również zainteresować nimi
zachodnią opinię publiczną. Kwestie wymiany handlowej Wschód – Zachód stały się
tematem licznych spotkań i dyskusji. Mimo fundamentalnych różnic obu systemów
ekonomicznych (pomijając różnice polityczne) należało szukać nici porozumienia. Komisja
stała na stanowisku, iż przy istniejących wówczas okolicznościach lepiej było stosować
zasadę przybliżania wolności niż izolowania tych krajów. Ekonomiczne powiązania
odgrywały zdaniem członków Komisji szczególną rolę w polityce zbliżania państw
komunistycznych do Zachodu. Wierzyli, iż rozwój stosunków ekonomicznych miałby
polityczne konsekwencje w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. 67
Konferencja w Brukseli
Początek lat sześćdziesiątych był okresem bardzo pracowitym dla Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej. Zachęcająca sytuacja międzynarodowa dająca przewagę
Zachodowi oraz sygnały reform zza żelaznej kurtyny sprawiały, iż kwestia krajów
zniewolonych powinna była być ich zdaniem ponownie podniesiona. W ówczesnej sytuacji
idealnym do tego polem była współpraca gospodarcza. Organizowano wówczas liczne
spotkania, konferencje, wykłady, dyskusje na których omawiano perspektywy nawiązania i
intensyfikacji stosunków gospodarczych ze Wschodem. Komisji zależało jednak na wielkim
propagandowym geście, który w widoczny sposób zwróciłby uwagę zachodnich i wschodnich
polityków oraz opinii publicznej po obu stronach żelaznej kurtyny na kwestię krajów
zniewolonych w kontekście ogólnoeuropejskiej jedności.
64
List Jana Pomiana z dnia 24.II.1963 do Edwarda Beddigtona Behrenasa.
Note of the meeting of the 18th May 1963, Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 8.
66
List Jana Pomiana z dnia 24.II.1963 do Edwarda Beddigtona Behrenasa.
65
25
Przygotowania
Idealnym zdawał się pomysł organizacji wielkiej konferencji pod sztandarami Ruchu
Europejskiego z udziałem wybitnych osobistości Zachodu. Głównym inicjatorem konferencji
był Jan Pomian. Członkowie Komisji w pełni zaaprobowali tą ideę. 68 Również egzekutywa
Ruchu Europejskiego życzliwie odniosła się do inicjatywy. Celem konferencji miało być
zademonstrowanie siły poparcia krajów Zachodu dla polityki Ruchu Europejskiego, która ma
na celu pozostawienie „drzwi otwartych” do europejskiej integracji dla krajów środkowej i
wschodniej części kontynentu. 69 Ważnym było także przygotowanie gruntu pod przyszłą
możliwą współpracę między Wschodem i Zachodem w świetle europejskiej jedności. Nie
chciano użyć konferencji jako broni propagandowej w zimnej wojnie. Chodziło głównie o
popularyzację sprawy krajów Europy Wschodniej w zachodnich kołach politycznych, a w
konsekwencji pomoc dla ludności zza żelaznej kurtyny. 70 Planowano, że w konferencji będzie
uczestniczyć od 100 do 120 osobistości, z których 75% stanowić będą przedstawiciele
Zachodu, a 25% to uchodźcy. 71
Termin konferencji wyznaczono na 11 i 12 stycznia 1964r. Rozpoczęły się żmudne i
niełatwe przygotowania. Duży ich ciężar spoczął na Janie Pomianie. Konsultował wybór
delegacji poszczególnych państw 72 , zajmował się licznymi sprawami organizacyjnymi,
zbierał fundusze. Było to trudne, gdyż Pomian jednocześnie przygotowywał raport dla
Komisji Ekonomicznej Konferencji, co wymagało dużo pracy i konsultacji. 73 Raportem dla
Komisji Kulturalnej zajął się zaś K.A. Jeleński. 74 Szczegółowy raport dotyczący zawartych
67
Note of the meeting of the 18th May 1963, Dokument ten zawarty jest w archiwaliach Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 8.
68
Kongres RE w styczniu 1964r. w Brukseli był w dużej mierze inicjatywą Pomiana, choć jak sam Jan Pomian
skromnie mówi, iż trzeba brać pod uwagę „całą drużynę” (Egzekutywę Komisji). Zapis na taśmie magnetycznej
wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9-go maja 2003r. w Warszawie.
69
Listy J. Pomiana z dnia 3.XII.1963 do Georgea Jegera, Christopera Laytona, Lady Gammans. ,
Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 10.
70
Kopia listu Sir Edwarda Beddingtona – Behrensa do M.F. Delgado 20.I.1964. Korespondencja ta zawarta jest
w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
71
Listy J. Pomiana z dnia 3.XII.1963 do J. Johanesa. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do
Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10.
72
List J. Pomiana z dnia 20.XI.1963 do Księcia Holenderskiego z prośbą o pomoc w wyborze szwedzkiego
kandydata na konferencji. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10.
73
European Movemen, Conference on the Problems of Eastern Europe, Economic Commission, Report on
Economic Relations with Eastern European Countries by John Pomian, 10.XII.1963. Pomian konsultował swój
raport między innymi z Edwardem Raczyńskim (List z dnia 11.XI.1963) i Zbigniewem Brzezińskim (List z dnia
10.I.1964). Dokument i korespondencja ta zawarte są w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10 i 11.
74
European Movemen, Central and Eastern European Commission, Conference on the Problems of Eastern
Europe, East – West Cultural Realations and the Evolution of the Communist World by K.A. Jeleński,
26
dotychczas umów o wymianie kulturalnej, naukowej, turystycznej, trudnościach w
podróżowaniu, itp. przygotowywali natomiast A. Stypułkowski, T. Schreiber, Z. Suda. 75
Wołanie o pokój i współpracę z Brukseli
Konferencja Ruchu Europejskiego przygotowana przez jego Komisję do Spraw
Krajów Europy Środkowej i Wschodniej odbyła się 10 i 11 stycznia 1964r. w Brukseli.
Skupiła wybitnych zachodnich polityków i przedstawicieli kół gospodarczych z czternastu
państw. Wśród ponad stu jej uczestników byli między innymi: ówczesny premier Belgii Theo
Lefevre, były premier Francji René Mayer, były francuski minister Pierre Abelin, Hans
Oprecht, członek Komisji EWG Jean Rey, Harold Macmillan, James Hutchison, profesor
Henri Brugmans, Christopher Mayhew, Johann B. Gradl, Gerard Jaquet, W. Jaksch, Maurice
Dewulf, Andre Bourgeois-Voison. 76 Konferencja skupiła także wielu uchodźców przedstawicieli krajów Europy Wschodniej.
Generalne konkluzje konferencji sprowadzały się do stwierdzenia, że celem Ruchu
Europejskiego jest jedność całego kontynentu włączając kraje za żelazną kurtyną.
Podkreślono, iż państwa te powinny mieć prawo do samostanowienia, a ich obywatele cieszyć
się wolnością osobistą. Środkiem na zmniejszenie napięcia między Wschodem i Zachodem,
praktycznie służącym także obranym przez Ruch celom, miało być rozwijanie współpracy
gospodarczej i zwiększanie kontaktów kulturalnych ze Wschodem. 77
Konferencja w Brukseli miała dwie komisje: Ekonomiczną, której obradom
przewodniczył Pierre Abelin oraz Kulturalną pod kierownictwem Hansa Oprechta. Prace tych
dwóch Komisji poprzedziły raporty J. Pomiana i K.A. Jeleńskiego.
Sprawozdanie Pomiana i konkluzje ekonomiczne Konferencji
Raport Jana Pomiana 78 podkreślał, że Komisja do Spraw Krajów Europy Środkowej i
Wschodniej wierzyła, iż w ówczesnych warunkach rozwój relacji handlowych był potrzebny,
pożyteczny i powinno było się do niego zachęcać. Idea wolności, jego zdaniem, byłaby lepiej
18.XII.1963. Dokument ten znajduje się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
75
List A. Stypułkowskiego z dnia 6.IX.1963 do Jana Pomiana. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10.
76
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Participants in the Conference, s. 38-42.
77
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, s. 4.
78
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix A, Raport presented to the Economic Commission , s. 24.
27
transponowana poprzez zacieśnienie związków między tymi krajami (szczególnie
ekonomicznych), niż gdy stosowana byłaby polityka izolacji.
Pomian twierdził, iż kraje za żelazną kurtyna nie były dla Zachodu do końca stracone.
Ideologia komunistyczna nie owładnęła umysłami tych narodów, a młode pokolenie
odmawiało jej przyjęcia. System komunistyczny w przemyśle i całej gospodarce nie
sprawdzał się. Daleko idące reformy musiały być przeprowadzone i kontynuowane.
Rozwijające się kontakty gospodarcze mogły pomóc krajom komunistycznym w
przeprowadzeniu niezbędnych zmian. Pozwalałoby to na powolne przekształcanie ich
struktury ekonomicznej w kierunku modelu podobnego do zachodniego. Pomian podkreślił, iż
mogło być to zadanie nierealne w najbliższych latach. Jakkolwiek wydawało się to odległą
przyszłością Komisja musiała być na to przygotowani i robić wszystko w tym kierunku.
Wymiana z Europą Wschodnią pozostawała po obu stronach żelaznej kurtyny przede
wszystkim problemem politycznym. Wiele obszarów handlu było zamkniętych z powodów
strategicznych. W ostatnich latach jednak zauważało się po stronie Zachodu podejście do tego
zagadnienia w duchu współpracy i dobrej woli.
Poważne problemy stały po stronie krajów komunistycznych. Wynikały one przede
wszystkim z ich struktur ekonomicznych stworzonych na modłę sowiecką. Ceny oderwane od
rzeczywistości i nierealne kursy walutowe w praktyce przekreślały kalkulację opłacalności
ich wymiany z zagranicą. Od końca wojny z politycznych powodów państwa te kładły nacisk
na rozwój handlu wewnątrz bloku. Powstała do tego celu RWPG w ostatnich latach
próbowałą zniwelować trudności płatnicze poprzez próbę zastępowania umów bilateralnych
multilateralnymi powołując do tego bank clearingowy. Mimo, że udało się RWPG
wyeliminować klika absurdów, to w żaden sposób nie można było porównywać jej do
Wspólnego Rynku. Rezultatem koncentracji na handlu wewnątrz bloku przedwojenne wzorce
zagranicznej wymiany w regionie zostały radykalnie zmienione. Zmiany te zostały jeszcze
bardziej zaakcentowane poprzez powojenną ewolucję agrarną na Zachodzie, która
ograniczyła potrzebę importu żywności (tradycyjnie ze Wschodu).
Wymagało to od krajów wschodnio europejskich zwiększenia wysiłków na rzecz
rozwoju handlu właśnie z Zachodem. 79 Były silne powody aby to robić. Tylko na Zachodzie
mogły one otrzymać sprzęt, technologie, know-how potrzebne im do realizacji ambitnych
planów uprzemysłowienia. Dużemu rozwojowi ich produkcji przemysłowej towarzyszył
nieunikniony rozwój specjalizacji, co stwarzało nowe potrzeby importowe. Wymagało to
79
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix A, Raport presented to the Economic Commission , s. 25.
28
kontaktu z zagranicznymi metodami i techniką. Presja na wzrost standardu życia, potrzeba
bardziej zróżnicowanych dóbr konsumpcyjnych wymuszały ekspansję handlu zagranicznego
w stronę Zachodu. Trudności leżały w możliwościach krajów komunistycznych zarobienia
dewiz potrzebnych do zapłaty za import. Kraje zachodnie mogły zatem zdaniem autora
raportu przyznawać kredyty dla państw bloku komunistycznego na finansowanie handlu
zagranicznego (dla dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych). W celu uniknięcia chaosu
Pomian zalecał już wówczas wypracowanie przez kraje zachodnie wspólnego to tego
zagadnienia stosunku.
W tamtym czasie Zachód dokonał złagodzenia restrykcji handlowych i liberalizacji
płatności ze Wschodem. Pomian apelował jednak o ostrożność. Choć rzadko zdarzały się
przypadki handlu nie fair, a szczególnie dumpingu ze strony krajów komunistycznych, to było
wiele przypadków używania handlu zagranicznego do promowania celów politycznych.
Dopóki kraje te nie działały na zasadach wolnej gospodarki Zachód musiał mieć się na
baczności.
Autor
raportu
podkreślał
potrzebę
intensyfikacje
praktycznych
kontaktów
przedstawicieli kół gospodarczych Wschodu i Zachodu, które wówczas, z absurdalnych
powodów politycznych i bezpieczeństwa, były ograniczone do minimum. 80 Biznesmeni
zachodni powinni byli
mieć wolny dostęp do kontaktów z tymi krajami, włączając
możliwość zakładania tam agencji i przedstawicielstw handlowych. Tylko przez rozwój
takich kontaktów możliwy był wzrost wymiany handlowej. Kraje Wschodu i Zachodu
musiałyby zrobić krok w kierunku poprawy niezbędnego klimatu dobrej woli i zaufania.
Państwa komunistyczne powinny były szczególnie nawiązać ścisłą współpracę z EWG,
EFTA, OECD w celu studiowania i wypracowania rozwiązań wielu problemów rosnącej
wymiany handlowej. EWG zadeklarowała się, że chętnie nawiąże stosunki dyplomatyczne z
krajami Wschodu. Wskazuje to w jak dobrym duchu zjednoczona Europa podchodziła do tego
zagadnienia.
Pomian ukazał główne problemy powstające na niwie wymiany handlowej między
Wschodem i Zachodem ale, jak sam jeszcze dodawał 81 , wiele ich jeszcze powstanie. Jego
zdaniem handel rozwija daleko idący dialog, który powinien być prowadzony w prawdziwym
duchu europejskim. W ten sposób bolesny podział kontynentu, przynajmniej na tym
80
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix A, Raport presented to the Economic Commission , s. 26.
81
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix A, Raport presented to the Economic Commission , s. 27.
29
szczególnym gospodarczym polu, będzie złagodzony rozpoczynając tym samym proces
przygotowania gruntu dla lepszej przyszłości – zjednoczenia całej Europy.
Komisja Ekonomiczna Konferencji z uwagą przestudiowała raport Pomiana i wzięła
pod uwagę różne spojrzenia na problem wymiany handlowej ze Wschodem. 82 Pierwsza
możliwość zakładała nie rozwijanie kontaktów gospodarczych z krajami komunistycznymi,
ponieważ wzmocnić one mogły panujące tam reżimy. Druga mówiła, iż wzrost wymiany z
krajami bloku sowieckiego i tak nie przyniesie im korzyści ze względu na panujące tam
warunki gospodarowania. Komisja Ekonomiczna odrzuciła dwa pierwsze spojrzenia i przyjęła
za swój pogląd trzecie (zawarte w sugestiach Pomiana), które mówiło, iż rozwój wymiany ze
Wschodem pozwoli rozwinąć gospodarkę i pomoże industrializacji krajów Europy
Wschodniej. Wpłynie to powoli na zmianę struktur ich gospodarek i pozwoli na odciąganie
ich i zmniejszanie zależności od ZSRR. Prowadzić to także mogło do lepszego zrozumienia,
poprawy stosunków, a w konsekwencji będzie skutkowało redukcją istniejącego napięcia.
Za główną przyczynę ograniczenia możliwości rozwoju handlu z krajami zza żelaznej
kurtyny uważano trudności tych państw w uzyskaniu dewiz, którymi mogłyby pokrywać
swoje rosnące potrzeby importowe. Dlatego też zalecano zdefiniowanie z każdym z krajów
bloku sowieckiego zasad wymiany handlowej oraz przyznawania kredytów koordynowanych
na poziomie europejskim, które stopniowo pozwolilyby dostosować produkcję państw
Wschodu do wymiany handlowej z Zachodem.
Ciekawą
propozycję
podsunął
Prof.
Byé,
która
polegała
na
tym,
że
przez
zachodnioeuropejskie kredyty przyznawane Afryce, kraje wschodnioeuropejskie mogłyby
zaopatrywać Afrykę w dobra konsumpcyjne i kapitałowe. W ten sposób zarabiałyby dewizy,
które potem byłyby wykorzystane do zapłaty za import z Zachodu.
Raport Komisji Ekonomicznej konkludował, że rozwój wymiany handlowej pomiędzy
Wschodem i Zachodem sprawi, że coraz bardziej koniecznym stanie się dialog przywódców
tych krajów. W bardzo długiej perspektywie prowadziłoby to stopniowo do budowania gruntu
pod jedność całego kontynentu.
82
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Raport on the work of the Economic Commission , s. 22.
30
Wymiana kulturalna
Konstanty Jeleński zaprezentował swój raport Komisji Kulturalnej Kongresu 83 , w
którym przedstawił dwa możliwe rozwiązania tej kwestii: izolację lub komunikację. Izolację
rekomendowali wówczas zagorzali anty komuniści. Paradoksalnie sam Stalin również
naciskał na wyeliminowanie kontaktów kulturalnych, które dawało mu zapewnienie o braku
penetracji jego strefy wpływów przez kulturę zachodnią. Wybór polityków Zachodów
powinien był być zatem jasny. Nie można było działać poprzez zamknięcie.
Siła atrakcyjności komunizmu, jak twierdził Jelrński, oparta była na micie przeszłości
i przyszłości. Mit przeszłości oparty był na przekonaniu, że każda dotychczasowa decyzja
partii była konieczna i słuszna. Mit przyszłości mówił, że tylko zwycięstwo komunizmu w
skali globalnej doprowadzi do zjednoczenia świata. Stwierdzono jednak, że jeśli partia mogła
mylić się w przeszłości to może mylić się i teraz. Stało się oczywistym, że świat
komunistyczny nie był jednolity i niezmienialny. Komunizm tracił swoją atrakcyjność dla
ludu. Chruszczow wyraził przekonanie, że nasze dzieci będą komunistami. Prawdopodobnie
nie było to już dla niego tak oczywiste na początku lat sześćdziesiątych.
Jak pisał Jeleński, 84 nowy pluralizm w świecie komunistycznym szczególnie
interesował naszą konferencję. W zmianach kulturalnych pionierską rolę odgrywała Polska.
Nie skolektywizowane rolnictwo, modus vivendi z Kościołem sprawiały, że kraj ten nie był
już przedmurzem komunizmu. Nie sposób jednak omawiać było wymianę kulturalną z
krajami bloku wschodniego bez wspominania o ZSRR. To od wewnętrznej ewolucji w tym
państwie zależała zmiana stosunków wewnątrz jego satelitów, nawet jeśli stopień
uzależnienia nie był tak bezwzględny jak w przeszłości.
Świat komunistyczny przeżywał wówczas ogólny kryzys (władzy, ideologii, gospodarki).
Załamanie siły ducha komunizmu wyniknęło z rozdźwięku pomiędzy szlachetnymi
projektami a obiektywną rzeczywistością, pomiędzy celami i środkami, humanizmem a
technikami totalitarnej władzy, pomiędzy wiarą a faktami. W wymianie kulturalnej leżały
zdaniem autora raportu bezdyskusyjne korzyści dla Zachodu. Wymiana ta była sama w sobie
wpływem, który popierał ewolucję świata komunistycznego.
83
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix B, Raport presented to the Cultural Commission by K.A.
Jeleński.
Komisji Kulturalnej Konferencji zaprezentowany został jeszcze jeden raport, którego autorami byli A.
Stypułkowski, T. Schreiber i Z. Suda. Odnosił się on do praktycznie istniejącej wymiany kulturalnej (umów
międzynarodowych) pomiędzy Europą Wschodnią a Anglią, Francją, NRF jako państwami najbardziej
reprezentatywnymi. Raport stanowił dodatek (Appendix C) do raportu z konferencji.
31
Trend reformatorski występujący wówczas na Wschodzie nie był niestety opatrzony klauzulą
nieodwracalności. Istniało niebezpieczeństwo, że gdy sowieci dostrzegą negatywny wpływ
wymiany kulturalnej dojdzie do jej zerwania. Chruszczow przecież kilkakrotnie nazwał
otwarcie na kulturę zachodnią „koniem trojańskim”.
Przede wszystkim Jeleński apelował 85 o unikanie dwóch skrajnych sposobów
patrzenia na problemy wymiany kulturalnej jako „propagandyści” i jako „pochlebcy”.
Propagandyści patrzeli na kraje Wschodu jako na totalitarne reżimy zaprzeczając
transformacji jaka dokonała się po śmierci Stalina. Wytykając nie humanitarność ich władzy
przeciwstawiali im wyidealizowaną demokrację. Nie sprzyjało to klimatowi wymiany i ludzie
tacy nie mogli mówić w imieniu Zachodu. Tak jak ze strony Wschodu nie mogli dochodzić
do głosu „aparatczyki” tęskniący za stalinizmem. Na przeciwnym biegunie do
„propagandystów” stali „pochlebcy”, czyli zachodnioeuropejczycy, którzy byli tak
zafascynowani możliwością dialogu ze Wschodem, że nie byli w stanie sformułować
najmniejszego krytycyzmu w stosunku do komunizmu w obawie, że dialog się urwie. Ich
postawa była również bezużyteczna, ponieważ chcieli oni wyłączyć prawdziwą dyskusję z
dialogu.
W wymianie kulturalnej między Wschodem i Zachodem pozostawało wiele
praktycznych problemów. Jeleński zaoferował tu nieocenioną pomoc uchodźców – członków
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej. 86 Mogli oni znaleźć metody nie tyle
koordynacji co komunikacji pomiędzy członkami rządów, międzynarodowych organizacji,
prywatnych stowarzyszeń. Komisja mogła służyć ekspertami od słowiańskich języków, czy
socjologami – specjalistami w sprawach Wschodu.
Członkowie Komisji Kulturalnej w większości wyrazili nadzieję, że podjęte zostaną
praktyczne kroki w polityce zachodniej zasugerowane im w raportach. 87 Niektórzy
reprezentanci politycznych organizacji emigrantów sceptycznie odnieśli się do propozycji
wymiany
kulturalnej
mówiąc,
że
będzie
84
ona
przysparzała
Zachodowi
więcej
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix B, Raport presented to the Cultural Commission by K.A.
Jeleński, s. 28.
85
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix B, Raport presented to the Cultural Commission by K.A.
Jeleński, s. 31.
86
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Appendix B, Raport presented to the Cultural Commission by K.A.
Jeleński, s. 32.
87
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, s. 23.
32
niebezpieczeństw niż korzyści. Mimo to wśród nich znalazło się wielu, którzy poparli tę ideę
np. Edward Raczyński i Kajetan Morawski.
Komisja podkreślała, że kultura europejska jest ponad kulturą zachodnią i kulturą
chrześcijańską. Jest to pojęcie pluralistyczne, w którym żaden z elementów nie może być
zagubiony. W tym wypadku koncepcja federalistyczna będzie najlepiej pasowała do naszego
typu kultury, a zatem proponowano, aby właśnie federalistyczny punkt widzenia dostosować
do projektu wymiany kulturalnej.
Niezbędnymi do realizacji nakreślonej koncepcji wymiany kulturalnej były
odpowiednie układy dwustronne między rządami. Wymiana zyskała by jednak dużo gdyby
miała szersze podstawy – prowadzona była przez organizacje międzynarodowe.
Przewodniczący Komisji – Hans Oprecht sugerował aby z raportów i dyskusji wybrano kilka
konkretnych propozycji, które Ruch Europejski mógłby wcielić w życie. 88
Wielki sukces, duży oddźwięk
Konferencja Brukselska będąca zwieńczeniem ówczesnych działań Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej okazała się wielkim sukcesem. Ponownie głośno
podniesiono kwestię jedności całego kontynentu i przypomniano zachodnim politykom o
Europejczykach pozostających pod dominacją sowiecką. Prasa zachodnia szeroko
rozpisywała się na temat propozycji współpracy Wschód – Zachód jakie padły na
Konferencji. Co więcej, nawet reżimy komunistyczne odczuły konkluzje konferencji (co z
resztą było jej celem) jako zaproszenie do dalszych oficjalnych już kroków. Korespondent
Radia Moskwa informował 89 , że uczestnicy Konferencji wyrazili swoje poparcie dla rozwoju
wymiany pomiędzy krajami zachodnimi i państwami socjalistycznymi, który to może
przyczynić się do złagodzenia międzynarodowego napięcia. Specjalnie przybyły do Brukseli
korespondent „Trybuny Ludu” śmielej pisał natomiast 90 , że organizatorzy brukselskiego
zgromadzenia korzystając ze złagodzenia napięcia między Wschodem i Zachodem proponują
zbliżenie poprzez wymianę handlową i kulturalną obu części Europy. Podkreślił rangę
konferencji
mówiąc, iż choć ma ona charakter nieoficjalny, to uczestnictwo w niej
wpływowych polityków, którzy mają dużo do powiedzenia w swoich krajach, czyni ją
88
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, s. 23
89
Radio Moscow on European Movement - maszynopis w języku angielskim – tłumaczenie BBC komunikatu
jaki został nadany w Rosji przez Radio Moskwa następnego dnia po zakończeniu Konferencji w Brukseli.
90
M. Berezowski, Stosunki między wschodnią i zachodnią Europą. Konferencja zachodnioeuropejskich
polityków, Trybuna Ludu, 10.I.1964r.
33
interesującą. Ton dominujący na tym zgromadzeniu może mieć praktyczne znaczenie dla
przyszłych stosunków między Wschodnią i Zachodnią Europą.
Śmiałe inicjatywy, gorzka rzeczywistość
Wielki sukces Konferencji w Brukseli zachęcił Komisję do podjęcia bardziej śmiałych
działań. Jan Pomian osobiście wybrał się za żelazną kurtynę do swojej ojczyzny aby na
miejscu zbadać sytuację i możliwości współpracy. Wizyta była bardzo cenna. Zweryfikowała
niektóre poglądy i nadzieje dotyczące tego co działo się na Wschodzie.
Wizyty za żelazną kurtyną
Z obserwacji Pomiana wynikało 91 , że jeśli chodzi o polską scenę polityczną
uderzającym był przygniatający patriotyzm i nacjonalizm. Sama władza zaś, mogła być
zrozumiana bardziej w kategoriach „establishmentu” niż „partii”. Komunizm wydawał się
niczym więcej jak wytłumaczeniem partykularnej grupy ludzi aby sprawować władzę, a partia
komunistyczna to najważniejszy kanał organizacyjny przez który ludzie osiągali cele.
Reżim w roku wizyty Pomiana obchodził dwunastą rocznicę z hasłem „Zaczynaliśmy
od ruin. Spójrzcie co zrobiliśmy”. Społeczeństwo jakkolwiek dużo by nie narzekało, samo z
dumą przyznawało, że dużo zostało zrobione. Jednocześnie dodawano, iż zrobiono za mało.
W tamtym czasie, jak twierdził Pomian, wszyscy byli jednocześnie „za” i „przeciw”. Mało
ludzi doznawało jednoznacznego odczucia. Co więcej, pamięć jak funkcjonowała gospodarka
rynkowa odchodziła. Z tego powodu negatywna opozycja, zdaniem Pomiana, znaleźć mogła
małe poparcie. Pogląd niektórych emigrantów, że reżimom nie należy udzielać żadnej
pomocy tylko narodom, oraz że należy oddzielić te dwa pojęcia, jeśli chodzi o Polskę
był kompletnie nierealny i nie zostałby zrozumiany przez nikogo.
Pomian zauważył również 92 , że rozwijający się handel zagraniczny z Zachodem
powoduje presje na zmiany strukturalne w polskim systemie ekonomicznym. Przychodziło to
stopniowo, prawie niezauważalnie. Dostosowania musiały być kontynuowane jako rezultat
konfrontacji z problemami handlu zagranicznego. Widoczna była także stała presja ekspertów
na decydentów aby kontynuowali reformy.
91
J. Pomian, Some obesrvations Resulting from a Private Visit to Poland, IX. 1964, Dokument stanowiący
archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
92
J. Pomian, Some obesrvations Resulting from a Private Visit to Poland, IX. 1964, Dokument stanowiący
archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
34
Refleksja końcowa nie napawała jednak hurra optymizmem. To co z Zachodu
widoczne było jako nowy ważny trend, w Polsce było jedynie „drobną falą na powierzchni.”
Fundamentalne czynniki były zbyt mocne aby były poważnie zmienione, tak długo jak nie
będzie znaczących zmian w międzynarodowym kontekście, w którym Polska była
zaskorupiona. Pomian był jednak przekonany, że będąc cierpliwym i ponad wszystko
dyskretnym można wykonać dużą pracę i rozszerzyć wpływ na polską scenę. 93
Cierpliwość i patriotyzm Pomiana skłoniły go do praktycznych działań zmierzających
do zbliżenia polskich polityków z Zachodem. Na początku września 1964r. rozmawiał z
polskim ministrem spraw zagranicznych. 94 W rozmowie podkreślił, iż było to wbrew
naszemu interesowi narodowemu ignorować rozwój europejskiej jedności na Zachodzie.
Wkrótce mógł nadejść dzień, w którym Polska będzie chciała zbliżyć się do instytucji
europejskich. Jako najlepszy kanał do ustanowienia kontaktów zaproponował Ruch
Europejski. Pierwszym krokiem powinno być umożliwienie Polakom zapoznanie się ze
wszystkimi pracami i dyskusjami dotyczącymi Zachodu. RE również powinien nauczyć się
czegoś o Polsce.
Tylko po tym procesie wzajemnego zbliżania należałoby stwierdzić czy
„można pójść dalej”.
Przy ostatniej wizycie Pomiana polski minister spraw zagranicznych powiedział, że idea
kontaktów z RE została zaaprobowana. Dodał jednak, iż należy unikać upubliczniania tych
spotkań i traktować je jak najbardziej to możliwe dyskretnie. 95 Po przeczytaniu raporty z
Konferencji w Brukseli, z którego wynikało, iż celem Komisji RE jest wyciągnięcie krajów
Europy Wschodniej spod dominacji Sowietów stwierdzono, iż byłoby to kłopotliwe dla
Polaków dawanie oficjalnego poparcia dla takiego kontekstu spotkań, jeśli RE będzie
uwypuklał tą ideę.
Nie sugerowano jakiego rodzaju miałyby być to spotkania oraz ich tematyki. Funkcjonariusze
polskiego MSZ wspomnieli, że interesują ich problemy rozbrojenia. Pomian zaś wskazał, iż
kwestie obronne w kontekście idei tych kontaktów mają marginalne znaczenie. Zaproponował
rozpoczęcie rozmów od rzeczy praktycznych. 96
93
J. Pomian, Some obesrvations Resulting from a Private Visit to Poland, IX. 1964, Dokument stanowiący
archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
94
J. Pomian, Note on a Visit to Warsaw, September 1964. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
95
J. Pomian, Note on a Visit to Warsaw, September 1964. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
96
J. Pomian, Note on a Visit to Warsaw, September 1964. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
35
Na końcu swojej wizyty w Polsce Pomian został poinformowany, że dalsze rozmowy i
spotkania najlepiej mogą być ustalane z nowym polskim ambasadorem w Londynie.
Propozycje RE mogły zaś zawierać zaproszenia Polaków lub wizyty w krajach europejskich
liderów politycznych w celu wygłaszania wykładów wyjaśniających różne problemy
europejskie. 97
Niestety mimo starań i zabiegów Sekretarza Komisji – Jana Pomian nie udało się w
praktyce zrealizować tego cennego pomysłu. 98
Sugestie dla Zachodu
Komisja działała dalej. Organizowała spotkania i dyskusje. W 1965r. Kopenhaga była
miejscem kolejnej Konferencji Ruchu Europejskiego. Komisja zadbała, aby nie zabrakło tam
głosu dotyczącego krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Bogatsza o praktyczny ogląd
sytuacji w krajach satelickich przeformułowała nieco swoje uwagi.
Memorandum Komisji mówiło 99 , iż niepopularność rosyjskiej dominacji i rządów
komunizmu wyzwoliło wielki nacjonalizm wśród państw zniewolonych. Z drugiej strony
niepodległość ich była ograniczona przez rosnące powiązania ekonomiczne z ZSRR,
zobowiązania obronne, a w przypadku Polski i Czechosłowacji obawa o granicę z Niemcami.
Podkreślono, iż niepodległość Europy Wschodniej leży w interesie całego Zachodu.
Wymieniono następnie kilka zalecanych dla zachodnich polityków postaw, które będą
pomocne w promowaniu tego celu. Komisja zalecała traktowane krajów Wschodu jako w
pełni niepodległych, nie zaś jako satelitów Moskwy. Stworzyłoby to przyjazny klimat
polityczny. Zalecano unikanie podchodzenia to tych państw jako do bloku, ponieważ każde z
nich chciało mieć bezpośredni dostęp do Zachodu. Podkreślano, iż stopień osiągniętej
niepodległości był tam nadal znikomy. Wielu komunistycznych liderów uważało, że
oddalanie się od ZSRR było niebezpieczne, dlatego nie należało prowokować ich opinii.
Pytanie o wschodnie granice Niemiec miało kapitalne znaczenie w przypadku Polski i
Czechosłowacji. Dopóki problem ten istniał kraje te oczekiwały wsparcia od ZSRR.
97
J. Pomian, Note on a Visit to Warsaw, September 1964. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11.
98
List Jana Pomian z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
99
Memorandum, Central and Eastern European Commission, 21.VI.1965. Dokument stanowiący archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 12.
36
Komisja kładła nacisk na kwestię rozwoju handlu Wschód – Zachód. Im byłby on większy
tym bardziej słabłaby zależność ekonomiczna poszczególnych satelitów od ZSRR i innych
krajów bloku. 100
Uwagi te nie dotyczyły Litwy, Łotwy i Estonii, które siłą zostały włączone do
imperium sowieckiego. Komisja przypomniała ich los w 25 rocznicę aneksji.
Zagadnienie promowania demokracji i powiększania obszaru osobistej wolności stało
się, zdaniem Komisji, znacznie trudniejszym problemem, na który nie ma uniwersalnej
odpowiedzi. Niewątpliwie po śmierci Stalina dokonał się mały postęp na niwie wolności
obywatelskich. Europa Zachodnia mogła pomóc temu postępowi poprzez akcję rządów i jej
obywateli. Nie było wątpliwości, że kontakty Wschód – Zachód, szczególnie zaś wymiana
ekonomiczna i kulturalna były zyskowne - zwiększały wpływ Zachodu, pomagały pobić
komunistyczną propagandę, promowały rozluźnienie reżimów i torowały drogę dla
przyszłych
postępów.
Politycy
zachodni
mieli
jednak
dylemat,
który
brzmiał:
„Jak kontynuować tą akcję bez wzmacniania rządów komunistycznych”. 101
Komisja wskazała też na pewne sukcesy. Idea kontaktów kulturalnych wypowiedziana
na Konferencji w Brukseli została przyjęta przez wiele rządów europejskich i Amerykę, o
czym świadczy polityka „kładzenia mostów” Johnsona. Od stycznia 1964r. wymiana
kulturalna osiągnęła znaczne postępy za czym poszła również aktywizacja relacji
politycznych ze Wschodem.
Komisja mimo to realnie patrzyła na sytuację. Stwierdzała, iż struktura władzy w
krajach satelickich przypominała niezmienną, a partie komunistyczne kontrolowały w pełni
wszystkie sfery życia. 102
Inicjatywa Pomiana
Sekretarz Komisji – Jan Pomian nie zrażony brakiem powodzenia inicjatywy
konsultacji polityków polskiego rządu z liderami Ruchu Europejskiego podjął kolejną próbę.
Tym razem działanie swoje skupił na zachodniej części żelaznej kurtyny. Jego pomysł
zakładał ogłoszenie w prasie zachodniej propozycji utworzenia pół – formalnego ciała
konsultacyjnego złożonego z przedstawicieli Wschodu i Zachodu. Do ogłoszenia swojej
koncepcji, aby nadać jej odpowiednią rangę, potrzebował osoby znanej w Europie i
100
Memorandum, Central and Eastern European Commission, 21.VI.1965. Dokument stanowiący archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 12.
101
Memorandum, Central and Eastern European Commission, 21.VI.1965. Dokument stanowiący archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 12.
37
posiadającej wystarczający prestiż. 103 Wybór padł na Geoffrey’a de Freitas’a. 104 Ten chętnie
zgodził się i wkrótce potem ukazał się w „The Economist” 105 artykuł (propozycja Pomiana)
firmowany jego nazwiskiem.
Pomysł Sekretarza Komisji wyrósł na kanwie utrudnionych kontaktów pomiędzy
politykami z obu stron żelaznej kurtyny. Organizacje pozarządowe jak Ruch Europejski
powoli torowały drogę lecz ich akcja była ograniczona. Odpowiedzią na te problemy mogło
być stworzenie organizacji konsultacyjnej o półoficjalnym statusie skupiającej przedstawicieli
Wschodu i Zachodu. Musiałaby ona mieć dostęp do rządów i organizacji rządowych, nie
mogła być jednak wynikiem międzynarodowych umów. Stanowiłaby forum dla konfrontacji
poglądów i rozwoju wzajemnego zrozumienia. Jej członkowie musieliby mieć powiązania z
organami rządowymi, instytucjami europejskimi, światem biznesu. Nowemu ciału już na
początku powinno było się nadać wysoki status dla przyciągnięcia odpowiednich osobistości
jako członków oraz dla możliwości ich wpływania. Sugerował wyposażenie tej organizacji w
pewien system rządowych desygnacji. Pomocnym mogłaby być tu, zdaniem Pomiana,
praktyka Rady Ministrów EWG. Ciało to powinno być szeroko reprezentowane, a jego
członkowie wolni w wygłaszaniu poglądów.
Propozycja zakładała, iż będzie wiele problemów do pokonania, dlatego zalecał lepiej nie
zaczynać ze ściśle ustalonymi regułami ale pozwolić na ewentualne konsultacje.
W artykule zaznaczono, iż jest to wstępna propozycja, a autor oczekuje komentarzy i sugestii.
Niestety, pomysł Pomiana nie spotkał się z żadnym odzewem. Sekretarz Komisji twierdzi
jednak, iż koncepcja ta była realna i przy odrobinie dobrej woli mogła dojść do skutku. 106
Komisja miała bardzo szeroki zakres działalności. Współpracowała na przykład z
College of Europe w Brugii w sprawie stypendiów dla studentów ze Wschodniej Europy,
zajmowała się także pomocą przy wysyłce książek o tematyce europejskiej do krajów za
żelazną kurtyną. 107 Jak mówi Jan Pomian 108 jeśli choćby zarysowywała się rzecz, która była
wykonalna, należało próbować.
102
Memorandum, Central and Eastern European Commission, 21.VI.1965. Dokument stanowiący archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 12.
103
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9go maja 2003r. w Warszawie.
104
Geoffrey de Freitas – były minister, Przewodniczący Consultative Assembly Rady Europy.
105
Geoffrey de Freitas, Approaching East Europe, The Economist, 29.X.1966.
106
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9go maja 2003r. w Warszawie.
107
Listy Jerzego Łukaszewskiego z College of Europe w Brugii do Jana Pomiana (21.XI.1964, 29.III.1965).
Korespondencja ta znajduje się w dokumentach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 11 i 12.
38
Pod koniec lat sześćdziesiątych Komisja znacznie ograniczyła swoją akcję, a z
początkiem następnej dekady jej działalność wygasła. J. Pomian nie zaprzestał jednak działań
na rzecz zbliżenia obu części podzielonej Europy. Organizował i uczestniczył w spotkaniach
przedstawicieli kół gospodarczych Wschodu i Zachodu. Działo się to jednak w ramach innej
organizacji stworzonej po wojnie przez dr Retingera – Europejskiej Ligi Współpracy
Ekonomicznej (ELEC).
Członkowie Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej byli politykami
pragmatycznymi. Wiedzieli, iż w ówczesnych warunkach międzynarodowych musieli działać
ostrożnie i rozważnie. Realnie patrzyli na ówczesną sytuację i problemy europejskiego
zjednoczenia. W pełni zdawali sobie sprawę, że bez radykalnych zmian politycznych na
Wschodzie wolność tych krajów jak i perspektywa jedności kontynentu były bardzo odległe.
Woleli jednak lansować zbliżenie niż izolację krajów pod dominacją sowiecką. Tam
gdzie to możliwe podejmowano inicjatywy mające na celu rozwój współpracy ekonomicznej i
kulturalnej, bo to ich zdaniem przyczyniało się do transponowania idei wolności i jedności do
państw komunistycznych. Jednocześnie przypominano politykom i opinii publicznej Zachodu
o prawdziwych dążeniach państw za żelazną kurtyną. Podkreślano, iż kraje satelickie, gdy
tylko odzyskają wolność muszą mieć „otwarte drzwi” do integracji zachodnioeuropejskiej.
Kierunki działania Komisji trafnie opisuje sam Pomian: 109 „Trzeba nam było grać na
wszystkich klawiszach. Uczulać opinię zachodnią na problematykę Europy Wschodniej i
sugerować, że trzeba się starać i mieć nadzieję [na ich oswobodzenie]. Na Wschodzie powinni
zaś wiedzieć, że się o nich pamięta, dopomina i wbrew propagandzie reżimów Europa
Zachodnia wyciąga życzliwe ręce. Zdawaliśmy sobie sprawę, że ewolucja na Wschodzie nie
może pójść zbyt daleko bez zagrożenia reżimów. Właśnie dlatego trzeba było ją popierać ile
się da.”
Przez ponad dwadzieścia lat istnienia Komisja wykonała wiele cennej pracy dla idei
ogólnoeuropejskiej. Miała wielu zaangażowanych i wpływowych członków. Działała i
osiągała sukcesy w dużej mierze dzięki swojemu założycielowi Józefowi Retingerowi, a po
jego śmierci Janowi Pomianowi. Biorąc pod uwagę warunki w jakich funkcjonowała jej
osiągnięcia stają się tym bardziej doniosłe.
108
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9go maja 2003r. w Warszawie.
109
List Jana Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
39
40