SKUTKI EMIGRACJI POLAKÓW DLA SYSTEMU EMERYTALNEGO

Anna PRZEWOŹNA – SKOWROŃSKA
Sylwia WNUK
Monika BRENK
SKUTKI EMIGRACJI POLAKÓW DLA SYSTEMU
EMERYTALNEGO
Streszczenie: W dzisiejszych czasach bardzo wielu ludzi wyjeżdża za granicę w
poszukiwaniu pracy, lepszego życia, gdyż w naszym kraju ciężko jest znaleźć sobie
dobrze płatne stanowisko pracy. W artykule przedstawimy skutki emigracji Polaków i
wpływ na system emerytalny.
Część pierwsza opracowania będzie wprowadzeniem w definicje takie jak: emigracja,
kierunki emigracji, skutki emigracji, system emerytalny w Polsce. Druga część to dane
statystyczne dotyczące emigrantów. Ile osób wyjechało w ciągu ostatnich 5 lat. Czy
zamierzają wrócić. Jaka jest ich sytuacja finansowo – ekonomiczno – prawna zagranicą.
Trzecia część to podsumowanie emigracji w stosunku do polskiego systemu
emerytalnego.
Podstawowym pytaniem jest czy emigracja Polaków ma wpływ na system emerytalny
w Polsce. Czy zmniejszona liczba mieszkańców w Polsce ma realny wpływ na reformy w
dziedzinie ubezpieczeń społecznych.
Słowa kluczowe: emigracja, system emerytalny, zarobki.
IMMIGRATION CONSEQUENCES FOR PENSION SYSTEM
Summary: The first part of the development will be the introduction of definitions such
as emigration, immigration trends , the effects of emigration , the pension system in
Poland. The second part is the statistics on immigrants. How many people have left in the
past 5 years. Do you intend to return. What is their financial situation - and economic Legal abroad. The third part is a summary of emigration in relation to the Polish pension
system.

Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania
161
1. DEFINICJE I KATEGORYZACJA POJĘĆ
1.1. EMIGRACJA – ZAKRES POJĘCIOWY
Słowem „emigracja” możemy zdefiniować przynajmniej dwa pojęcia.
Pierwsze z nich to opuszczenie rodzinnego państwa na stałe lub na określony czas.
Samo słowo wywodzi się z łaciny i oznacza „wyprowadzenie się”. Drugi ze
sposobów definiuje emigrację jako ogół wychodźców (emigrantów), którzy
wyjechali z kraju. Migracja to przemieszczanie się ludności, którego celem jest
zmiana miejsca pobytu. Przyczyny migracji to między innymi:
 pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w kraju,
 relatywne polepszenie się warunków życia za granicą,
 zmiany sytuacji politycznej w kraju.
W ostatnim okresie znaczącą przyczyną migracji są względy zawodowe,
poszukiwanie bardziej satysfakcjonujących warunków pracy lub uzyskanie ofert
bezpośrednio od nowego pracodawcy. To ostatnie zjawisko, dotyczące zwłaszcza
wysokiej klasy fachowców i naukowców określa się mianem drenażu mózgów
(Kubiak, 1999, s. 243).
Migracje dzieli się na:
 wewnętrzne (w obrębie jednostki administracyjnej, zaliczają się do nich
migracje ze wsi do
miast),
 zewnętrzne (poza granice kraju),
 migracje czasowe (w tym sezonowe),
 migracje trwałe.
Formy migracji:
 emigrację (wyjazd z kraju),
 imigrację (przyjazd),
 reemigrację (zakończenie emigracji czasowej),
 repatriację (finansowany przez państwo lub inne instytucje powrót obywateli
danego kraju lub ich potomków z zagranicy),
 przesiedlenia (organizowane przez dane państwo transfery ludności w
obrębie jego granic), - deportację (usankcjonowane przez prawo krajowe lub
międzynarodowe przemieszczenie danej osoby poza granice państwa).
Obecnie najczęstszymi migracjami są te o charakterze zarobkowym, wcześniej
dominowały motywacje polityczne i religijne (Sakson, 2007).
1.2. SKUTKI EMIGRACJA ZAROBKOWEJ
W przypadku Polski i niejednokrotnie dość prostych pracy wykonywanych
przez polskich pracowników, często zdarza się, że po okresowym wyjeździe za
162
pracą dany emigrant wraca do kraju z zebranym kapitałem i rozpoczyna tutaj
nowe życie, np. prowadząc działalność gospodarczą. Z drugiej jednak strony,
zdarza się, że do krajów Zachodnich wyjeżdżają bardzo dobrzy specjaliści, którzy
choć kształceni w Polsce (czyli w trakcie nauki finansowani z funduszy
publicznych), wzmacniają PKB i jakość życia w innych krajach. Bardzo
obrazowym przykładem takiego zjawiska są wyjazdy lekarzy – zjawisko to było
w ostatnich latach na tyle nasilone, iż w pewnych częściach Polski zaczęło ich po
prostu brakować.
Migracje zarobkowe mogą mieć pozytywne i negatywne skutki. Pozytywną
stroną jest z pewnością możliwość zdobycia doświadczenia i zgromadzenie
potrzebnych oszczędności, jednocześnie jednak człowiek narażony jest na
różnego rodzaju deprawacje, związane choćby z brakiem zaplecza kulturowego,
poczuciem izolacji, odłączeniem od rodziny itp.
Od momentu wejścia Polski do UE i otwarcia granic wielu rozwiniętych
państw Europy Zachodniej ma pracowników z Polski. Obserwujemy duży odpływ
młodych ludzi za granicę w celu poszukiwania wyższych zarobków i lepszego
życia.
Wyjazdy takie mają negatywne konsekwencje, które dotyczą także gospodarki
kraju. W wielu przypadkach dochodzi do sytuacji, gdy rodzice (lub jeden rodzic)
wyjeżdżają z kraju za granicę w celu zdobycia lepszego wynagrodzenia. Mimo,
że dzięki temu ogólna sytuacja finansowa rodziny ulega poprawie, to jednak
wyjazd rodzica powoduje znaczne koszty społeczne, ponieważ powstaje zjawisko
tzw. eurosieroctwa – dzieci wychowywane są bez jednego rodzica, a czasem
nawet bez obojga – przez innych członków rodziny, a także rodziny zastępcze.
W związku z unijną swobodą przemieszczania się i otwarciem granic, które
umożliwiły pracę Polaków na obszarze całej UE, doszło do olbrzymich migracji
Polaków – obserwuje się je już od roku 2004.
Najczęstszymi kierunkami wyjazdów były oczywiście rozwinięte kraje
Europy Zachodniej (tzw. Starej Unii), które mogły zapewnić atrakcyjne miejsca
pracy (ich atrakcyjność polegała przede wszystkim na wynagrodzeniu,
szczególnie w przeliczeniu euro na złotówki). Warto w tym momencie podkreślić,
że kwestie finansowe są najważniejszą przyczyną emigracji Polaków - kraje
Europy Zachodniej zapewniają także wyższy poziom życia (Kłos, 2006).
1.3. KIERUNKI EMIGRACJI POLAKÓW
Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, można wskazać, iż
największa liczba Polaków wyjechała do Wielkiej Brytanii. Wynika to z faktu
znajomości języka angielskiego – jego dostępności, a także obecności w
programach szkolnych. Warto także podkreślić, że Wielka Brytania i Irlandia były
jednymi z krajów, które najwcześniej otwarły przed Polską swoje rynki pracy –
już w 2004 r.
163
Ważnym kierunkiem emigracji Polaków były również Niemcy (otwarcie
granic dopiero w 2011 r.), a także Holandia i Włochy. Nieco mniejsze znaczenie
mają: Norwegia (poza UE), Francja, Belgia, Szwecja i Hiszpania.
W związku z otwarciem rynku pracy krajów Europy Zachodniej dla Polaków
(ostatnimi państwami, które to zrobiły – w 2011 r. – były Niemcy, Austria i
Szwajcaria) bardzo wielu Polaków wyjechało za granicę w poszukiwaniu lepszej
pracy, wyższego zarobku. Wyjazdy tysięcy Polaków spowodowały zróżnicowane
skutki – zarówno pozytywne, jak i negatywne.
Do pozytywnych skutków emigracji zarobkowej Polaków należy zaliczyć:
 zdobycie doświadczenia, naukę języka, uzyskanie kapitału – które okazują
się ważnym punktem startu po powrocie do kraju,
 poprawę sytuacji materialnej części Polaków, zarówno tych, którzy wrócili
do kraju, jak i tych, którzy zdecydowali się zostać za granicą,
 zwiększenie liczby pracowników w krajach europejskich, którzy mogą
realizować prace za nieco niższe wynagrodzenie (jest to niewątpliwie zaleta z
perspektywy krajów przyjmujących migrantów).
Jeśli chodzi o negatywne skutki to można wymienić:
 problemy i konflikty kulturowe pojawiające się w środowiskach migrantów,
także rozwój niechęci rodowitych mieszkańców krajów Europy Zachodniej
wobec przyjezdnych, w tym Polaków,
 wyjazd z Polski tysięcy osób – potencjalnych pracowników i specjalistów,
którzy mogliby budować polską gospodarkę,
 problemy społeczne, związane m.in. z zaburzeniem funkcjonowania rodziny,
zjawiskiem eurosieroctwa,
 zwiększenie narażenia migrantów na różnego rodzaju deprawacje, także
związane z przestępczością i alkoholizmem.
2. ANALIZA DANYCH Z GUS NA TEMAT WYJAZDU
POLAKÓW ZA GRANICĘ
W przeciągu ostatnich pięciu lat z Polski wyjechało ponad 1,2 mln ludzi.
Obecne za granicą jest 2,3 mln pracujących Polaków.
Główny Urząd Statystyczny w październiku 2014 roku przedstawił
szacunkowo liczbę mieszkańców Polski przebywających czasowo za granicą w
latach 2004-2013. Dane te dotyczą osób, które przebywają za granicą czasowo
(nawet kilka lat), ale nie wymeldowały się z pobytu stałego w Polsce w związku
z wyjazdem za granicę. Przypuszcza się, że takie osoby rozpatrują możliwość
powrotu do Polski kiedyś.
Migracje zagraniczne to zjawisko społeczno-ekonomiczne, wpisane na trwałe
we współczesną historię Polski. W latach 2008-2010 mogliśmy zauważyć spadek
liczby Polaków przebywających czasowo za granicą. Rok 2013 był rokiem
kolejnym, w którym zwiększył się zasób imigracyjny Polaków w innych krajach.
164
Rozpatrywać można tę sytuację z dwóch stron. Z jednej strony może to być
wychodzenie krajów Unii Europejskiej z kryzysu ekonomicznego, bądź z drugiej
strony skala migracji pokazuje problemy panującego wciąż dużego bezrobocia w
Polsce.
Szacunkowe wyniki przedstawione z raportu GUS, z założenia nie obejmują
emigracji sezonowych Polaków, które z uwagi na krótki czas ich trwania (do 3
miesięcy), w większości krajów Wspólnoty podlegają uproszczonym procedurom
formalno-prawnym bądź nie są w ogóle rejestrowane.
W 2013 roku poza granicami Polski przebywało czasowo około 2 196 tys.
mieszkańców naszego kraju, tj. o 66 tys. (3,1%) więcej niż w 2012 r. W roku 2012
przebywało około 2 130 tys. Polaków za granicą.
W Europie w 2013 r. przebywało około 1 891 tys. osób (w 2012 r. ok. 1 816
tys.), przy czym zdecydowana większość ok. 1 789 tys. emigrantów z Polski
przebywała w krajach Unii Europejskiej. Wśród krajów UE nadal najwięcej osób
przebywało w Wielkiej Brytanii (642 tys.), Niemczech (560 tys.), Irlandii (115
tys.), oraz w Holandii (103 tys.) i we Włoszech (96 tys.).
W pełni otwarcie niemieckiego rynku pracy, sąsiedztwo z Polską, niski poziom
bezrobocia w Niemczech, powodują że Polacy częściej i chętniej wyjeżdżają do
tego kraju. W Holandii także zauważono wzrost liczby Polaków. Równocześnie
wzrosła liczba osób przebywających w krajach europejskich nienależących do
UE, w tym w Norwegii w 2013 roku (71 tys. osób przebywało w tym kraju).
Państwa skandynawskie oferują wysoki poziom opieki społecznej. W Norwegii
jest on dość korzystny, młodzi ludzie znajdują tam pracę, a następnie zakładają i
powiększają rodzinę.
Spadek liczby emigrantów z Polski zauważono w Hiszpanii ( 8,1%), w Irlandii
( 2,5%) i Gracji. W tych krajach panuje wysokie bezrobocie, będące skutkiem
kryzysu ekonomicznego.
Ponad 75% czasowych emigrantów z Polski przebywa za granicą ok. 12
miesięcy. Takie osoby zaliczane są do emigrantów długookresowych i razem z
osobami, które wyjechały na stałe są rezydentami krajów przyjmujących.
W dzisiejszych czasach granice coraz bardziej zanikają. Ludzie wyjeżdżają nie
z obawy przed więzieniem, czy konfliktów politycznych, lecz przez brak pracy,
perspektyw na normalne życie i braku możliwości rozwojowych panujących w
kraju. Czynnik ekonomiczny jest dla każdego dość ważny, ale dla większości jest
to jeden z głównych powodów emigracji. Ludzie będący już za granicą rzadko
myślą o powrocie, raczej zostają tam co najmniej do uzyskania
zachodnioeuropejskiej emerytury.
Razem z rosnącym wiekiem maleje jednak chęć emigracji. W przedziale
wiekowym 25 34 lata o wyjeździe myśli już 31%, a w przedziale 35 49 lat już
tylko 20%. Ogólnie 23% Polaków rozważa emigrację zarobkową i nie należy się
spodziewać z tego tytułu jakichkolwiek zmian (Poakcesyjne…, 2013).
Jak pokazuje sondaż PBI (Polskich Badań Internetu), emigranci zdecydowanie
mają dobre samopoczucie, są zadowoleni z decyzji o wyjeździe za granicę, czują się
dobrze i bezpiecznie. Mają oni zapewnioną godną opiekę medyczną, pomoc
165
społeczną, większą niż becikowe w Polsce. Jeżeli tęsknią, to nie za Polską jako taką,
lecz za rodziną i przyjaciółmi, a także polskim jedzeniem.
Oczywiste jest to, że Polacy również tracą prac e za granicą, nie ma jednak
rzeczywistych danych o ile wzrosło tam bezrobocie wśród Polaków. Szacuje się od
około 100 do 400 tys. osób. Jednak za granicą jest znacznie łatwiej znaleźć pracę
opłacalną dla Polaka przebywającego tam, niż w Polsce. Zupełnie inaczej powodzi
się bezrobotnemu Polakowi, który stracił etat w Niemczech czy Anglii, a inaczej
takiemu, którego zwolnili lub ma problem ze znalezieniem pracy w ojczyźnie
(Dyszel, 2009).
W przeciągu pięciu lat Polacy za granicą zarobili 125 mld euro. Do kraju przysłali
około 21 mld euro. Przeciętne wynagrodzenie Polaka za granicą to ok. 1,300 euro
miesięcznie, zatem trochę więcej niż wynagrodzenie w Polsce. Za granicą koszty
utrzymania są jednak wyższe, więc aby przeciętny Polak mógł normalnie
funkcjonować musi ograniczyć się do minimum, co na dłuższą metę nie jest łatwe
(Dyszel, 2009).
Według danych GUS za granicę wyjechała bardzo duża liczba osób z Polski
z województw: podkarpackiego, podlaskiego, warmińsko-mazurskiego i
opolskiego. Konsekwencją tego jest brak specjalistów i osób zaradnych na rynku
pracy tych województw. Jak zwrócił Dziennik Gazety Prawnej państwo powinno
zachęcać do powrotu, zwłaszcza te osoby, które są w stanie stworzyć w Polsce
własny biznes. Jednak po zapoznaniu się z przepisami łatwiej jest założyć firmę i
prowadzić ją np. w Wielkiej Brytanii niż w Polsce.
Emigrantów również trudniej skłonić do powrotu ponieważ po paru latach
pobytu za granicą czują się oni obywatelami Europy. Jeżeli stracą pracę w danym
kraju, przenoszą się do innego. Nie obawiają się tego, ponieważ nawet jeśli nie
znajdą zatrudnienia to mogą liczyć na duże wsparcie, zabezpieczenie socjalne ze
strony państwa, o czym w Polsce nie ma w ogóle mowy. Biedni ludzie, bezrobotni
w Polsce zdani są na siebie, bądź na niewielka zapomogę od państwa, która nie
starcza nawet na opłaty mieszkania. Dlatego właśnie rodacy nasi z tego i wielu
innych powodów nie kwapią się do powrotów, wolą żyć w obcym kraju, gdzie
coraz więcej osób robi tam karierę zawodową.
3. EMIGRACJA A SYSTEM EMERYTALNY
Spadek dochodów społeczeństwa, skutkujący ograniczaniem globalnego
popytu, niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki, czy marginalizacja
społeczna osób bezrobotnych to jedne z nielicznych skutków bezrobocia. Do
niekorzystnych zjawisk związanych z wysokim bezrobociem w Polsce oraz
niskim poziomem pensji zaliczyć można również tendencje emigracyjne. Polacy,
którzy emigrowali do innych krajów w okresie od maja 2004 r. do końca 2013 r.
na pobyt czasowy powyżej 3 miesięcy, w dużej większości wyjechali w celu
podjęcia tam pracy (Główny Urząd Statystyczny, 2013).
166
Do najliczniejszego grona wyjeżdżających w poszukiwaniu dobrze płatnej
pracy zaliczyć można osoby młode, w szczególności te bardziej przedsiębiorcze,
często dobrze wykształcone. Niestety osoby te często emigrację „na próbę”,
zamieniają w emigrację osiedleńczą, zostają za granicą na dłużej, albo wręcz na
stałe, gdyż młodzi ludzie oprócz znalezienia miejsca pracy za granicą, znajdują
również warunki do zakładania i powiększania rodziny.
Jaki zatem emigracja Polaków może mieć wpływ na system emerytalny w
Polsce? Czy ich zarobki zagranicą mają wpływ na wysokość emerytur w Polsce?
Specyfiką systemu emerytalnego o zdefiniowanej składce, który obowiązuje
w Polsce, jest to, że wysokość emerytury zależy od opłacanych w trakcie kariery
zawodowej składek. Przerwy w opłacaniu składek oraz wysokość wynagrodzenia
mają zatem istotny wpływ na to, jaka będzie wartość przyszłej emerytury
(Olszewska, 2011, źródło internetowe) . Jednakże przepisy unijne dały możliwość
sumowania poszczególnych okresów ubezpieczenia i możliwość pobierania
emerytury składającej z różnych części. Pozwalają na to zasady koordynacji
systemów zabezpieczenia społecznego związane z wejściem Polski do UE.
Oznacza to, że jeżeli podczas ubiegania się o emeryturę w Polsce okaże się, że
okres pracy w kraju był zbyt krótki, ZUS doliczy do polskich okresów również
staż ubezpieczenia lub zamieszkania za granicą. Gdyby natomiast osoba, która
podjęła pracę w jednym z 27 krajów członkowskich UE, państwach
Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandii, Liechtensteinie, Norwegii) lub
Szwajcarii ubiegała się o emeryturę w którymś z tych państw, tamtejszy
odpowiednik ZUS uwzględni jej okres ubezpieczenia w Polsce. Mowa tu o tzw.
zasadzie sumowania. Oznacza ona, iż ZUS zsumuje te okresy, które
wypracowane zostały za granicą – nawet jeżeli praca za granicą trwała za krótko,
by mieć prawo do emerytury „zagranicznej” – i doda do lat przepracowanych w
Polsce. Warunkiem ubiegania się o prawo do emerytury w krajach
wspólnotowych jest obowiązek ubezpieczenia w którymś z nich co najmniej przez
rok. Jeśli natomiast w jakimś kraju praca była krótsza niż rok, a przepisy nie
przewidują przyznawania emerytury z tytułu tak krótkiego okresu ubezpieczenia
(lub zamieszkania), przy ustalaniu prawa do świadczenia okres ten będzie
doliczony do ogólnego stażu pracy przez inne państwa, w których ją
podjęto. Osoby wykonujące prace na terenie kilku państw posiadają prawo
ubiegania się o emeryturę za każdy przepracowany w danym państwie okres,
natomiast instytucja ubezpieczeniowa każdego z wymienionych państw musi
ustalić na podstawie własnego ustawodawstwa teoretyczną kwotę emerytury za
zsumowane okresy ubezpieczenia, a następnie przyznać emeryturę częściową proporcjonalną do faktycznego okresu ubezpieczenia, przebytego na terytorium
danego państwa. Staż pracy lub zamieszkanie w innych państwach członkowskich
uwzględnia się tylko wtedy, gdy nie pokrywają się z polskimi okresami
ubezpieczenia. Zatem osoba, która w ciągu całego życia pracowała w różnych
państwach członkowskich i w żadnym nie osiągnęła wymaganego okresu
ubezpieczenia, ale spełnia go, zliczając wszystkie udowodnione okresy
ubezpieczenia, nie znajdzie się w gorszej sytuacji niż ta, która pracowała w
167
jednym kraju. Należy jednak pamiętać, że pracując za granicą, powinniśmy
zadbać o dokumenty, które będą poświadczały ubezpieczenie (www.prawo.rp.pl,
źródło internetowe).
Czy emigracja może spowodować zmiany w polskim systemie emerytalnym?
Oczywistym jest, że tak, zwłaszcza jeśli wiele z obecnie okresowych migracji
okaże się migracjami stałymi. Zmiany te mogą posiadać charakter pozytywny jak
i negatywny. Mogą m. in. spowodować zmniejszenie podaży pracy, skutkujące
zwiększeniem presji płacowej w gospodarce, zwiększyć wydatki gospodarstw
domowych, które otrzymują transfery od rodziny pracującej za granicą, a co za
tym idzie zwiększyć bazę podatków pośrednich (Wpływ emigracji…, źródło
internetowe). Stałe wyjazdy, zwłaszcza całymi rodzinami mogą mieć wpływ na
trendy demograficzne, przyspieszając i pogorszając sytuację w systemach
zabezpieczenia społecznego, zapewniających ochronę w starszym wieku poprzez
zmniejszenie bazy podatkowej i zmniejszenie liczby osób pracujących i
finansujących świadczenia w relacji do liczby świadczeniobiorców. Wpływ
migracji na polski system zabezpieczenia społecznego zależy głównie od tego, jak
bardzo migracje zmienią w długim okresie proporcje między liczbą osób system
utrzymujących i korzystających ze świadczeń. Można założyć, że zmiany w
strukturze populacji migrującej będą miały wpływ na ceny i wynagrodzenia,
poziom bezrobocia i zatrudnienia, a także jakość podaży pracy w Polsce. Mniejsza
baza podatkowa w przyszłości może doprowadzić do niższych realnych emerytur
i większego zagrożenia ubóstwem w starszym wieku (Ruzik, 2008, s. 30).
Wprawdzie nowy system emerytalny niejako automatycznie dostosowuje
wysokość waloryzacji świadczeń do zmian na rynku pracy, lecz niezwykle istotną
sprawą dla polityki społecznej, w tym polityki rynku pracy powinna stać się
obserwacja i analiza zjawisk migracyjnych.
PODSUMOWANIE
Dziś, gdy świat się skurczył przez Internet, Skype, a podróże po Europie to
sprawa godzin, trudno narzucać ludziom miejsce zamieszkania czy pracy. Granice
są otwarte, a znajomość języków obcych, szczególnie j. angielskiego i posiadane
przez młodych Polaków wykształcenie przełamują resztę barier. Tym bardziej
warto pochylić się nad tymi odpowiedziami i zastanowić się, co zrobić, aby
młodzi ludzie nie tyle nie wyjeżdżali za granicę, bo wyjazdy kształcą, dają
doświadczenie, ale aby chcieli do Polski wracać. System emerytalny w Polsce za
kilka lat może nie poradzić sobie z dużo ilością ludzi uprawnionych do świadczeń
emerytalnych a ludźmi pracującymi.
168
LITERATURA
Dyszel, A. (2009). Tygodnik przegląd, Największa emigracja nowoczesnej Europy,
http://www.tygodnikprzeglad.pl/najwieksza-emigracja-nowoczesnej-europy
(24.04.2015).
Główny Urząd Statystyczny. (2013) Departament Badań i Rynku Pracy. Informacja o
rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2012. Warszawa, październik
2013, http://sta.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-ludności (24.04.2015).
Kłos, B. (2006). Migracje zarobkowe Polaków do krajów Unii Europejskiej. W: „Infos”
Biuro
Analiz
Sejmowych,
2/2006,
dostępne
na
stronie:
http://www.skpnszz.org/downloads/2007r/opracowania/infos_002%5B1%5D.pdf.
Kubiak, H., Slany, K. (1999). “Migracje” hasłow w: Encyklopedia socjologii, Warszawa:
Oficyna Naukowa.
Olszewska, M. (2011). System emerytalny – problemy na przyszłość. Materiały z
seminariów ZUS,
http://www.zus.pl/files/System%20emerytalny%20%20problemy%20na%20przysz%C
5%82o%C5%9B%C4%87.pdf (16.04.2015).
Poakcesyjne migracje zarobkowe. Komunikat z badań CBOS-u. Warszawa, listopad 2013,
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_149_12.PDF (24.04.2015).
Ruzik, A. (2008). Polityka Społeczna, nr 11-12, s.27-30.
Sakson, A. (2007). Migracje XX wieku,
http://jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/sakson.pdf
Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski. Ministerstwo Gospodarki,
http://www.mg.gov.pl/NR/rdonlyres/C14A5DE8-7236-4770-A72D44D7A0454F93/31186/migracja070301.pdf (dostęp: 21.04.2015).
www.prawo.rp.pl, http://prawo.rp.pl/artykul/245909.html?p=3 (21.04.2015).
169