docPobierz - Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz - Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
INSTYTUT MEDYCYNY PRACY I ZDROWIA ŚRODOWISKOWEGO ZALECENIA DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA LEKARSKIEGO W ODNIESIENIU DO PRACOWNIKÓW ZAWODOWO NARAśONYCH NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA Sosnowiec, 2009 ZALECENIA DOTYCZĄCE POSTĘPOWANIA LEKARSKIEGO W ODNIESIENIU DO PRACOWNIKÓW ZAWODOWO NARAśONYCH NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA Marzena Zaciera Jolanta Kurek Renata Złotkowska Lidia Dzwonek Opracowano i wydano ze środków Ministerstwa Zdrowia w ramach usługi badawczej z zakresu medycyny pracy Nr 12/MP/2009/86/1006 Sosnowiec, 2009 AUTORZY: Marzena Zaciera Jolanta Kurek Renata Złotkowska Lidia Dzwonek DRUKARNIA: GOLDPRESS 41-200 Sosnowiec ul. Plonów 24 [email protected] NAKŁAD: 300 sztuk ISBN 978-83-924626-4-4 Copyright by Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego Sosnowiec 2009 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego ul. Kościelna 13 41-200 Sosnowiec Tel.: 032 266 08 85 wew. 296 www.imp.sosnowiec.pl Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 5 PRACOWNICY ZAWODOWO NARAśENI NA SPALINY Z SILNIKÓW DIESLA 8 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA 9 SKŁAD CHEMICZNY SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA 11 TOKSYCZNOŚĆ SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA I ICH NAJNIEBEZPIECZNIEJSZYCH SKŁADNIKÓW 14 Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne Nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych Benzen Toluen Ksylen Etylobenzen 1,3-butadien Akroleina Trichloretylen Formaldehyd Tlenek węgla Tlenki azotu Ditlenek siarki 15 16 17 17 18 18 19 19 19 20 21 21 SKUTKI ZDROWOTNE NARAśENIA NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA 21 Działanie Działanie Działanie Działanie Działanie 22 23 24 24 25 na układ oddechowy. kardiotoksyczne rakotwórcze neurotoksyczne na układ rozrodczy 14 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla PODSTAWY OCENY NARAśENIA NA SPALINY Z SILNIKÓW DIESLA 25 UREGULOWANIA PRAWNE DOTYCZĄCE PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ 29 UZUPEŁNIENIA DO ZALECEŃ DOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIA LEKARSKIEGO W ODNIESIENIU DO PRACOWNIKÓW ZAWODOWO NARAśONYCH NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA 32 Profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracownikami naraŜonymi na działanie substancji o działaniu rakotwórczym 35 Propozycja zaleceń dotyczących postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny z silnika Diesla 38 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla WPROWADZENIE Według definicji, przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Zdrowie to takŜe zdolność i umiejętność pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z tymi zmianami. Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach Ŝycia naleŜy je: • chronić - czyli zapobiegać chorobom, urazom i zatruciom (profilaktyka), • doskonalić - pomnaŜać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia), • przywracać, gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja). Stan zdrowia wszystkich ludzi pracujących zaleŜy w znacznej mierze od rodzaju wykonywanej pracy i od warunków w jakich się ona odbywa. PowaŜne zagroŜenie dla zdrowia pracowników stanowią, występujące w środowisku pracy, niebezpieczne substancje chemiczne, które mogą być przyczyną wielu chorób: od uczuleń do nowotworów. Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU OSHA) pt. „Prognozy ekspertów dotyczące „pojawiającego się” ryzyka chemicznego w pracy”, charakteryzuje główne grupy substancji chemicznych, mogących stanowić nowe i rosnące zagroŜenie dla zdrowia pracowników. Eksperci szczególna uwagę zwracają na czynniki mogące powodować choroby nowotworowe, takie jak np.: spaliny z silników Diesla. 5 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Spaliny z silnika Diesla są niepoŜądanymi produktami spalania olejów napędowych. Występują w powietrzu atmosferycznym przy trasach komunikacyjnych, o duŜym natęŜeniu ruchu samochodów cięŜarowych i autobusów, liniach kolejowych, obsługiwanych przez lokomotywy spalinowe, a takŜe w powietrzu zajezdni autobusów, garaŜy, warsztatów, hamowni silników, hal fabrycznych, kopalń, wszędzie tam gdzie są uŜywane maszyny wyposaŜone w silniki wysokopręŜne. Ze względu na bogaty chemicznie skład, spaliny z silników Diesla stanowią realne zagroŜenie dla środowiska oraz dla zdrowia ludzi. UwaŜa się, Ŝe mają one silniejsze działanie toksyczne niŜ spaliny z silników benzynowych (nawet po uwzględnieniu toksyczności tlenku węgla) i mogą powodować problemy zdrowotne w bardzo szerokim zakresie. Zgodnie z klasyfikacją IARC (Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem) są one zaliczane do grupy czynników prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi. W celu obniŜenia zachorowalności na choroby nowotworowe i ograniczenia innych ujemnych skutków zdrowotnych, u osób zawodowo naraŜonych na toksyczne substancje chemiczne wchodzące w skład spalin z silnika Diesla, istotne jest rozpoznanie rzeczywiście stwarzanych przez nie zagroŜeń, podjęcie działań technicznych minimalizujących ich wpływ na zdrowie oraz objęcie pracowników prawidłową, profilaktyczną opieką medyczną. Celem tego opracowania jest: - wytypowanie grup zawodowych potencjalnie naraŜonych na szkodliwe działanie spalin z silników Diesla 6 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla - sporządzenie wykazu głównych substancji chemicznych wpływających na toksyczność spalin z silników Diesla i identyfikacja, związanych z nimi, zagroŜeń dla zdrowia pracowników - przedstawienie propozycji uzupełnienia zaleceń do przeprowadzania badań profilaktycznych ze względu na naraŜenie na spaliny z silników Diesla, podanych we „Wskazówkach metodycznych…” stanowiących Załącznik 1 do Rozporządzenia MZ i OS Dz. U. Nr 69, poz. 332, z późniejszymi zmianami. Informacje zawarte w broszurze przeznaczone są dla lekarzy medycyny pracy, pracowników, kierownictwa i słuŜb dbających o bezpieczeństwo i higienę pracy w firmach, w których występuje naraŜenie na spaliny z silnika Diesla Opracowanie nie ma charakteru aktu prawnego. 7 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla PRACOWNICY ZAWODOWO NARAśENI NA SPALINY Z SILNIKÓW DIESLA Spaliny z silników Diesla stanowią najbardziej rozpowszechnione w środowisku źródło substancji toksycznych, zwłaszcza w obszarach miejskich. Są one równieŜ czynnikiem ryzyka w określonych populacjach pracowniczych. W Stanach Zjednoczonych, jak szacuje Narodowy Instytut Bezpieczeństwa Pracy oraz Zdrowia (NIOSH), ponad milion pracowników jest naraŜonych w miejscu pracy na spaliny z silników Diesla. RównieŜ w Polsce występuje liczna grupa osób o podwyŜszonym ryzyku zdrowotnym, związanym z naraŜeniem na bezpośredni kontakt z substancjami niebezpiecznymi pochodzącymi ze spalin silnika Diesla. Zaliczani do niej są: 1. kierowcy kategorii C, D oraz C+E i D+E kierujący samochodami w celach zarobkowych (kierowcy cięŜarówek, autobusów itd.) 2. kierowcy tzw. niŜszych kategorii B oraz kategorii A, uŜywający pojazdów dla celów słuŜbowych (np. przedstawiciele handlowi) oraz prowadzący własną działalność gospodarczą (właściciele taksówek), 3. pracownicy zajezdni autobusowych, 4. maszyniści kolejowi (spalinowozów), 5. pracownicy centrów obsługi logistycznej, związanych z transportem drogowym, morskim i kolejowym (pracownicy zatrudnieni w portach, pracownicy obsługi naziemnej lotnisk, pracownicy zatrudnieni na dworcach kolejowych), 6. pracownicy drogowi, 7. pracownicy stacji benzynowych, 8 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla 8. mechanicy samochodowi, 9. pracownicy zatrudnieni przy obsłudze parkingów, zwłaszcza podziemnych, 10. kasjerzy opłat drogowych na autostradach, 11. operatorzy sprzętu cięŜkiego (dźwigi, wózki widłowe, podnośniki), 12. pracownicy kopalń, uŜywający sprzętu z silnikiem Diesla, 13. straŜacy, 14. inni pracownicy, naraŜeni zawodowo na spaliny z silników Diesla. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA Spaliny z silnika Diesla (SD) są produktami spalania olejów napędowych, w wysokopręŜnych, tłokowych silnikach spalinowych tzw. silnikach Diesla. Silnik Diesla jest silnikiem o zapłonie samoczynnym, tzn. silnik spręŜa czyste powietrze, a paliwo wtryskiwane jest do cylindra dopiero pod koniec suwu spręŜania. Mieszanka palna tworzy się bezpośrednio w cylindrze silnika, a jej zapłon następuje samoczynnie na skutek odpowiednio wysokiej temperatury spręŜonego powietrza (5000C – 8000C). Olej napędowy nie potrzebuje dodatków zwiększających jego palność. Silniki wysokopręŜne, o duŜych pojemnościach, stosowane są do napędu autobusów, samochodów cięŜarowych, statków, itp. 9 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Spaliny z silnika Diesla zawierają tysiące róŜnych substancji chemicznych, które są emitowane częściowo w fazie gazowej i częściowo w fazie stałej. Spaliny z silnika Diesla zawierają 20-100 razy więcej cząstek stałych niŜ spaliny pochodzące z silnika benzynowego. W spalinach silnika Diesla przewaŜają cząstki stałe o średnicy 0,02-0,5 µm, które mogą ulegać aglomeracji do średnicy nawet 30 µm. Emitowane cząstki mają duŜą powierzchnię, na której związki chemiczne mogą ulegać adsorpcji. W zaleŜności od stanu silnika i rodzaju testu jezdnego związki organiczne mogą stanowić nawet do 90 % całkowitej masy cząstek stałych. Rodzaj i ilość związków emitowanych z silnika Diesla zaleŜą głownie od: − typu silnika − rodzaju cyklu spalania (miejski, pozamiejski, mieszany) i czasu trwania tego cyklu − stanu technicznego pojazdów związanego m.in. z wiekiem pojazdów w szczególności pojazdów cięŜarowych i autobusów − techniki jazdy kierowcy − zastosowania urządzeń ograniczających emisję − jakości stosowanego oleju napędowego - składu paliwa oraz stosowanych dodatków do paliw − temperatury oraz ciśnienia par podczas spalania paliwa Spaliny z silnika Diesla mają charakterystyczny zapach, dla niektórych ludzi bardzo przykry, szczególnie przy duŜych stęŜeniach spalin. Próg wyczuwalności zapachu wynosi 320 ppm. Związkami odpowiedzialnymi za ten charakterystyczny zapach są benzaldehyd, izomery metylobenzaldehydu oraz węglowodory aromatyczne pochodzące z niezupełnego spalania paliwa. 10 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla SKŁAD CHEMICZNY SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA Głównymi produktami spalania olejów napędowych w silniku Diesla, wchodzącymi w skład fazy gazowej spalin, są: dwutlenek węgla, tlen, azot i woda, tlenek węgla, dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz lotne węglowodory aromatyczne, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) i ich pochodne, aldehydy. W skład frakcji aldehydowej wchodzą: formaldehyd, acetaldehyd, aceton, akroleina, oraz w mniejszym stosunku wagowym aldehyd krotonowy, aldehyd propionowy, benzaldehyd, aldehyd izobutylowy, aldehyd heksanowy. Niespalone paliwo jest źródłem jednopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, takich jak: benzen, toluen, etylobenzen, izomery ksylenu. Kolejną grupę stanowią wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, występujące zarówno w fazie gazowej, jak i stałej. WWA pochodzą z niezupełnego spalania paliwa, olejów smarujących, a takŜe pirosyntezy węglowodorów o niŜszym cięŜarze cząsteczkowym. NajwaŜniejszymi związkami z tej grupy zidentyfikowanymi w spalinach Diesla są: acenaften, fluoren, fenantren, antracen, fluoranten, piren, benzo[a]antracen, chryzen, benzo[b]fluoranten, benzo[k]fluoranten, benzo[a]piren, dibenzo[a,h]antracen, benzo[g,h,i]perylen, indeno[1,2,3-c,d]piren. Nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (nitro-WWA) są bezpośrednimi lub pośrednimi produktami niezupełnego spalania m.in. paliw w silnikach samochodowych. Związki te powstają najczęściej w wyniku reakcji w fazie gazowej wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) z tlenkami azotu, 11 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla a następnie są bardzo szybko adsorbowane na cząstkach stałych. W spalinach cztero-cylindrowego silnika Diesla wraz z setkami innych związków organicznych wykrywane są: nitrofluoren, nitroantracen, nitrofluoranten, monoi dinitropireny i nitrobenzo(a)piren. Liczne badania potwierdziły obecność nitro-WWA w ekstraktach z cząstek spalin Diesla. Najczęściej wykrywanymi w spalinach z silnika Diesla związkami z tej grupy są: 1-nitropiren, 2-nitrofluoren i 3-nitrofluoranten. W składzie pyłów dominują sadze, które traktuje się jako kompleks węglowy z zaadsorbowanymi produktami niezupełnego spalania paliw. Natomiast dodatki stosowane do olejów i smarów są źródłem metali. W przypadku emisji z silnika spalinowego warunki dla adsorpcji związków organicznych są szczególnie korzystne. Istotną rolę odgrywa tutaj bardzo drobny pył zawierający cząstki o średnicy poniŜej 2,5 µm. Wiele związków z grupy WWA o pięciu i więcej pierścieniach aromatycznych w cząsteczce oraz alifatycznych węglowodorów posiadających więcej niŜ 18 atomów węgla w cząsteczce mogą ulegać pierwotnie adsorpcji na cząsteczkach stałych. W ramach badań nad spalinami z silników Diesla prowadzonych w Zakładzie Szkodliwości Chemicznych Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego przeprowadzano analizę jakościową składu spalin z silnika Diesla pobranych na rurki węglowe, rurki ORBO oraz filtry z włókna szklanego. Próbki analizowano techniką chromatografii gazowej z detektorem spektrometrii mas, a do identyfikacji poszczególnych związków wykorzystano bibliotekę widm Wiley’a. Zidentyfikowano 95 związków organicznych naleŜących do grupy: węglowodorów 12 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla alifatycznych i ich metylowych oraz etylowych pochodnych, węglowodorów pierścieniowych i ich alkilowych pochodnych, węglowodorów aromatycznych, tj. benzenu i jego alkilowych pochodnych, wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Na podstawie piśmiennictwa oraz własnych analiz jakościowych spalin z silnika Diesla stworzono listę związków o właściwościach toksycznych i kancerogennych, które w głównej mierze wpływają na toksyczność spalin z silnika Diesla i stanowią największe zagroŜenie dla zdrowia pracowników mających z nimi kontakt. Są to: − wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, − nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, − benzen, − toluen, − ksyleny, − etylobenzen, − formaldehyd, − akroleina, − acetaldehyd, − 1,3-butadien, − trichloroetylen, − tlenek węgla, − tlenki azotu, − dwutlenek siarki. 13 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla TOKSYCZNOŚĆ SPALIN Z SILNIKÓW DIESLA I ICH NAJNIEBEZPIECZNIEJSZYCH SKŁADNIKÓW Z chemicznego punktu widzenia spaliny z silników Diesla stanowią mieszaninę róŜnych substancji, które mogą potencjalnie oddziaływać na ludzkie zdrowie. Stanowi to powaŜne ograniczenie badań epidemiologicznych, ukierunkowanych na ocenę skutków zdrowotnych spalin z silników Diesla. Badania eksperymentalne na zwierzętach wykazują, Ŝe spaliny z silnika Diesla są toksyczne, mutagenne i kancerogenne. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) mogą być wchłaniane do organizmu trzema drogami: - przez układ oddechowy, do którego wnikają w postaci par, aerozoli lub zaadsorbowane na cząstkach pyłu. Wchłaniane tą drogą mogą osadzać się w róŜnych odcinkach dróg oddechowych (w zaleŜności od rozmiarów cząstek, na których są zaadsorbowane), skąd mogą być usuwane transportem rzęskowośluzowym, - przez układ pokarmowy, poprzez który dostają się do organizmu wraz z zanieczyszczoną Ŝywnością lub wodą, - przez skórę. NaraŜenie na WWA tą drogą ma miejsce głównie w warunkach ekspozycji zawodowej poprzez bezpośredni kontakt. NaleŜy podkreślić, Ŝe przy naraŜeniu zawodowym główną drogą wchłaniania WWA do organizmu ludzkiego jest układ oddechowy. 14 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla NiezaleŜnie od drogi wchłaniania WWA są szybko przenoszone przez krwioobieg do tkanek i narządów. Dzięki dobrej rozpuszczalności w lipidach łatwo przenikają przez białkowo-lipidowe błony komórkowe na zasadzie dyfuzji biernej. Są one zatrzymywane głównie w nerkach i wątrobie, w mniejszych ilościach w śledzionie, nadnerczach i w jajnikach. Wchłonięte do organizmu WWA włączają się następnie do procesów metabolicznych co prowadzi do mutacji, a dalej do choroby nowotworowej, bowiem WWA wykazują silne działanie mutagenne i kancerogenne. Prowadzone od wielu lat badania wskazywały na nierozerwalny związek pomiędzy emisją WWA, a wzmoŜonym występowaniem nowotworów. Właściwości rakotwórcze WWA związane są z występowaniem charakterystycznych ugrupowań – centrów aktywności powodujących powstanie aktywnych rakotwórczo pochodnych. Nie same WWA są mutagenne ale pewne ich pochodne tlenowe będące efektem przemian metabolicznych organizmu. WWA naleŜą do kancerogenów genotoksycznych tj. posiadających zdolność do trwałego wiązania się z DNA komórki, naruszania jego struktury i funkcji (lub systemów naprawy DNA) i w ten sposób inicjujących proces nowotworowy. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne wykazują równieŜ toksyczność układową, powodując uszkodzenia nadnerczy, układu chłonnego, krwiotwórczego i oddechowego. Nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych Nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (nitro-WWA) są grupą około 200 róŜnych 15 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla związków chemicznych, z których wiele wykazuje właściwości mutagenne w testach mutagenności bakteryjnej, jak równieŜ w testach mutagenności opartych na komórkach ludzkich. Liczne związki z tej grupy wykazują działanie kancerogenne w badaniach przeprowadzonych na zwierzętach. Podczas gdy WWA wykazują pośrednią aktywność mutagenną, to ich nitrowe pochodne wykazują bezpośrednią aktywność mutagenną i konsekwentnie kilka z nich znajduje się na liście związków o działaniu rakotwórczym IARC. Niektóre związki nitro-WWA wykazują wyŜszą mutagenność (2x105 razy) i kancerogenność (10 razy) w porównaniu z WWA. Benzen Wchłania się głównie z dróg oddechowych, rzadko przez skórę i z przewodu pokarmowego. Na pierwszy plan działania toksycznego w warunkach ostrej ekspozycji wysuwa się działanie narkotyczne na ośrodkowy układ nerwowy (o.u.n.). W warunkach ekspozycji przewlekłej powoduje uszkodzenia struktury otoczki sfingomielinowej układu nerwowego oraz zmianę przewodnictwa. Ponadto, benzen wykazuje duŜe powinowactwo do szpiku kostnego. Wpływ tego związku na krew i narządy krwiotwórcze zaznacza się po długotrwałym działaniu par benzenu nawet o małych stęŜeniach. O hematotoksyczności benzenu świadczy spadek liczby jednego lub wielu elementów komórkowych krwi obwodowej, prowadzącego do niedokrwistości aplastycznej, leukopenii lub trombocytopenii. W zaawansowanych przypadkach dochodzi do znacznego zmniejszenia liczby wszystkich elementów morfotycznych pancytopenii, często poprzedzającej wystąpienie białaczki. U osób naraŜonych na benzen występowanie białaczek 16 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla zostało potwierdzone na podstawie wyników badań epidemiologicznych. Wyniki licznych badań epidemiologicznych pozwalają uznać benzen za czynnik kancerogenny dla układu krwiotwórczego i chłonnego człowieka. W IARC zakwalifikowano ten związek do grupy I, czyli uznano benzen za czynnik rakotwórczy dla ludzi. W ustawodawstwie polskim związek ten równieŜ umieszczono w wykazie substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla ludzi (kategoria 1), a takŜe w wykazie prac wzbronionych pracownikom młodocianym i kobietom w ciąŜy. Toluen Dobrze wchłania się przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy, skórę i błony śluzowe. Toluen działa 2 do 5 razy silniej toksycznie niŜ benzen na układ nerwowy i silniejsze jest jego działanie draŜniące. RównieŜ następstwa zatrucia są groźniejsze. Jest silniejszym narkotykiem i działa silniej draŜniąco na skórę i błony śluzowe. Jedynie na układ krwionośny działa słabiej uszkadzająco niŜ benzen. Toluen utlenia się w organizmie do kwasu benzoesowego i wydalany jest z moczem jako kwas hipurowy (tak zostaje usunięte 75% wchłoniętego toluenu). Na skórę toluen działa odtłuszczająco, powodując łuszczenie się naskórka, a nawet pęknięcia skóry. Ksylen Wchłania się z dróg oddechowych, przewodu pokarmowego i przez nieuszkodzoną skórę. Mechanizm działania toksycznego jest ściśle powiązany z jego powinowactwem do tkanki tłuszczowej, do tkanki nerwowej i szpiku kostnego. Obserwuje się słabsze niŜ przy zatruciu benzenem objawy narkotyczne oraz zmiany hematologiczne. Przewlekłe 17 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla stykanie się z jego parami moŜe doprowadzić do leukopenii lub leukocytozy oraz zmian w układzie czerwonokrwinkowym. Ciekłe ksyleny mają miejscowe działanie draŜniące, wywołują podraŜnienie spojówek i ich zaczerwienienie; mogą spowodować uszkodzenie rogówki. Drogą pokarmową ksyleny powodują bóle brzucha, wymioty z ryzykiem zachłyśnięcia i zachłystowego zapalenia płuc. Następstwem mogą być zaburzenia funkcji wątroby i nerek. Dawka toksyczna wynosi 0,5-1 g na 1 kg masy ciała (30-70 g). Ksylen utleniony do kwasu toluilowego jest wydalany z organizmu. Etylobenzen Wchłaniany jest głównie przez układ oddechowy. Retencja par związków w płucach wynosi 50%. Około 90% związku ulega przemianie metabolicznej do kwasu migdałowego i fenyloglioksalowego, co moŜe prowadzić do rozwoju kwasicy metabolicznej. Etylobenzen wykazuje działanie draŜniące na błony śluzowe. Działanie narkotyczne jest zbliŜone do benzenu, jednak znacznie słabsze. U gryzoni naraŜonych na pary etylobenzenu stwierdzono występowanie nowotworów płuc i wątroby, brak jest jednak danych działania rakotwórczego u człowieka. 1,3-butadien Jest to substancja o udowodnionym działaniu rakotwórczym na człowieka według ustawodawstwa polskiego - zaliczoną do kategorii 1, znajduje się równieŜ w grupie I klasyfikacji IARC związków rakotwórczych dla ludzi. Badania in vivo wykazały skutki mutagenne tej substancji. 1,3-butadien wchłania się z dróg oddechowych, przewodu pokarmowego 18 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla i przez nieuszkodzoną skórę. MoŜe powodować podraŜnienie układu oddechowego, skóry, oczu. Organami na które wykazuje on szczególne działanie są: krew, serce, oczy, centralny układ nerwowy. Dawka toksyczna dla szczura, przy podaniu doustnym wynosi LD50 = 5.480 mg/kg, przy podaniu drogą oddechową przez 4 godziny LC50 = 285 mg/l. Akroleina Wykazuje działanie toksyczne, draŜniące i uczulające. MoŜe być wchłaniana przez drogi oddechowe, skórę, oraz z przewodu pokarmowego. Akroleina ulega przemianie metabolicznej do kwasu merkapturowego. Dawka toksyczna dla szczura, przy podaniu doustnym wynosi LD50 = 26 mg/kg, przy podaniu drogą oddechową przez 4 godziny LC50 = 20,8 mg/ml. Trichloretylen Działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (o.u.n.) Powoduje wystąpienie róŜnych faz zaburzeń świadomości, które mogą doprowadzić do śmierci. Powoduje zaburzenia układu sercowo-naczyniowego, objawiające się tachykardią i migotaniem komór. Wielokrotne naraŜenie moŜe być przyczyną uszkodzenia wątroby i nerek. Trichloetylen jest udowodnionym kancerogenem u myszy, natomiast u ludzi brakuje dostatecznych danych epidemiologicznych. Formaldehyd Jest substancją o moŜliwym działaniu rakotwórczym kategorii 3 według ustawodawstwa polskiego oraz o udokumentowanym silnym działaniu draŜniącym i uczulającym. Objawami ogólnotoksycznego działania 19 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla formaldehydu są albuminuria, niedokrwistość oraz zaburzenia świadomości. Formaldehyd, według klasyfikacji IARC, naleŜy do związków o działaniu rakotwórczym dla ludzi – grupa I. Grupa Robocza IARC uwzględniła w 2006 r. w procesie klasyfikacji pod kątem działania rakotwórczego formaldehydu – statystycznie znamienny wzrost występowania zgonów z powodu raków nosogardła w kohorcie składającej się z osób naraŜonych na formaldehyd, natomiast istniejące dowody są niewystarczające, aby uznać, Ŝe formaldehyd moŜe powodować nowotwory zatok przynosowych i białaczki u osób naraŜonych w przemyśle. Tlenek węgla Wchłania się do organizmu z dróg oddechowych w ilości zaleŜnej od jego stęŜenia w powietrzu, czasu naraŜenia i wentylacji płuc. WiąŜe się z hemoglobiną, tworząc karboksyhemoglobinę, niezdolną do przenoszenia tlenu, co prowadzi do niedotlenienia organizmu. Bardzo niebezpieczne są wzmagające się objawy poraŜenia i osłabienia mięśni kończyn. Jako stęŜenie krytyczne uwaŜa się zawartość karboksyhemoglobiny w granicach 60%. Powtarzające się niedotlenienia powodują narastające uszkodzenia tkanki mózgowej. W zatruciach tlenkiem węgla wykazano równieŜ zaburzenia w przemianie węglowodanowej i układzie krąŜenia. WraŜliwość na działanie tlenku węgla zwiększa się w podwyŜszonej temperaturze i wilgotności powietrza. 20 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tlenki azotu Wykazują działanie draŜniące na układ oddechowy. Zatrucie ostre ma róŜny obraz kliniczny związany ze zmianami w układzie oddechowy i krąŜenia. Bardzo duŜe stęŜenia tlenków azotu mogą powodować natychmiastowe poraŜenie układu oddechowego i krąŜenia. Stwierdzono równieŜ działanie methemoglobinotwórcze dwutlenku azotu. Ditlenek siarki Wchłania się przez drogi oddechowe i skórę. Jest gazem łatwo rozpuszczalnym w wodzie, więc łatwo przenika przez błony śluzowe nosa i górnych dróg oddechowych. Przy naraŜeniu na ditlenek siarki w granicach 4-6 µg/m3, absorpcja ta wynosi 85%, przy większych stęŜeniach moŜe wynosić nawet 99%. Ditlenek siarki łatwo rozpuszcza się w wydzielinie błon śluzowych, tworząc kwas siarkowy, który działa draŜniąco na błony powodując skurcze oskrzeli lub przewlekłe zapalenia oskrzeli i tchawicy. SKUTKI ZDROWOTNE NARAśENIA NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA Podczas naraŜenia ostrego na spaliny z silnika Diesla (SD) występuje podraŜnienie błon śluzowych nosa i gardła, trudności w oddychaniu. Krótkoterminowe naraŜenie pracowników na spaliny z silnika Diesla moŜe dawać następujące objawy: zawroty, bóle głowy, senność, nudności, zanik ostrości widzenia, trudności w oddychaniu, podraŜnienie oczu, nosa, oraz gardła, światłowstręt, zgaga, osłabienie, uczucie cięŜkości w klatce piersiowej, wymioty. 21 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Długoterminowymi skutkami naraŜenia na SD mogą być: trwały, uporczywy kaszel, bronchit, astma, choroby układu krwionośnego, mniejsza pojemność płuc, nowotwór płuc, nowotwór pęcherza moczowego, rak okręŜnicy, rak prostaty. Składniki spalin z silników Diesla wykazują działanie kardiotoksyczne, rakotwórcze, neurotoksyczne, działanie toksyczne na układ oddechowy oraz na układ rozrodczy. Działanie na układ oddechowy. Główna droga naraŜenia na spaliny z silników Diesla to droga inhalacyjna. Toksyczność w odniesieniu do układu oddechowego zaleŜy od stęŜenia w otaczającym powietrzu oraz od średnicy cząstek. Skutki zdrowotne naraŜenia na spaliny z silników Diesla zaleŜą ponadto od rodzaju substancji gazowych. Cząstki o średnicy < 5µm docierają w głąb pęcherzyków płucnych i ulegają w nich depozycji, cząstki o większych rozmiarach są usuwane w obrębie górnych dróg oddechowych poprzez mechanizmy oczyszczania rzęskowego. Obecnie uwaga badaczy koncentruje się na frakcji pyłu o ultradrobnej średnicy, które penetrują bezpośrednio nabłonek dróg oddechowych oraz ściany naczyń włosowatych i docierają do układu krąŜenia. Postuluje się, Ŝe właśnie ta frakcja cząstek odpowiada za skutki zdrowotne w postaci zwiększonego ryzyka nowotworowego, zwiększonego ryzyka chorób autoimmunologicznych, oraz działania kardiotoksycznego. Badania epidemiologiczne, przeprowadzone w populacji generalnej wykazały zwiększone ryzyko występowania astmy i alergii, zwłaszcza u dzieci, zamieszkałych w sąsiedztwie dróg szybkiego ruchu. Wykazano, Ŝe naraŜenie przewlekłe na spaliny z silników Diesla jest związane z częstszym 22 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla występowaniem przewlekłego kaszlu oraz niewielkimi ubytkami w zakresie czynności płuc u dorosłych oraz zaostrzeniami przebiegu astmy. U zdrowych ochotników w badaniach eksperymentalnych wykazano, Ŝe naraŜenie ostre jest związane ze zwiększeniem liczby komórek zapalnych w drogach oddechowych (neutrofile, limfocyty B, limfocyty T, komórki tuczne), zwiększeniem stęŜenia histaminy, zwiększoną produkcją cytokin, takich jak IL-6, IL–8, oraz cząstek białek ICAM-1 oraz VCAM-1. Działanie kardiotoksyczne Zwiększona częstość ostrych zespołów wieńcowych jest związana z naraŜeniem ostrym. W niedawno opublikowanym badaniu, dotyczącym populacji męŜczyzn z przebytym zawałem mięśnia sercowego, naraŜonych na spaliny z silników Diesla w czasie umiarkowanego wysiłku fizycznego obserwowano znaczące obniŜenie odcinka ST w elektrokardiogramie. W innym badaniu rozpatrywano związek pomiędzy naraŜeniem na spaliny z silników Diesla oraz częstością przyjęć szpitalnych z powodu choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego. Wyniki wykazały, Ŝe osoby w wieku powyŜej 65 roku Ŝycia ponosiły znamienne ryzyko ostrego zespołu wieńcowego w następstwie naraŜenia. Badania na zwierzętach równieŜ potwierdziły kardiotoksyczność spalin z silników Diesla. Wykazano ponadto, Ŝe w warunkach naraŜenia zawodowego spaliny z silników Diesla działają szkodliwie na układ krąŜenia. Stwierdzono zwiększoną częstość występowania choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego u operatorów sprzętu cięŜkiego. 23 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Działanie rakotwórcze W 1989 roku Międzynarodowa Agencja Badań Nad Rakiem (IARC) na podstawie wyników badań eksperymentalnych uznała, Ŝe spaliny z silników Diesla wykazują działanie rakotwórcze w odniesieniu do zwierząt, natomiast nie ma wystarczających dowodów na rakotwórczość u ludzi. W 1990 roku Agencja Ochrony Środowiska w Stanach Zjednoczonych (EPA) uznała, Ŝe spaliny z silników Diesla są rakotwórcze dla ludzi (EPA 2002). Wykazano, Ŝe naraŜenie jest związane ze zwiększoną produkcją wolnych rodników tlenowych, które w konsekwencji prowadzi do powstania stresu oksydacyjnego w komórkach i do uszkodzenia DNA. Powstałe w ten sposób addukty DNA powodują powstawanie mutacji oraz zmiany w strukturze DNA. W badaniach, przeprowadzonych w populacji robotników drogowych, kierowców cięŜarówek oraz operatorów sprzętu cięŜkiego wykazano zwiększoną zapadalność na nowotwory płuc. Wyniki innego badania wykazały, Ŝe pracownicy naraŜeni na produkty spalania oleju napędowego mają zwiększone ryzyko nowotworów przełyku. Wykazano ponadto związek pomiędzy naraŜeniem na spaliny z silników Diesla a występowaniem szpiczaka mnogiego. Liczne badania epidemiologiczne potwierdzają związek pomiędzy nowotworami płuc i nowotworami pęcherza moczowego a zawodowym naraŜeniem na spaliny z silnika Diesla. Działanie neurotoksyczne Wyniki badań eksperymentalnych wskazują na pomiędzy przewlekłym naraŜeniem na spaliny z Diesla a występowaniem choroby Parkinsona. W dotyczącym pracowników naraŜonych na spaliny z Diesla w środowisku wewnętrznym wykazano 24 związek silników badaniu silników zmiany Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla w funkcjonowaniu takich procesów, jak szybkość reakcji, ponadto zaburzenia pamięci oraz zaburzenia snu. Działanie na układ rozrodczy Badania epidemiologiczne wykazały związek pomiędzy naraŜeniem matek na spaliny z silników Diesla a zmniejszoną masą urodzeniową u noworodków, wadami wrodzonymi oraz zwiększoną śmiertelnością około porodową. Badania doświadczalne na zwierzętach dowiodły, Ŝe z naraŜeniem na spaliny z silników Diesla są związane zaburzenia produkcji spermy oraz estrogenów. Dane dotyczące badań u ludzi są skąpe, potwierdzają jedynie wpływ na zaburzenia funkcji plemników. PODSTAWY OCENY NARAśENIA NA SPALINY Z SILNIKÓW DIESLA Ocena naraŜenia zawodowego na spaliny z silników Diesla powinna być przeprowadzona w oparciu o pomiary substancji toksycznych takich jak: WWA, benzen, toluen, ksylen, etylobenzen, formaldehyd, akroleina, acetaldehyd, 1,3-butadien, trichloroetylen, tlenek węgla, tlenki azotu znajdujących się w strefie oddechowej pracownika. Wyniki pomiarów powinny być porównane z normatywami higienicznymi opublikowanymi w wykazie stanowiącym Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń i natęŜeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. W tabeli 1 przedstawiono wartości normatywów higienicznych w odniesieniu do powietrza stanowisk pracy dla wytypowanych czynników chemicznych. 25 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tabela 1. Związki o działaniu toksycznym i rakotwórczym obecne w spalinach silnika Diesla oraz ich najwyŜsze dopuszczalne stęŜenia L.p. Związek 3 NDS1 NDSCh2 0,002 - - - 1. WWA 2. Nitro-WWA 3. Benzen 1,6 - 4. Toluen 100 350 5. Ksyleny 100 350 6. Etylobenzen 100 350 7. Formaldehyd 0,5 1 8. Akroleina 0,2 0,5 9. Acetaldehyd 5 10. 1,3-butadien 10 40 11. Trichloroetylen 50 400 12. Tlenek węgla 30 180 13. Tlenki azotu 5 10 W przypadku substancji o podobnym charakterze działania toksycznego (za wyjątkiem substancji wykazujących działanie niezaleŜne, antagonistyczne, rakotwórcze lub potęgujące działanie toksyczne jednej substancji przez inną) naleŜy obliczyć współczynnik naraŜenia łącznego. Dla bezpiecznych warunków pracy współczynnik naraŜenia łącznego nie powinien przekraczać jedności. 1 NDS – najwyŜsze dopuszczalne stęŜenie NDSCh – najwyŜsze dopuszczalne stęŜenie chwilowe suma iloczynów stęŜeń i współczynników rakotwórczości 9 rakotwórczych WWA: dibenzo(a,h)antracen; benzo(a)piren; benzo(a)antracen; benzo(b)fluoranten; benzo(k)fluoranten; indeno(1,2,3-c,d)piren; antracen; chryzen; benzo(g,h,i)terylen 2 3 26 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Poziomy stęŜeń substancji chemicznych badanych w środowisku pracy są uzaleŜnione od wielu czynników. Kierowcy pojazdów mechanicznych oraz inni pracownicy wykonujący swoją pracę w pobliŜu dróg są naraŜeni nie tylko na spaliny z silników, które sami obsługują, ale równieŜ na spaliny z silników innych pojazdów uczestniczących w ruchu drogowym. W tabeli 2 zestawiono poziomy stęŜeń najczęściej badanych substancji chemicznych, emitowanych ze spalin z silnika Diesla, pochodzące z doniesień literaturowych i badań własnych. Istotna w ocenie naraŜenia zawodowego na spaliny z silników Diesla jest ocena naraŜenia środowiskowego w porównaniu z naraŜeniem zawodowym. W tym celu stosuje się wskaźnik tzw. frakcję naraŜenia inhalacyjnego pracownika otrzymanego w ciągu Ŝycia, obliczoną jako ilość powietrza wdychaną w miejscu pracy pomnoŜoną o średni czas spędzany w pracy, stosowany w odniesieniu do naraŜenia droga inhalacyjną, otrzymywanego w ciągu 70 lat Ŝycia. 10m3 /zmianę roboczą 5 dni 48 tygodni 45 lat aktywn. zawodowej • • • = 0,21 7 dni 52 tygodnie 70 lat Ŝycia 20m3 /dzień Wynika z tego, ze dawka równowaŜna w przypadku naraŜenia środowiskowego, trwającego przez 70 lat Ŝycia jest równa 21% rocznego naraŜenia zawodowego. W przypadku niektórych grup zawodowych naraŜonych na spaliny z silników Diesla stwierdzono niską róŜnicę pomiędzy naraŜeniem zawodowym i naraŜeniem środowiskowym, co sugeruje znaczące ryzyko ponoszone równieŜ przez populację generalną. 27 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tabela 2. StęŜenia związków emitowanych z silnika Diesla w zaleŜności od lokalizacji stanowiska pracy L.p 1. Związek WWA –suma 2. Antracen 3. Benzo[a]antracen W zajezdniach autobusowych, warsztatach Stanowiska pracy pobliŜu tras komunikacyjnych 2 – 427 ng/m3 75,12 – 158,06 ng/m3 2 – 41 ng/m3 20,3 - 161,3 ng/m3 1-71 ng/m3 24,8 - 133 ng/m3 3 4. Chryzen 1 – 32 ng/m 64,3 - 167 ng/m3 5. Benzo[b+k]fluoranten 2 – 150 ng/m3 1,5 - 146,5 ng/m3 6. Benzo[a]piren 0,6- 63 ng/m3 73,7 - 270,9 ng/m3 3 7. Dibenzo[a,h]antracen 0,3 – 3,5 ng/m 8. Indeno[1,2,3-cd]piren 0 - 336 ng/m3 9. Benzo[g,h,i]perylen 0 - 115 ng/m3 10. Nitro-WWA 44,2 - 245,3 ng/m3 78,3 - 394,5 ng/m3 - - 11. 1-nitronaftalen - 0,12 - 0,97 ng/m3 12. 2-nitrofluoren - 4,4 - 21,16 ng/m3 13. 9-nitroantracen - 0,67 - 5,33 ng/m3 14. 3-nitrofluoranten - 0,64 - 4,37 ng/m3 15. 1-nitropiren - 0,06 - 1,81 ng/m3 16. 1,3-dinitropiren - <0,45 - 0,46 ng/m3 3 1,5 - 19,6 µg/m3 17. Benzen 1,8 – 2,1 mg/m 18. Toluen 0,04 – 0,8 mg/m3 1,3 - 36,7 µg/m3 19. Ksyleny 1 – 5,6 mg/m3 0,9 – 27,7 µg/m3 20. Etylobenzen - 4,4 – 6,2 µg/m3 21. Formaldehyd 0 – 135 µg/m3 - 22. Akroleina 0 – 227 µg/m3 - 23. Acetaldehyd 0 – 450 µg/m3 24. Trichloroetylen 25. Tlenek azotu 26. Dwutlenek azotu 27. Tlenek węgla 28. Dwutlenek siarki 0,0 - 3,2 µg/m3 0,5 – 37,53 mg/m3 - 0,3 – 3,2 mg/m3 - 7 – 401 mg/m3 - 0,03 – 2,1 mg/m3 - 28 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Ocena naraŜenia zawodowego na spaliny z silników Diesla, moŜe być przeprowadzona w oparciu o biomonitoring. I tak np. w jednym z badań u pracowników zatrudnionych w warsztatach zajezdni autobusowych przeprowadzano oznaczenia biomarkerów naraŜenia w moczu, takich jak 8-oxo-2’-deoxyguanozyny, 1-hydroksypirenu, adduktów DNA oraz oznaczeń 8-hydroxyguanozyny w tkance płucnej. UREGULOWANIA PRAWNE DOTYCZĄCE PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ Profilaktyka zdrowotna osób pracujących jest od lat przedmiotem zainteresowania polskiego ustawodawstwa. Kolejne akty prawne słuŜyć mają poprawie opieki medycznej i socjalnej pracowników, dąŜą do ustalania szacowania ryzyka zdrowotnego i zarządzania tym ryzykiem w celu prewencji występowania chorób lub zaburzeń zdrowotnych. Zgodnie z polskim ustawodawstwem kaŜdy pracownik podlega badaniom profilaktycznym. Konieczność przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników wynika z Kodeksu Pracy. Art. 229 § 4 Kodeksu Pracy określa, Ŝe „pracodawca nie moŜe dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku”. Obowiązkiem pracownika, zgodnie z art. 211 pkt 5 Kodeksu Pracy jest poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim oraz innym zaleconym przez lekarza badaniom i stosowanie się do zaleceń lekarskich. 29 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Aktem wykonawczym w/w przepisów Kodeksu Pracy jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie Pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332, z późniejszymi zmianami) określające zakres i częstotliwość badań profilaktycznych. Wskazówki metodyczne stanowiące Załącznik Nr 1 do w/w Rozporządzenia, określają zakres badań koniecznych do wykonania, w celu wykrycia skutków zdrowotnych będących następstwem działania danego czynnika szkodliwego lub uciąŜliwego, w tym rodzaj badań wstępnych i okresowych wraz z częstotliwością ich wykonywania oraz rodzaj badań końcowych. Lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne moŜe poszerzyć ich zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe (§ 2 ust. 2 i 3 w/w Rozporządzenia MZ i OS), jeśli stwierdzi, Ŝe jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skierowanie na badania profilaktyczne powinno zawierać (zgodnie z § 4 Rozporządzenia MZ i OS z dnia 30 maja 1996 roku): • określenie rodzaju badania profilaktycznego, • stanowisko, na którym pracownik jest lub ma być zatrudniony, z moŜliwością podania kilku wariantów stanowisk, • informację o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciąŜliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach. 30 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla NaleŜy dąŜyć do tego by dane o naraŜeniu na stanowiskach pracy zostały szczegółowo opracowane przez dział BHP zakładu pracy. W niektórych sytuacjach wskazane jest, aby lekarz profilaktyk uzupełnił te informacje własnymi spostrzeŜeniami z dokonanej wizytacji stanowisk pracy (§ 3 ust. 2 Rozporządzenia MZ i OS z dnia 30 maja 1996 roku), jak równieŜ oparł swoje postępowanie na ogólnej wiedzy medycznej na temat oddziaływania substancji chemicznych na zdrowie człowieka. Dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonych stanowiskach w rozumieniu art. 229 § 4 K.P., moŜe stanowić przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej. Zadaniem lekarza medycyny pracy jest zatem określenie 1/ czy cechy fizyczne i psychiczne kandydata lub pracownika pozwalają na wykonywanie pracy w warunkach jakie panują na stanowisku zatrudnienia (określonych przez pracodawcę), 2/ czy stan zdrowia nie stanowi zagroŜenia dla innych pracowników, 3/ czy przebieg choroby, które stwierdza się u pacjenta mogą ulec nasileniu w związku z wykonywaniem pracy, a w przypadku pogorszenia uniemoŜliwić ją. Badania te mają na celu monitorowanie stanu zdrowia pacjenta w związku z pracą. Zawarte we „Wskazówkach metodycznych…” wytyczne odnośnie zakresu badań lekarskich i pomocniczych nie są przypisane do konkretnych zawodów czy stanowisk pracy, 31 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla lecz odnoszą się do poszczególnych czynników szkodliwych lub uciąŜliwych występujących w środowisku pracy. Spaliny z silników Diesla nie są wymienione we „Wskazówkach metodycznych…”. Ze względu na ilość grup zawodowych naraŜonych na ich działanie i zagroŜenie jakie stanowią dla zdrowia pracowników, powinien zostać opracowany, niezbędny zakres badań, zalecany w przypadku profilaktycznej opieki zdrowotnej osób zawodowo naraŜonych na spaliny z silników Diesla. UZUPEŁNIENIA DO ZALECEŃ DOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIA LEKARSKIEGO W ODNIESIENIU DO PRACOWNIKÓW ZAWODOWO NARAśONYCH NA SPALINY Z SILNIKA DIESLA PoniewaŜ spaliny z silników Diesla nie są grupą związków jednorodnych chemicznie, a jedynie mieszaniną róŜnych substancji, róŜniących się w zakresie stęŜeń, równieŜ na określonych stanowiskach pracy, podanie dla nich jednoznacznych zaleceń lekarskich stanowi pewną trudność. Lekarz profilaktyk, orzekający o zdolności do pracy osób, naraŜonych na SD, powinien uwzględnić zawarte we „Wskazówkach metodycznych...” (Załącznik 1 do Rozporządzenia MZiOS Dz. U. Nr 69, poz. 332, z późniejszymi zmianami) zalecenia dotyczące poszczególnych związków chemicznych będących składnikami spalin z silnika Diesla, przedstawione w tabeli 3. Lekarz moŜe kierować się tym wykazem przy kaŜdorazowym badaniu profilaktycznym lub jedynie w przypadku wysokiego naraŜenia na poszczególne składniki spalin z silników Diesla 32 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tabela 3. Zakres badań profilaktycznych w odniesieniu do poszczególnych składników spalin z silnika Diesla Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy Formaldehyd Azotu tlenki Benzen Benzo(a)piren Ksylen Zakres badań profilaktycznych lekarskie pomocnicze ogólne, ze zwróceniem uwagi na spirometria układ oddechowy, skórę i spojówki ogólne, ze zwróceniem uwagi na spirometria układ oddechowy i spojówki ogólne; w zaleŜności od wskazań neurologiczne ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ oddechowy i skórę ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ nerwowy Mieszaniny zawierające ogólne, ze wielopiezwróceniem uwagi rścieniowe na skórę węglowodory aromatyczne, , Związki organiczne ogólne, w zaleŜności od wskazań neurologiczne; okulistyczne Toluen ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ. nerwowy Trójchloroetylen ogólne; neurologiczne Tlenek węgla ogólne; w zaleŜności od wskazań neurologiczne Częstość badań Narządy (układy) krytyczne układ. co 2-4 lata oddechowy; skóra; spojówki układ co 2-4 lata oddechowy; spojówki pierwsze badanie po układ 6 m-cach krwiotwórczy; pracy, układ nerwowy następne co rok morfologia krwi układ z rozmazem; badanie oddechowy; co 1-2 lata ogólne moczu; zdjęcie skóra; pęcherz rtg klatki piersiowej moczowy morfologia krwi układ z rozmazem; co 2-4 lata krwiotwórczy; płytki krwi układ nerwowy morfologia krwi z skóra; układ rozmazem; płytki krwi; krwiotwórczy, badanie ogólne moczu; co 1-2 lata pęcherz w zaleŜności od moczowy; układ wskazań - zdjęcie rtg oddechowy klatki piersiowej badanie moczu; stęŜenie kreatyniny w surowicy; badania układ nerwowy; czynności wątroby; 1 raz nerki; wątroba; w roku w zaleŜności od nerw wzrokowy wskazań-EEG, badanie psychologiczne, badanie pola widzenia morfologia krwi układ z rozmazem; płytki co 2-4 lata krwiotwórczy; krwi układ nerwowy układ badania czynności nerwowy;wąwątroby; EKG; co 2-4 lata troba; serce – w zaleŜności od ukł. bodźcowskazań - EEG przewodzący morfologia krwi z rozmazem; płytki krwi EKG co 2-4 lata 33 układ nerwowy; układ krąŜenia Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla W uzasadnionym przypadku naraŜenia pracownika na wysokie stęŜenia związków chemicznych, potwierdzonego przeprowadzonymi badaniami powietrza na stanowiskach pracy, lekarz moŜe wnioskować do pracodawcy o przeprowadzenie monitoringu biologicznego naraŜenia na substancje chemiczne. Tabela 4. Substancje, które mogą być oznaczane w materiale biologicznym w przypadku naraŜenia na spaliny z silnika Diesla Substancja wchłaniana Substancja oznaczana Materiał biologiczny 1. WWA 1-hydroksypiren mocz 2. Benzen kwas S-fenylomerkapturowy kwas trans, trans-mukonowy fenol mocz L.p. 3. Toluen kwasu hipurowy mocz krew włośniczkowa mocz o-krezol toluen 4. Ksyleny kwas metylohipurowego mocz 5. Etylobenzen kwas migdałowy mocz 6. Trichloroetylen kwas trichlorooctowy mocz 7. Tlenek węgla hemoglobina tlenkowo-węglowa krew 34 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Profilaktyczna opieka zdrowotna nad pracownikami naraŜonymi na działanie substancji o działaniu rakotwórczym Wśród składników spalin z silników substancje o działaniu rakotwórczym. Diesla występują W Polsce spaliny z silnika Diesla nie zostały zamieszczone w wykazie czynników rakotwórczych lub mutagennych, ale w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 z 2004 r. z późn. zm.) wiele związków powstających podczas spalania oleju napędowego w silniku Diesla znajduje się w wykazie substancji i preparatów o działaniu rakotwórczym lub/i mutagennym (np.: takie jak benzen; 1,3-butadien; trichloroetylen; WWA i inne) ponadto w wykazie tym znajdują się oleje napędowe oraz gaz (ropa naftowa) zawierający węglowodory o ilości węgla w łańcuchu od 2 do 4. W wykazie procesów technologicznych, w których dochodzi do uwalniania substancji rakotwórczych lub mutagennych zamieszczono: procesy technologiczne związane z naraŜeniem na działanie WWA obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych. Są to te czynniki i procesy, które bezpośrednio związane są z naraŜeniem na spaliny z silnika Diesla, którego skutkiem zdrowotnym moŜe być zachorowanie na raka. 35 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tabela 5. Klasyfikacja związków obecnych w spalinach silnika Diesla ze względu na działanie rakotwórcze, mutagenne i na rozrodczość L.p. Związek Działanie rakotwórcze4 Działanie mutagenne5 Działanie na rozrodczość6 WWA 1. Benzo/a/antracen Kat.2 - - 2. Benzo/b/fluoranten Kat.2 - - 3. Benzo/k/fluoranten Kat.2 - - 4. Benzo/a/piren Kat.2 Kat.2, Kat. 2 5. Chryzen Kat. 2 - - 6. Dibenz/a,h/antracen Kat.2 - - Nitro-WWA - 7. 2-nitronaftalen Kat.2 - 8. 5-nitro-1,2dihydroacenaftylen Kat.2 - 9. Benzen Kat. 1 Kat. 2 - - - Kat. 3 11. Formaldehyd Kat. 3 - - 12. Acetaldehyd Kat. 3 - - 13. 1,3-butadien Kat. 1 Kat. 2 - 14. Trichloroetylen Kat. 2 Kat. 3 - 10. Toluen 4 5 6 Działanie rakotwórcze: Kat. 1 - substancje o udowodnionym działaniu rakotwórczym na człowieka Kat. 2 - substancje, które rozpatruje się jako rakotwórcze dla człowieka Kat. 3 - substancje o moŜliwym działaniu rakotwórczym na człowieka Działanie mutagenne Kat. 2 - substancje, które rozpatruje się jako mutagenne dla człowieka Kat. 3 - substancje o moŜliwym działaniu mutagenny na człowieka Działanie na rozrodczość: Kat. 2 - substancje, które rozpatruje się jako działające szkodliwie na funkcje rozrodcze u człowieka Kat. 3 – substancje o moŜliwym szkodliwym działaniu na funkcje rozrodcze u człowieka 36 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Pracownicy zawodowo naraŜeni na spaliny z silnika Diesla powinni być zaliczani do grupy osób o zwiększonym ryzyku nowotworowym. Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami naraŜonymi na działanie substancji rakotwórczych, powinien zapoznać się z warunkami ich pracy i dokumentacją dotyczącą rodzaju i wielkości naraŜenia, udzielić pracownikom informacji o wynikach badań i ocenie ich stanu zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinni się poddać po ustaniu pracy w warunkach naraŜenia na działanie substancji o działaniu rakotwórczym. W zaleŜności od rodzaju czynnika rakotwórczego, wieku pracownika w okresie naraŜenia i wielkości dawki okres utajenia (latencji) upływający od początku naraŜenia do wystąpienia klinicznych objawów chorobowych moŜe trwać od kilku do kilkudziesięciu lat. W związku z obecnością w spalinach z silnika Diesla 1,3-butadienu i benzenu, związków o podobnym, udowodnionym działaniu rakotwórczym dla ludzi ryzyko zachorowania wzrasta i okres utajenia moŜe być krótszy. Ze względu na obecność w spalinach z silnika Diesla związków o działaniu rakotwórczym i prawdopodobnie rakotwórczym dla ludzi waŜnym jest prowadzenie monitoringu biologicznego oraz stosowanie innych metod umoŜliwiających wykrycie wczesnych skutków tego naraŜenia, jak równieŜ konieczna jest przedłuŜona obserwacja pracownika wykraczająca poza okres pracy zawodowej. Narządami krytycznymi dla działania rakotwórczego spalin z silników Diesla są płuca, pęcherz moczowy oraz tkanka limfatyczna. RozwaŜane jest działanie rakotwórcze spalin w odniesieniu do nowotworów przewodu pokarmowego, 37 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla jąder, prostaty oraz nowotworów tkanki limfatycznej. Wywiad lekarski, zbierany przez lekarza profilaktyka w aspekcie działania rakotwórczego spalin z silników Diesla powinien być ukierunkowany na wspomniane narządy i układy. Propozycja zaleceń dotyczących postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny z silnika Diesla W związku ze stanem wiedzy, dotyczącej skutków zdrowotnych naraŜenia zawodowego na spaliny z silników Diesla moŜna zaproponować następujące uzupełnienie zakresu badań lekarskich, przeprowadzanych w ramach sprawowania profilaktycznej opieki nad pracownikami: - badanie ogólnolekarskie ukierunkowane na ocenę następujących układów: a) układu oddechowego + w zaleŜności od wskazań wykonanie zdjęcia radiologicznego płuc oraz spirometrii, w zaleŜności od wskazań badanie laryngologiczne, b) układu krąŜenia + w zaleŜności od wskazań badanie EKG, c) układu krwiotwórczego z oznaczeniem morfologii krwi z rozmazem oraz płytek krwi, d) układu nerwowego z oceną obwodowego układu nerwowego włącznie + w zaleŜności od wskazań badanie psychologiczne oraz badanie elektroencefalograficzne (EEG) elektromiograficzne (EMG), e) układu rozrodczego: wywiad ukierunkowany na zaburzenia płodności, poronień samoistnych, zaburzeń przebiegu ciąŜy u kobiet oraz zaburzenia 38 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla funkcji rozrodczych i czynności jąder i prostaty u męŜczyzn, f) skóry oraz spojówek w związku z działaniem draŜniącym substancji, znajdujących się w składzie spalin silników Diesla, g) wątroby z oznaczeniem aktywności enzymów wątrobowych: aminotransferazy alaninowej (AlAT) oraz aminotransferazy asparaginianowej (AspAT), h) układu moczowego z oznaczeniem badania ogólnego moczu. W tabeli 6 przedstawiono próbę usystematyzowania zaleceń lekarskich w odniesieniu do pracowników naraŜonych na spaliny z silników Diesla. 39 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Tabela 6. Zalecenia lekarskie w odniesieniu do pracowników naraŜonych na spaliny z silników Diesla Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy Spaliny z silnika Diesla lekarskie Badania wstępne pomocnicze lekarskie Badania okresowe Uwagi Częstość badań Ogólne z wywiadem i badaniem przedmiotowym, pogłębionymi o ocenę układu oddechowego, skóry, spojówek, układu krąŜenia, układu nerwowego, układu rozrodczego, moczowego oraz wątroby, ew. narządu wzroku. Konsultacja laryngologiczna, neurologiczna, dermatologiczna, okulistyczna, badanie psychologiczne według indywidualnych wskazań. Zdjęcie płuc, spirometria, EKG, AspAT, AlAT, morfologia krwi z rozmazem, badanie ogólne moczu. Według indywidualnych wskazań: EEG, EMG. Ogólne z wywiadem i badaniem przedmiotowym, pogłębionymi o ocenę układu oddechowego, skóry, spojówek, układu krąŜenia, układu nerwowego, układu rozrodczego, moczowego oraz wątroby, ew. narządu wzroku. Co 2-3 lata Konsultacja laryngologiczna, neurologiczna, dermatologiczna, okulistyczna, badanie psychologiczne według indywidualnych wskazań. Zdjęcie płuc, spirometria, EKG, AspAT, AlAT, morfologia krwi z pomocnicze rozmazem, badanie ogólne moczu. Inne badania według indywidualnych wskazań. Badania wstępne i okresowe powinny uwzględniać wywiad w kierunku występowania schorzeń układu oddechowego, układu krąŜenia, nowotworów, narządów rozrodczych, układu pokarmowego oraz ich historię naturalną w trakcie zatrudnienia, o ile nie stanowią przeciwwskazań zdrowotnych. 40 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla W badaniach wstępnych naleŜy uwzględnić potencjalne przeciwwskazania lekarskie do podjęcia pracy w naraŜeniu na spaliny z silników Diesla. Jako choroby, stanowiące przeciwwskazanie moŜna wymienić: ♦ astmę oskrzelową oraz inne choroby układu oddechowego, przebiegające ze stanami spastycznymi oskrzeli (przewlekła obturacyjna choroba płuc), ♦ nowotwory płuc, krtani, pęcherza moczowego, tkanki limfatycznej, jąder, prostaty, układu pokarmowego, ♦ choroby wątroby, ♦ choroba niedokrwienna mięśnia sercowego, ♦ zaburzenia funkcji rozrodczych u kobiet i męŜczyzn, ♦ przewlekłe stany zapalne skóry i spojówek. Nie zaleca się zatrudniania kobiet w ciąŜy oraz młodocianych na stanowiskach, gdzie występuje naraŜenie na spaliny z silnika Diesla. 41 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla PIŚMIENNICTWO Adamiak-Zięba J., Ciosek A., Grochulska J., Krysiak B., Substancje rakotwórcze w środowisku pracy. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne., tom II, wyd. IMP, Łódź, 1987 Augustyńska D., Pośniak M., Czynniki szkodliwe w środowisku Pracy CIOP-PIB, Warszawa 2005. Bamford Holly A., Bezabeh Dawit Z. et al., „Determination and comparison of nitrated-polycyclic aromatic hydrocarbons measured in air and diesel particulate reference materials” Chemosphere, 50 (2003), 575-587 Baza wiedzy o zagroŜeniach http://www.ciop.pl chemicznych i pyłowych, CIOP Bielaczyc P., Merkisz J., Pielecha J., „Stan cieplny silnika spalinowego a emisja związków szkodliwych”, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2001 Birch M., Ashley K., Analytical Instrument Performance Criteria, „Occupational Monitoring of Particulate Diesel Exhaust by NIOSH Method 5040”, Applied Occupational and Environmental Hygiene, vol. 17 (6), 400-405, 2002 Block ML, Wu X., Pei Z. i wsp. Nanometer size diesel exhaust particles are selectively toxic to dopaminergic neurons: the role of microglia, phagocytosis and NADPH oxidase. FASEB 2004; 18: 1618-20 Brzeźnicki S., „Wielopierścieniowe Węglowodory Aromatyczne. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy”, zeszyt nr 3 (25)/2000 Brzeźnicki S., Gromiec J.: “NaraŜenie kierowców autobusów komunikacji miejskiej na wybrane aldehydy”, Medycyna Pracy; 53;2; 115-117; 2002 Castells P., Santos F.J., Galceran M.T.; Development of sequential supercritical fluid extraction method for the analysis of nitrated and oxygenated derivatives of polycyclic aromatic hydrocarbons in urban aerosols; Journal of Chromatography, 1010, 141-151, 2003 Environmental Health Criteria 171: „Diesel Fuel and Exhaust Emissions”, , United Nations Environment Programme, International Labour Organisation WHO, Geneva, 1996 42 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Environmental Health Criteria 229: Selected Nitro- and Nitro-oxypolycyclic Aromatic Hydrocarbons, WHO, Geneva 2003 Finkelstein MM, Verma DK, Sahar D. i wsp. Ischemic heart disease mortality among heavy equipment operators. Am J Ind Med. 2004; 46: 16-22 Garshik E., Laden F. Hart JE i wsp. Lung cancer in railroad workers exposed to diesel exhaust. Environ Heath Perspect 2004: 112: 1539-43, Jarvholm B. Silverman D. Lung cancer in heavy equipment operators and truck drivers with diesel exhaust exposure in the construction industry. Occup Environ Med 2003; 60: 516-20 Gilman P. Health Assessment Document for Diesel Engine Exhaust, EPA/600/8-90/057F. Washington DC, US EPA, 2002 Gustavson P, Evanoff B. Hogsted C. Increased risk of esophageal cancer among workers exposed to combustion products. Arch Environ Heath 1993; 48: 243-5 http://osha.europa.eu/fop/poland/pl/05.11.2009 http://www.pracaizdrowie.com.pl/content/view/750/39/05.11.2009 IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risk to Humans, /1987/. Overall Evaluation of Carcinogenicity: An Updating of IARC Monographs Volumens 1 to 42, Supplement 7, International Agency For Research on Cancer, Lyon, France IARC Monographs Programme on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans: „Diesel and Gasoline Engine Exhaust”, , Vol. 46 1989, p. 41 IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans Volume 63 (1995) “Dry Cleaning, Some Chlorinated Solvents and Other Industrial Chemicals” IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans Volume 88 (2006) “Formaldehyde, 2-Butoxyethanol and 1-tert-Butoxypropan-2-ol” IARC Monographs (updated in January 2006) Complete List of Agents evaluated and their classification http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/index.php Indulski J.A.,[red.] Higiena Pracy IMP, Łódź, 1999 43 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Jakubowski M.: Monitoring biologiczny naraŜenia na czynniki chemiczne w środowisku pracy, Instytut Medycyny Pracy im. J. Nofera, Łódź, 1997 Janssen AAH., Brunekreef B., van Vliet P. i wsp. The relationship between air pollution from heavy traffic and allergic sensitization, bronchial hyperresponsiveness and respiratory symptoms in Dutch schoolchildren. Environ Health Perspect 2003; 111: 1512-1518 Joseph Pan, Shraddha Quarderer, Tina Smeal et al., Comparison of PAH and nitro-PAH Emissions Among Standard Diesel Fuel, Biodiesel Fuel, and Their Blend on Diesel Engines” Kilburn KH. Effects of diesel exhaust on neurobehavioral and pulmonary functions. Arch Environ Heath 2000; 55: 11-7 Krivoshto I.N., Richards J.R., Albertson T.E et al. The toxicity of Diesel exhaust: implications for primary care. Am J Board Fam Med 2008; 21: 55-62. Klejnowski K., Pyta H.i in., Ocena zagroŜenia powietrza atmosferycznego węglowodorami aromatycznymi w sąsiedztwie źródeł komunikacyjnych, PAN, Zabrze, 2001 Kupczewska-Dobecka M.: Formaldehyd. Dokumentacja dopuszczalnych wielkości naraŜenia zawodowego, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Numer 3 (57), 2008 Le Tertre A. Medina S. Samoli E. i wsp. Short - term effects of particulate air pollution on cardiovascular diseases in eight European cities. J Epidemiol Community Health 2002; 56: 773-779 Lee WJ, Baris D., Jarvholm B. i wsp. Multiple myeloma and diesel and other occupational exposures in Swedish construction workers. Int J Cancer 2003; 107: 134-8 Lenicek J., Sekyra M., Bednarkova K., Benes I., Sipek F., Fractionation and chemical analysis of urban air particulate extracts, Intern. J. Environ. Anal. Chem., Vol. 77(4), 269-288 Nielsen, PS; Andreassen, A; Farmer, PB; et al. Biomonitoring of diesel exhaust-exposed workers. DNA and hemoglobin adducts and urinary 1-hydroxypyrene as markers of exposure. Toxicol Lett 1996; 86:27-37. 44 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Nielsen, T; Ramdahl, T. Discussion on determination of 2-nitrofluoranthene and 2-nitropyrene in ambitne particulate matter: evidence for atmospheric reactions. Atmos Environ 19996; 20:1507, Makhniashvili I., „Nitrowe węglowodorów aromatycznych pracy, 3/2003 pochodne wielopierścieniowych w środowisku”, Bezpieczeństwo Manini P., De Palma G., et All.: “Environmental and biological monitoring of benzene exposure in a cohort of Italian taxi drivers”; Toxicology Letters, 167, 142-151, 2006 MielŜyńska D., Siwińska E., Kapka L., Efekt mutagenny pyłów zawieszonych jako wskaźnik jakości powietrza, publikacja sfinansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec, 2002 Mills N.L., Tornquist H., Gonzalez M.C. i wsp. Ischemic and thrombotic effects of dilute diesel-exhaust inhalation in men with coronary heart disease. N Engl J Med. 2007; 357: 1075-82 Mniszek W., Smolik E., Zaciera M.: Specyfika substancji emitowanych w spalinach z silników Diesla, Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów, Katowice, vol. 39, nr 2, 2005, 37-45 Möller L.; In vivo metabolism and genotoxic effects of nitrated polycyclic aromatic hydrocarbons; Environ. Health Perspect. 102 (4), 139-146, 1994 NIOSH Current Intelligence Bulletin on diesel exhaust: „Carcinogenic effects of exposure to diesel exhaust”, August 1988 NIST: Certificate of Analysis Standard Reference Material 1650a Diesel Particulate Matter, National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, 2000 NIST: Certificate of Analysis Standard Reference Material 1975 Diesel Particulate Extract, National Institute of Standards and Technology, Gaithersburg, 2000 OSHA Priorities: „Diesel Exhaust”, OSHA Standards: „Health Effects of Diesel Exhaust”, 45 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Ostby L., Engen S., Melbye A., Eide I., Mutagenicity testing of organic extracts of Diesel exhaust particles after fractionation and recombination Arch. Toxicol. (1997) 71; 314-319 Peters A., von Klot S., Heier M. i wsp. Cooperative Health Research In the Region of Augsburg Study Group. Exposure to traffic and the onset of myocardial infarction. N Engl J Med 2004; 351: 1721-1730 PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników Pośniak M.: “Spaliny z silników Diesla-zasady i metody oceny naraŜenia zawodowego”, Medycyna Pracy, 54 (4), 389-393; 2003 Pośniak M., Makhniashvili I., Kozieł E., Kowalska J., „Spaliny z silników Diesla w środowisku pracy - pomiar i ocena naraŜenia na substancje chemiczne”, CIOP, Warszawa 2001 Pośniak M., Makhniashvili I., Kozieł E., Kowalska J., „Spaliny z silników Diesla – zagroŜenie dla zdrowia pracowników”, Bezpieczeństwo pracy, 9/2001 Projekt badawczy finansowany ze środków na naukę nr 2 P05D 03629 pt.: „Badania nad oznaczaniem nitrowych pochodnych wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w powietrzu”, 2005-2007 Rogers, A; Whelan, B. Exposures in Australian mines. Health Riedl M., Diaz-Sanchez D. Biology of diesel exhaust effects on respiratory function. J Allergy Clin Immunol 2005; 115(2): 221-228 Effects Institute Number 7. March 7-9, 1999 ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 7 sierpnia 1998 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym. (Dz. U. Nr 105, poz. 658) ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 30 maja 1996 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. (Dz. U. Nr Dz. U. Nr 69, poz. 332) z późn. zm. 46 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla ROZPORZĄDZENIE RADY MINISTRÓW z dnia 30 lipca 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. (Dz. U. Nr 127, poz. 1092) zmieniające Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz. U. Nr 114, poz. 545) ROZPORZĄDZENIE MINISTRA PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń i natęŜeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. (Dz. U. Nr 217, poz. 1833) z późn. zm. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz. U. Nr 171, poz. 1666) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771) z późn. zm. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 73, poz. 645) z późn. zm. Seńczuk W., Piotrowski J.K.: „Toksykologia współczesna” „Toksykologia przemysłowa”, PZWL, Warszawa, 2006; Strandell M. Zakrisson S., Alsberg T., Westerholm R., Winquist L., Rannung U.; Chemical analysis and biological testing of polar fraction of ambient air, diesel engine and gasoline engine particulate extracts; Environ. Health Perspect. 102 (4), 85-92, 1994 Sydbom A., Blomberg A., Parnia S. i wsp. Health effects of diesel exhaust emissions. Eur Respiro J 2001; 17: 733-746 Szadkowska-Stańczyk, J. Ruszkowska, „Epidemiologiczne dowody kancerogennego działania spalin emitowanych przez silniki Diesla”, Medycyna Pracy 1/2000 Tyrpień K., Warzecha L., Bodzek D., “Identification of PAHs Nitro Derivatives in Airborne Particulate Matter by TLC Method”, Chem. Anal., Warszawa, 39, 389, 1994 47 Zalecenia dotyczące postępowania lekarskiego w odniesieniu do pracowników zawodowo naraŜonych na spaliny silnika Diesla Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy; Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz.94, z późn. zm.) Watts FW, Jr. (1995) Assessment of occupational exposure to diesel emissions. In: Diesel exhaust: a critical analysis of emissions, exposure, and health effects. Cambridge, MA: Health Effects Institute, pp. 107-123 Warzecha L. “Nitroarenes in Airborne Particulate Organic Extracts Collected from Upper Silesia – Identification and Quantitative Analysis” Chem. Anal., Warszawa, 38, 303, 1993 Wieczorek Z.: „Bezpieczeństwo Inspekcja Pracy, Warszawa, 2008 i higiena pracy”, Państwowa Yaffe D., Cohen Y., Atey J., & Grosovsky A.J.; Multimedia analysis of PAHs and nitro-PAH daughter products in the Los Angeles basin; Risk Analysis, 21 (2), 275-294, 2001 Zaciera M., Mniszek W., Smolik E.: „Kryteria szkodliwości spalin z silników Diesla”, Mikrozanieczyszczenia w środowisku człowieka pod redakcją Marty Janosz-Rajczyk Wydawnictwa Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2002 Zaciera M., Smolik E.: „Środowiskowe naraŜenie na nitrowe pochodne wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych”, Medycyna Środowiskowa, 10 (2), 2007 Zwirner-Baier I., Neumann H.G., „Policyclic nitroarenes (nitro-PAH) as biomarkers of exposure to diesel exhaust”, Mutat. Res., Wöurzburg, 1999 Apr 26; 441 (1): 135-44 48 ISBN 978-83-924626-4-4
