30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku

30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku

30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku
Narodowym
Gdy rozpoczynaliś my nasze badania ptaków w BPN (1975), prawie cał
a wiedza o ekologii i zachowaniu
ptaków leś nych strefy umiarkowanej pochodził
a z intensywnych badań prowadzonych w lasach na
obszarach silnie przekształ
conych przez czł
owieka (pół
nocno-zachodnia Europa, USA). Uważ ano, ż e
wyniki te są typowe (reprezentatywne) dla strefy umiarkowanej i porównywano je z wynikami
obserwacji w niezaburzonych (pierwotnych) lasach innych stref klimatycznych. Ludwik Tomiał
ojć ,
inicjator badań w BPN, zakwestionowałtakie postępowanie, uznałza nieuprawnione porównywanie
silnie zmienionych przez czł
owieka lasów w jednej strefie klimatycznej z sytuacją w lasach naturalnych
na innych kontynentach. Sugerowałon, ż e należ y porównywać ze sobą stany adekwatne; sytuację w
dziewiczej puszczy tropikalnej powinno się porównywać z warunkami panującymi w ostatnich
fragmentach lasów pierwotnych Europy, takich jakie zachował
y się w Puszczy Biał
owieskiej. Byłto
jeden z powodów rozpoczęcia naszych badań wł
aś nie w BPN.
Drugim powodem był
a moż liwoś ć odbycia swego rodzaju podróż y w przeszł
oś ć . Przypuszczaliś my, ż e
w lesie pierwotnym zachował
y się (przetrwał
y) warunki, do których ptaki leś ne przystosowywał
y się w
trakcie ewolucji, ż e dział
ają tam jeszcze w sposób względnie niezakł
ócony procesy, które wpł
ywał
y na
ekologię i zachowanie ptaków przed tysiącleciami. Oczekiwaliś my, ż e las pierwotny będzie rodzajem
przyrodniczego skansenu, dostarczy nam „okna w przeszł
oś ć ”, przez które będziemy mogli zobaczyć
jak ż ył
y ptaki w prehistorycznych lasach Europy, jak przebiegał
y wtedy procesy ewolucyjne i
ekologiczne. Przewidywaliś my, ż e wyniki zebrane w BPN staną się punktem odniesienia, wzorcem dla
pomiaru stopnia odkształ
cenia awifauny leś nej na terenach zmienionych przez czł
owieka.
Badania skł
adu i zmiennoś ci zgrupowań (zespoł
ów) ptaków lęgowych w BPN rozpoczęliś my w 1975, w
mieszanym zespole wrocł
awsko-siedleckim (Ludwik Tomiał
ojć , Wiesł
aw Walankiewicz, Tomasz
Wesoł
owski). Do tego trzonu w róż nych okresach przył
ączał
y się kolejne osoby, obecnie stopniowo
następuje wymiana pokoleniowa, doł
ączają nowi ludzie (Dorota Czeszczewik, Cezary Mitrus, Patryk
Rowiński). Równolegle z liczeniami ptaków prowadziliś my intensywne obserwacje nad ekologią
rozrodu i zachowaniem wybranych gatunków ptaków lasu pierwotnego. Łącznie, w ciągu 29 lat,
przebadaliś my szczegół
owo 12 gatunków ptaków z róż nych grup ekologicznych. Badania te pozwolił
y
na uzyskanie wglądu w mechanizmy zmian liczebnoś ci ptaków.
Większoś ć naszych przewidywań znalazł
a potwierdzenie. Zgrupowania ptaków BPN okazał
y się
zachowywać liczne jeszcze cechy pierwotne, które w zmienionych lasach Europy już zanikł
y. Są to:
- bardzo wysokie bogactwo gatunkowe (róż norodnoś ć gatunków). W cał
ej Wielkiej Brytanii gnieździ
się okoł
o 75 gatunków ptaków leś nych, podczas gdy w samym BPN (sprzed powiększenia) aż 113
gatunków. Na powierzchni najbogatszego w ptaki lasu ł
ęgowego, o wielkoś ci zaledwie 33 ha
gnieździ się każ dej wiosny okoł
o 50 gatunków (w sumie w ciągu 29 lat stwierdziliś my na tej
powierzchni lęgi 73 gatunków).
PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com
T. Wesoł
owski - 30 lat pracy w Biał
owieskim Parku Narodowym
2
- stosunkowo niskie zagęszczenia populacji poszczególnych gatunków. Wiele z nich ma w BPN
kilkukrotnie niż sze zagęszczenia niż w przekształ
conych lasach lub parkach miejskich.
- wysokie straty w lęgach ponoszone przez większoś ć badanych gatunków (do 70-90% gniazd bywa
niszczonych) powodowane przez zróż nicowany zespółdrapież ców (wł
ączając w to koszatki,
dzięcioł
y i dziki). Skutkuje to wyjątkowo niską produktywnoś cią lokalnych populacji, co z kolei
prowadzi do utrzymywania się niskich liczebnoś ci ptaków.
Kombinacja cech: wiele gatunków, niskie zagęszczenia, silna presja drapież nictwa, niska
produktywnoś ć lęgów, był
a wcześ niej uznawana za charakterystyczną dla lasów tropikalnych. Nasze
badania wykazał
y jednak, ż e są to raczej cechy lasów pierwotnych (niezaburzonych), niezależ ne od
strefy geograficznej.
Nasze wyniki podważ ył
y też uniwersalnoś ć innych uogólnień, opartych o badania ekologiczne
przeprowadzone w warunkach gł
ęboko zmienionych przez czł
owieka. Przykł
adowo:
- Surowe zimy i brak pokarmu są jednymi z gł
ównych czynników redukujących liczebnoś ć wielu
gatunków zimujących w zachodniej Europie. Okazał
o się, ż e ptaki ż yjące w BPN, mimo znacznie
surowszych warunków klimatycznych, silnych mrozów, gł
ębokich ś niegów, wyjątkowo dobrze
przeż ywają zimy. Nawet po szczególnie surowych zimach nie obserwuje się znanych z innych
obszarów katastrofalnych spadków liczebnoś ci. Co więcej, nawet w czasie surowych zim ptaki
znajdują w tym pierwotnym lesie wystarczające iloś ci pokarmu - w każ dym bądź razie nie korzystają
z dodatkowego pokarmu oferowanego im w karmnikach.
- Silna konkurencja międzygatunkowa o pokarm czy o miejsca gniazdowe (dziuple) jest zjawiskiem
stosunkowo nowym, efektem przekształ
ceń antropogennych. W BPN, przy niskich liczebnoś ciach
większoś ci gatunków, konkurencja międzygatunkowa okazał
a się mieć niewielkie znaczenie.
Pokarm dla piskląt, nawet w latach o niskiej liczebnoś ci liś cioż ernych gąsienic (gł
ówne źródł
o
pokarmu piskląt wielu gatunków) występuje na tyle obficie, ż e nie obserwuje się jego
ograniczającego wpł
ywu. Podobnie podaż dziupli jest na tyle duż a, ż e występuje znaczny ich
nadmiar, liczne z nich pozostają latami niezasiedlone przez ptaki.
Dł
ugoletnie obserwacje, które obejmował
y lata ze skrajnymi warunkami atmosferycznymi, ekstremalnie
róż nymi zasobami pokarmu (gradacje gąsienic, masowe owocowanie drzew leś nych), pozwolił
y na
okreś lenie zakresu zmian liczebnoś ci ptaków w lesie pierwotnym, nie poddanym bezpoś redniej
ingerencji czł
owieka. Okazał
o się, ż e zespółptaków lęgowych jest wyjątkowo stabilny; wyniki z 29 lat
wskazują, ż e skł
ad gatunkowy nie uległzmianom, te same gatunki gnieździł
y się przez cał
y okres
badań, a liczebnoś ć większoś ci z nich zmieniał
a się w niewielkim, mniej niż dwukrotnym zakresie.
Liczebnoś ć cał
ego zespoł
u ptaków lęgowych pozostawał
a jeszcze bardziej stabilna, w roku o
najwyż szej liczebnoś ci był
a ona wyż sza od roku minimum zaledwie o 44%. Jest to uderzające,
szczególnie jeś li porównać z zakresem zmiennoś ci obserwowanym u innych grup organizmów w tym
samym lesie (zmiany rzędu kilkuset- kilku tysięcy razy, np. gąsienice motyli, gryzonie, owocowanie
drzew leś nych), czy z tempem zmian obserwowanym na otwartych, podlegających sukcesji terenach,
lub z dynamiką zmian w osiedlach ludzkich.
PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com
T. Wesoł
owski - 30 lat pracy w Biał
owieskim Parku Narodowym
3
Stwierdzenie niskich liczebnoś ci, duż ych wymagań przestrzennych większoś ci gatunków ptaków w
BPN (w pierwotnym lesie grądowym jedna para pierwiosnków, szarytek, czy strzyż yków potrzebuje dla
przeż ycia obszaru rzędu pięciu hektarów, a jedna para dzięcioł
ów biał
ogrzbietych obszaru
kilkudziesięciu hektarów) uś wiadomił
o nam, jak niewystarczającym obszarem dla ochrony i przetrwania
wielu populacji, nawet ptaków niewielkich rozmiarami, a zwł
aszcza niezaburzonych zgrupowań ptaków,
byłobszar rezerwatu ś cisł
ego BPN. Wyniki nasze stał
y się jednym z poważ nych argumentów na rzecz
powiększenia BPN, objęcia cał
ej Puszczy ochroną. Zdopingował
y również nas do aktywnego udział
uw
kampanii na rzecz powiększenia BPN.
Zgodnie z oczekiwaniami, wyniki badań naszego zespoł
u stał
y się niezbędnym punktem odniesienia do
badań ornitologicznych prowadzonych na innych obszarach - omawiane są w europejskich
podręcznikach ekologii (Blondel, Hanson, Newton) i ornitologii (Cramp & Simmons, Glutz & Bauer).
Rozdziało ptakach BPN (naszego autorstwa) znalazłsię również w monografii ptaków leś nych ś wiata
wydanej w 1990 w Holandii. Wyniki nasze są szeroko wykorzystywane w ś wiecie również do porównań
z pierwotnymi lasami tropikalnymi (Gabon, Gujana, Brazylia, Peru, Ekwador). Poza aspektem
poznawczym, wyniki te miał
y również praktyczne znaczenie ochroniarskie, został
y wykorzystane (z
naszym udział
em) przy formuł
owaniu europejskiej strategii ochrony ptaków leś nych (BirdLife
International 1997).
ZNACZENIE BADAŃ BIAŁOWIESKICH NIE PRZEKŁADA SIĘ NIESTETY NA MOŻ LIWOŚ CI UZYSKANIA FUNDUSZY NA
ICH PROWADZENIE.
Mimo ż e wieloletnie badania ekologiczne są powszechnie uważ ane za
najcenniejsze, to tak u nas jak i na zachodzie system finansowania badań zezwala tylko na badania
krótkoterminowe (maksymalnie do trzech lat w przypadku grantów KBN). Stąd w cał
ej Europie udał
o
się tylko Szwedom w Laponii (Ammarnas) i nam w Puszczy Biał
owieskiej prowadzić wedł
ug stał
ej
metodyki i na stał
ych powierzchniach próbnych tak dł
ugoletnie badania w niezaburzonych lasach. Aby
uzyskać ten wynik, trzeba był
o wielu wyrzeczeń i zabiegów i determinacji cał
ego naszego zespoł
u.
Przez większą częś ć czasu mieliś my duż e kł
opoty z uzyskaniem ś rodków na prowadzenie tych badań.
Często więcej zrozumienia dla ich znaczenia wykazywali ludzie zagranicą, niż krajowi decydenci.
Kilkukrotnie w czasie tego trzydziestolecia zdarzył
o się, ż e tylko dzięki pomocy z zagranicy i/lub
zaangaż owaniu naszych prywatnych pieniędzy udał
o się przetrwać kolejne sezony w Biał
owież y. Nasze
kł
opoty trwają, PILNIE SZUKAMY DOBRODZIEJÓ W.
Tomasz Wesoł
owski, Zakł
ad Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocł
awskiego
Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocł
aw <[email protected]>
PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com