MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA BIBLIOTERAPII W PRACY Z

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA BIBLIOTERAPII
W PRACY Z UCZNIAMI ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI
Książka jako przedmiot nauki
Każdy z nas niejako instynktownie wie co to jest książka. Najpełniejszą definicję książki
znajdziemy w bibliologii. Biblilogia jest nauką, która pozwala globalnie spojrzeć na książkę.
Wyodrębnia się tam trzy sfery książki, czyli :
- sferę tekstową tekst (literowy, nutowy ...)
- sferę społecznego przekazu (diachroniczny, synchroniczny)
- sferę materialną (papier, druk, ilustracja, forma, okładka ...)
Książką nazywamy dokument, który zawiera graficznie utrwalony tekst i który
przeznaczony i przysposobiony jest do przekazywania tego tekstu do społecznego użytkowania.
Jak my nauczyciele i wychowawcy uczniów z upośledzeniem umysłowym możemy w swojej
pracy wykorzystać książki?
Kondycja i znaczenie książki wobec upadku „Galaktyki Gutenberga”
Istnieją trzy środki społecznej komunikacji : książka, obraz i głos. J.Dunin dowodził
w swoich rozważaniach, że żyjemy w kulturze piśmiennej – cyrograficznej. Kultura ta bazuje na
piśmie i książce Obraz i głos spełniają zaś funkcje drugorzędne. Nasza cywilizacja stworzona
przed sześciu tysiącami lat przez ludzi niepiśmiennych, rozwija się dzięki pismu alfabetycznemu
i książce. Pismo i książka stały się sposobem zdobycia informacji, utrwalenia myśli ludzkiej
i zachowania tego wszystkiego co miało miejsce. Czas i przestrzeń zawsze stanowiły barierę dla
głosu i obrazu. Pismo tę barierę pokonało. Pismo, a za nim i książka warunkowały pogłębienie
wiedzy i rozwój myślenia operacyjnego każdego ich użytkownika. Zdolności tych nie posiedli
członkowie społeczeństw oralnych – przedpiśmiennych.
Poglądy te mają dziś wielu zwolenników. Według P. Kowalczuka jesteśmy świadkami
upadku Wielkiej Narracji, jaką było piśmiennictwo. Jednocześnie powstają nowe środki
społecznej komunikacji – mass media, które opierają się na obrazie i głosie
We współczesnym świecie mamy do czynienia z dwoma zjawiskami: są to: upadek
„kultury książki” i narodziny „epoki medialnej”. Kryzys „kultury książki” dotyczy produkcji
książek. Wzrasta ilość książek tandetnie wydanych, pojawiają się także serie wydawnicze, które
realizują pewien schemat „Saga o ludziach lodu”, koszty produkcji rosną - książki są drogie,
przeciętnego Polaka na nie więc nie stać, najczęściej decydujemy się na zakup podręczników,
słowników i bestsellerów. Niestety, bestsellery są często książkami bezwartościowymi , które
zostały po prostu odpowiednio wypromowane.
Jesteśmy świadkami narodzin nowej epoki: „epoki medialnej”. Nowe środki społecznej
komunikacji i elektroniczne media bazują na głosie i obrazie. Są to: telefony komórkowe, pagery,
CB radia, internet, komercyjne rozgłośnie radiowe, prywatne stacje telewizyjne, telewizja
satelitarna i kablowa. W komunikacji społecznej nie dominuje już pismo. Jego rolę przejął przede
wszystkim obraz. „Kultura obrazu” jest elementem kultury postmodernistycznej. Według K.
Olechnickiego, „kultura obrazu” wyraźnie dominuje nad „kulturą książki”. Potwierdzeniem tej
tezy są dwie tendencje współczesnej kultury i nauki. Jest to: tendencja do wizualizowania tego,
co ze swej natury nie jest wizualne (np. procesy wewnętrzne ciała ludzkiego) oraz tendencja
do konstruowania coraz to nowych technologii obrazu, takich jak internet, czy multimedia.
Autorzy opracowań teoretycznych proponują, aby „kulturę obrazu” wprowadzić do szkół.
Zgodnie z tymi poglądami młodzież miałaby uczyć się krytycznego odbioru „kultury wizualnej”.
Powyższe rozważania nasuwają pytanie o to, czy zaczynają ziszczać się wizje czeskiego
filozofa V.Flussera. Stworzył on w swoich pracach wizję społeczeństwa alfanumerycznego, które
wskutek rozwoju techniki i różnych i różnych środków informacji zarzuci pismo, a w efekcie
książka i czytanie stanie się na wzór wieków średnich – przywilejem uniwersytetów. Schyłek
kultury piśmiennej i zdrowe pełnosprawne społeczeństwo bez książki i druku przewiduje także
McLuhan. Schyłek ten nazywa "„schyłkiem Galaktyki Gutenberga". Jego źródłem będzie sama
istota pisma – sprzeczna z ludzką naturą, bo linearna, a linearność jest właśnie istotą książki
Marschall McLuhan dowodzi, że natura ludzka (a więc psychika i myśl) jest mozaikowa, czyli
chaotyczna i nieuporządkowana. „Kultura mozaikowa” zastąpi „kulturę linearną” – piśmienną, a
więc i książkę. Zwiastunami nowej – „postlinearnej epoki” są elektroniczne media, które
pozwalają na komunikację nielinearną – mozaikową. Postlinearna epoka stała się faktem.
Wielu filozofów dowodzi, że pojawiające się nowe formy komunikacji nie wypierają
całkowicie starych, ale koegzystują z nimi. Nowe nośniki głosu, obrazu i pisma zmieniają stare,
poprzednie ale nie zabijają ich. W wielu dyscyplinach naukowych obecne jest przekonanie o tym,
że żadna nawet bardzo daleko posunięta rewolucja medialna nie zlikwiduje książki i nie
wyeliminuje jej z życia człowieka.
Przyjmując założenie, że książka przetrwa w epoce medialnej, należy zapytać o jej
znaczenie w życiu współczesnego człowieka. Według współczesnych badaczy bibliologii
i literatury „książka jest tworem wielofunkcyjnym”. W życiu człowieka spełnia różnorodne
funkcje, a mianowicie: poznawczą, kształcącą, wychowawczą terapeutyczną i autoteliczną.
Polega ona na tym, że książka staje się źródłem odprężenia, relaksu i przeżyć estetycznych.
Znaczenie książki dla rozwoju dziecka niepełnosprawnego intelektualnie
W dobie Oświecenia książka spełniała funkcję „mentora”. Jej zadaniem było uczyć
i wychowywać dzieci Współcześnie książka spełnia też inne funkcje. Stanowi źródło :
- wiedzy,
- komunikacji ze światem i wzorów zachowań,
- rozwoju osobowości,
- rozwoju wrażliwości.
Książka stymuluje więc rozwój poznawczy, społeczny, emocjonalny i estetyczny także
dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Zdaniem H. Borzyszkowskiej książka jest
„narzędziem terapeutycznym”, które ma ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Po pierwsze,
książka stymuluje rozwój poznawczy, to znaczy działa na pamięć, uwagę, myślenie. Jest też
źródłem wiedzy o świecie. Po drugie, książka wpływa na rozwój społeczny, ponieważ podsuwa
wzorce postaw społeczno – moralnych i wzorce zachowań. Poza tym, książka oddziaływuje na
osobowość i rozwój emocjonalny dziecka. Stymuluje rozwój wyobraźni i rozwój umiejętności
samopoznania.
We wczesnym dzieciństwie kontakt dziecka z książką odbywa się poprzez:
- czytanie przez osoby dorosłe
- kontakt z książką zabawką podręcznikiem, kolorowanką).
W późniejszym wieku dziecko zaczyna czytać samodzielnie. Regularny kontakt z książką
rozpoczyna się w momencie podjęcia nauki szkolnej.
Dzieci niepełnosprawne intelektualnie bardzo lubią gdy ktoś czyta na głos utwory
poetyckie lub prozę. Według M. Brasławskiej dziecku sprawia ogromną przyjemność sam sposób
czytania : zmiany głosu, intonacja. Dom rodzinny powinien być pierwszym miejscem, gdzie
dziecku czyta się książki. To właśnie w domu dziecko powinno przeżyć” inicjację literacką”
.Czytanie książek w wielu domach jest włączone w porządek dnia. Ma własną porę, zwykle gdy
dziecko leży już w łóżku lub po powrocie rodziców z pracy. Wspólne czytanie książek jest dla
dziecka sytuacją odświętną. Dla rodzica, babci czy dziadka jest zaś sposobem na spędzenie
wolnego czasu, lub „tworzywem, z którego buduje się kontakt z dzieckiem”. Rodzice dzieci
niepełnosprawnych intelektualnie często w ogóle nie czytają im książek. Dzieci przeżywają więc
„inicjację literacką” dopiero w szkole. Nauczyciel zaś jest pierwszą osobą, która czyta dziecku
książki. Podstawową aktywnością dziecka w tej sytuacji jest słuchanie czytanego tekstu.
Słuchanie czytania osoby dorosłej ma duże znaczenie dla rozwoju dziecka: wzbogaca
słownictwo, rozwija zdolność koncentrowania uwagi oraz pobudza wyobraźnię.
Biblioterapia – nowa szansa książki
Klasyczna definicja biblioterapii, skonstruowana na użytek Amerykańskiego
Stowarzyszenia Bibliotekarzy w 1966r brzmi następująco: użycie wybranych materiałów
czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie, psychologii, także poradnictwo w
rozwiązywaniu problemów osób przez ukierunkowane czytanie. Biblioterapia jest samodzielnym
oddziaływaniem terapeutycznym, którego celem ma być :
- zmiana samopoczucia,
- zmiana postaw poprzez wzorce osobowe,
- akceptacja samego siebie,
- pomoc w rozwiązywaniu osobistych problemów,
Praktyka biblioterapeutyczna towarzyszy ludzkości od wieków. Już w starożytności
chorym czytano święte teksty : Koran czy Biblię, a od XIX wieku także książki. Teoria
biblioterapii rozwijać zaczęła się dopiero w latach dwudziestych, gdy pierwsze badania na temat
wykorzystania drukowanych i nie drukowanych materiałów wyobrażeniowych w Instytucie
Bibliopsychologii w Lozannie prowadził N.A.Rubakin. Zaowocowały one koncepcją trzech
rodzajów biblioterapii, takich jak :
-
-
biblioterapia
instytucjonalna-polega
na
stosowaniu
literatury
dydaktycznej
w stosunku do indywidualnego pacjenta,
biblioterapia kliniczna - literatury wyobrażeniowej w grupie pacjentów
o podobnych problemach behawioralnych lub emocjonalnych celem uzyskania przez nich
wglądu w siebie,
biblioterapia rozwojowa - literatury wyobrażeniowej w grupie osób zdrowych celem
stymulowania
ich
rozwoju,
wsparcia
psychicznego,
pomocy
w rozwiązywaniu problemów.
Polscy autorzy wyodrębniają dwa rodzaje biblioterapii:
- kliniczną – jako interwencyjne postępowanie w przypadku chorych lub niepełnosprawnych
z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi,
- rozwojową – rozumianą jako wykorzystanie literatury, w celu rozwiązywania „zwykłych
problemów zwykłych ludzi”,
Każde postępowanie biblioterapeutyczne przebiega według czteroetapowego modelu, w którym
ma miejsce :
- identyfikacja (z bohaterem),
- projekcja spostrzeżeniowa (interpretacja motywów bohatera),
- projekcja poznawcza (interpretacja sensu książki),
- katharsis (ulga, odreagowanie napięć),
- wgląd w siebie (pozwala na nowe spojrzenie na problem, na trudną sytuację).
Dla pedagogiki specjalnej kluczowe znaczenie ma biblioterapia rozwojowa (wychowawczo –
humanistyczna). Jest ona działaniem, które ma doprowadzić do realizacji celów rewalidacyjnych,
resocjalizacyjnych, profilaktycznych lub rozwojowych. Nie jest ona typowym leczeniem lecz
rewalidacją, realizującą zasadnicze zadania i funkcje pedagogiki specjalnej i jako taka zaspakaja
swoiste potrzeby uczestników biblioterapii – dzieci niepełnosprawnych.
Biblioterapeuta
Biblioterapeuta powinien posiadać przygotowanie pedagogiczne, psychoterapeutyczne,
socjoterapeutyczne i dużą znajomość literatury. Równie istotne są: zdolność syntonii; empatii;
bogaty, eklektyczny warsztat terapeutyczny; umiejętność przeprowadzania komunikacji
wewnątrzgrupowej.
Uczestnicy
W praktyce zajęcia biblioterapeutyczne będą najczęściej zajęciami grupowymi. Ewa Tomasik
zaleca, aby była to grupa 6 – 12 osobowa obejmująca dzieci o podobnych lub zróżnicowanych
problemach czy niepełnosprawnościach, a więc grupa homo lub heterogenna.
Literatura, materiał czytelniczy
Wyodrębnia się trzy grupy materiałów biblioterapeutycznych:
- sedativa (uspokajające)
- stimulativa (pobudzające)
- problemativa (refleksyjne).
Materiały biblioterapeutyczne muszą być dostosowane do potrzeb, możliwości percepcyjnych
i doświadczeń dziecka, ale też atrakcyjne i zgodne z nadrzędnym celem terapeutycznym.
Powodzenie biblioterapii zależy od:
- atmosfery terapeutycznej, jako rezultat więzi emocjonalnej między terapeutą, a dzieckiem
- sytuacji terapeutycznej, czyli aktualny stan – kondycja dziecka,
- diagnozy.
Diagnoza jest pierwszym etapem postępowania terapeutycznego, który jest postawą
budowania programu i doboru literatury. Następnie literatura jest czytana przez lidera –
biblioterapeutę i staje się materiałem do identyfikacji, projekcji, katharsis i zmian w postawach.
Można też wzmacniać działanie książki odpowiednio dobraną muzyką, inscenizacją,
fragmentami filmów czy obrazów Według wyżej scharakteryzowanych zasad, praktycy budują
modele
postępowania
terapeutycznego
dla
dzieci
niewidomych,
niesłyszących,
niepełnosprawnych ruchowo, przewlekle chorych. Wiele takich przykładów zawierają
opracowania I.Boreckiej (1991, 1998, 2006), E.Tomasik (1994, 2008), W.Szulc (1993) a także
artykuły ukazujące się na łamach „Szkoły Specjalnej”, „Poradnika Bibliotekarza” czy „Biblioteki
w Szkole”.
Opracowała: mgr Agata Szulc
Logopeda w Zespole Szkół Nr 3
im. Marii Grzegorzewskiej we Włocławku
Bibliografia:
1. Baranowicz K. , Biblioterapia. Edukacja i Dialog 1999, nr 2.
2. Bieńkowska B., Chomerska H. , Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław, Warszawa,
Kraków 2004.
3. Borecka I., Metodyka pracy z czytelnikiem chorym i niepełnosprawnym. Olsztyn 2003.
4. Borecka I., Ippoldt L. , Co czytać, aby łatwiej radzić sobie w życiu czyli wprowadzenie do
biblioterapii. Wrocław 2008.
5. Brasławska – Haque M., Czytelnictwo uczniów lekko upośledzonych umysłowo z klas
starszych. Szkoła Specjalna 2000, nr 1.
6. Cudowska A., Postmodernistyczne konteksty pedagogiki. Edukacja i Dialog 1998, nr 8.
7. Duda K., Zastosowanie bibliterapii w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. [w:] Nowicki J. ,
Szyszko M. (red.), Dziecko niepełnosprawne w bibliotece. Warszawa 2000.
8. Dunin J., Pismo zmienia świat. Warszawa – Łódź 1998.
9. Jewuła B. , Kształcenie multimedialne – duża skuteczność. Biblioteka w Szkole 2000, nr 9.
10. Kowalczuk P. Dinozaury z Galaktyki Gutenberga w służbie pedagogiki mass mediów. [w:]
Mendel M. (red.), Człowiek Szkoła Wspólnota. Toruń 2000.
11. Niedźwiecka M., Biblioterapia jako jedna z metod kształtowania osobowości dziecka. Szkoła
Specjalna 2000, nr 4
12. Skotnicka G., Terapeutyczna funkcja książki dla dzieci i młodzieży. Wałbrzych 1993.
13. Szczepański J., Kilka refleksji nad przyszłością książki. Przegląd Humanistyczny 1994, nr 3.
14. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 2004.