strony 1-2_PiP_2012_1.indd

AGNIESZKA SZPAK
Zbrodnie wojenne a zbrodnie przeciwko
ludzkości w orzecznictwie międzynarodowych
trybunałów karnych ad hoc
(kryteria różnicowania)
Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w b. Jugosławii (dalej:
MTKJ) został powołany do życia rezolucją Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 827
(1993), natomiast Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w Rwandzie
(dalej: MTKR) – rezolucją nr 955 (1994)1. Zamiar powołania MTKJ został wyrażony już w rezolucji nr 808 (1993)2.
1 Rezolucje nr 827 (1993) i 955 (1994) – zob. odpowiednio: http://daccessdds.un.org/doc/
UNDOC/GEN/N93/306/28/IMG/N9330628.pdf?OpenElement; http://daccessdds.un.org/
doc/UNDOC/GEN/N95/140/97/PDF/N9514097.pdf?OpenElement. Na temat genezy MTKJ
i sytuacji w b. Jugosławii zob. J. Nowakowska-Małusecka: Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i Rwandzie, Katowice 2000, s. 35–37 (na
temat MTKR – s. 43–46). Co do genezy MTKR zob. również P. Akhavan: The International
Criminal Tribunal for Rwanda: The Politics and Pragmatics of Punishment, „The American Journal of International Law” nr 3/1996. Ogólnie o zasadach funkcjonowania MTKR
zob. D. Shraga, R. Zacklin: The International Criminal Tribunal For Rwanda, „The European Journal of International Law” nr 7/1996, s. 501–518. Na temat powstania MTKJ i jego struktury oraz jurysdykcji zob. J.C. O’Brien: The International Tribunal for Violations
of International Humanitarian Law in the Former Yugoslavia, „The American Journal of
International Law” nr 4/1993; T. Meron: War Crimes in Yugoslavia and the Development
of International Law, „The American Journal of International Law” nr 1/1994; J. Meernik: Victor’s Justice or the Law?, „Journal of Conflict Resolution” nr 2/2003; C.C. Joyner:
Strengthening enforcement of humanitarian law: Reflections on the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, „The Duke Journal of Comparative & International Law” nr 1/1995; C.Y. Tung: The implementation of international humanitarian law by
the United Nations. Case study in the former Yugoslavia [w:] Peace and Human Rights,
red. E. Frangou-Ikonomidou, C. Philotheou, D. Tsotsoli, Thessaloniki 2003; R. Wieruszewski: Międzynarodowy Trybunał Karny dla osądzenia sprawców naruszeń prawa humanitarnego w b. Jugosławii, PiP nr 8/1993; J. Nowakowska: Międzynarodowy Trybunał Karny
dla osądzenia sprawców naruszeń prawa humanitarnego w byłej Jugosławii od 1991 roku,
„Przegląd Sądowy” nr 3/1997. Na temat roli Rady Bezpieczeństwa ONZ w implementacji
międzynarodowego prawa humanitarnego – C. Bourloyannis: The Security Council of the
United Nations and the Implementation of International Humanitarian Law, „The Denver
Journal of International Law & Policy” nr 2/1992.
2 Rezolucja nr 808 (1993) – zob. http://daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/
098/21/IMG/N9309821.pdf?OpenElement.
76
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
Zgodnie ze Statutem MTKJ z 25 V 1993, Trybunał ma prawo sądzenia osób
odpowiedzialnych za poważne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego popełnione na terytorium b. Jugosławii od 1991 r. W art. 2–5 wyliczono zbrodnie
podlegające jurysdykcji Trybunału. Przepis art. 2 dotyczy pogwałcenia konwencji
genewskich z 1949 r. i stanowi, że Trybunał ma prawo do sądzenia osób, które popełniły lub wydały rozkaz popełnienia ciężkich naruszeń konwencji genewskich,
a mianowicie następujących czynów skierowanych przeciwko osobom lub dobrom
chronionym na podstawie przepisów tych konwencji: umyślne zabójstwo; torturowanie lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne; umyślne
sprawianie wielkich cierpień albo ciężkie uszkodzenie ciała lub zdrowia; niszczenie
i przywłaszczanie majątku nieusprawiedliwione koniecznością wojskową i dokonywane na wielką skalę w sposób niedozwolony i samowolny; zmuszanie jeńca wojennego lub osoby cywilnej do służby w siłach zbrojnych mocarstwa nieprzyjacielskiego; umyślne pozbawianie jeńca wojennego lub osoby cywilnej prawa do tego, by byli
sądzeni w sposób słuszny i bezstronny; branie osób cywilnych jako zakładników.
W art. 3, dotyczącym naruszeń praw i zwyczajów wojennych, wymieniono następujące czyny (nie jest to katalog enumeratywny): używanie broni zatrutej lub innej broni mogącej zadawać zbyteczne cierpienia; umyślne niszczenie
miast, miejscowości lub wsi albo ich pustoszenie nieuzasadnione koniecznością
wojenną; atakowanie lub bombardowanie, w jakikolwiek sposób, bezbronnych
miast, wsi, domów mieszkalnych lub budowli; zajmowanie, niszczenie lub umyślne uszkadzanie instytucji kościelnych, dobroczynnych i wychowawczych, artystycznych i naukowych, pomników historycznych i dzieł sztuki oraz nauki; grabież własności publicznej lub prywatnej.
Przepis art. 4 penalizuje ludobójstwo oraz zmowę w celu jego popełnienia,
bezpośrednie i publiczne podżeganie do jego popełnienia, usiłowanie oraz współudział w ludobójstwie. Samo ludobójstwo zostało zdefiniowane identycznie jak
w konwencji z 1948 r. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa. Zgodnie z tą
definicją, ludobójstwem jest którykolwiek z następujących czynów, dokonany
w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: zabójstwo członków grupy; spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;
rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego; stosowanie
środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy; przymusowe
przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy.
Wreszcie art. 5 Statutu MTKJ, dotyczący zbrodni przeciwko ludzkości,
wylicza zbrodnie popełnione przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej podczas
konfliktu zbrojnego, niezależnie od tego, czy konflikt miał charakter międzynarodowy, czy wewnętrzny: zabójstwo, eksterminacja, niewolnictwo, deportacja,
uwięzienie, torturowanie, zgwałcenie, prześladowanie z powodów politycznych,
rasowych i religijnych oraz inne czyny nieludzkie.
Statut MTKR z 8 XI 1994 stwierdza z kolei, że Trybunał ten ma prawo do
sądzenia osób odpowiedzialnych za poważne naruszenia międzynarodowego prawa humanitarnego popełnione na terytorium Rwandy, a także obywateli Rwandy
odpowiedzialnych za takie naruszenia popełnione na terytorium państw sąsiednich między 1 I a 31 XII 1994.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
77
Przepis art. 2, dotyczący ludobójstwa, ma taką samą treść jak art. 4 Statutu MTKJ. W art. 3, który dotyczy zbrodni przeciwko ludzkości, wymieniono te
same zbrodnie co w Statucie MTKJ, z tą różnicą, że przepis ten expressis verbis
stanowi, iż muszą one zostać popełnione w ramach szeroko zakrojonych i systematycznych ataków przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej, oraz dodaje:
„z powodów narodowych, politycznych, etnicznych, rasowych lub religijnych”.
Natomiast art. 4 dotyczy naruszeń art. 3 wspólnego dla konwencji genewskich
oraz naruszeń protokołu dodatkowego II. Naruszenia te obejmują m.in.: zamachy na życie, zdrowie lub fizyczną albo psychiczną równowagę osób, zwłaszcza
zabójstwa, jak też okrutne traktowanie, takie jak tortury, okaleczenia lub wszelkie postacie kar cielesnych; kary zbiorowe; branie zakładników; działania terrorystyczne; zamachy na godność osobistą, w szczególności poniżające i upokarzające traktowanie, gwałt, zmuszanie do prostytucji i wszelkie postacie zamachów
na obyczajność; grabież; skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego
wyroku, wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany i dający wszelkie gwarancje procesowe uznane za niezbędne przez narody cywilizowane; groźbę popełnienia któregokolwiek z wymienionych czynów.
Zawarte w Statutach obu Trybunałów przepisy wymagają – z braku miejsca – jedynie krótkiego doprecyzowania. Ostatecznie warunki wstępne zastosowania art. 5 Statutu MTKJ, dotyczącego zbrodni przeciwko ludzkości, zostały
sformułowane w orzecznictwie MTKJ następująco: a) musi mieć miejsce atak;
b) atak musi być skierowany przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej; c) atak
ten musi być rozległy lub systematyczny; d) czyny fizycznego sprawcy muszą
stanowić część ataku; e) albo fizyczny sprawca, albo osoba, która zaplanowała,
nakazała lub podżegała do czynów fizycznego sprawcy, lub też członek wspólnego przedsięwzięcia przestępczego (joint criminal enterprise) musiał wiedzieć, że
ma miejsce atak przeciwko ludności cywilnej, lub podjąć ryzyko, że jego czyny
stanowią część tego ataku3.
Natomiast w orzecznictwie MTKR sformułowano następujące wstępne warunki zastosowania art. 3 Statutu, traktującego o zbrodniach przeciwko ludzkości:
a) czyn musi mieć nieludzki charakter, powodować wielkie cierpienie lub poważne
uszkodzenia ciała lub zdrowia fizycznego bądź psychicznego; b) czyn musi zostać
popełniony jako część rozległego lub systematycznego ataku; c) czyn musi zostać
popełniony przeciwko ludności cywilnej; d) czyn musi zostać popełniony z jednej
bądź więcej dyskryminacyjnych przyczyn, takich jak przyczyny narodowe, polityczne, etniczne, rasowe lub religijne4. Warunek wstępny istnienia planu lub polityki popełniania nadużyć – po początkowych wątpliwościach w orzecznictwie
MTKR – został uznany za niekonieczny, lecz mogący stanowić dowód na istnienie
rozległego lub systematycznego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej.
3 Wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 20 VII 2009 w sprawie Prokurator v. M. Lukić,
S. Lukić, IT-98-32/1-T, § 162. Orzeczenia MTKJ są dostępne na stronie internetowej:
http://www.icty.org.
4 Zob. m.in. wyrok Izby Orzekającej MTKR z 2 IX 1998 w sprawie Prokurator
v. J.-P. Akayesu, ICTR-96-4-T, § 578, 464–466; wyrok Izby Orzekającej MTKR z 21 V 1999
w sprawie Prokurator v. C. Kayishema, O. Ruzindana, ICTR-95-1-T, § 124–128; wyrok Izby
Orzekającej MTKR z 22 I 2004 w sprawie Prokurator v. J. Kamuhanda, ICTR-95-54A-T,
§ 665. Orzeczenia MTKR są dostępne na stronie internetowej: http://www.unictr.org.
78
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
W art. 3 Statutu MTKR wyrażono warunek wstępny zastosowania tego
przepisu, obejmujący wymóg dyskryminacji jako odnoszący się do wszystkich
zbrodni przeciwko ludzkości, a nie tylko do prześladowania. Jednak warunek
ten został zinterpretowany w taki sposób, że jego uwzględnienie miało na celu
wyłączenie jurysdykcji MTKR nad innymi zbrodniami przeciwko ludzkości. Innymi słowy, wyłączenie to ma tylko charakter jurysdykcyjny i nie odzwierciedla
prawa zwyczajowego. Zostało ono przyjęte w specyficznym kontekście zbrodni
w Rwandzie, popełnionych właśnie z dyskryminacyjnych przyczyn. Taka interpretacja tego wymogu spowodowała, iż – mimo literalnie różnego sformułowania
przepisu – można uznać, że Statuty MTKJ i MTKR zawierają praktycznie te same warunki wstępne zastosowania przepisów o zbrodniach przeciwko ludzkości.
Należy zauważyć, że badając wstępne warunki zastosowania art. 2 i 3 Statutu MTKJ i art. 4 Statutu MTKR, dotyczących zbrodni wojennych, stwierdzano
konieczność istnienia konfliktu zbrojnego w momencie popełnienia zbrodni oraz
bliskiego związku między konfliktem zbrojnym a tymi zbrodniami. W sprawie
związku między zbrodnią wojenną a konfliktem zbrojnym wystarczy wykazać, że
zbrodnie były blisko powiązane z działaniami zbrojnymi prowadzonymi na terytorium kontrolowanym przez strony konfliktu. W przypadku art. 2 Statutu MTKJ
(ciężkie naruszenia konwencji genewskich) poza istnieniem międzynarodowego
konfliktu zbrojnego konieczne jest, aby ofiary zbrodni były osobami chronionymi
przez konwencje genewskie (jeńcy wojenni, osoby cywilne)5.
Problem relacji między poszczególnymi zbrodniami podlegającymi jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc był poruszany już
w pierwszej sprawie rozpoznanej przed MTKJ – w sprawie Erdemović. We
wspólnej opinii odrębnej sędziów G. McDonald i L.C. Vohrah załączonej do orzeczenia Izby Apelacyjnej w tej sprawie zawarto interesujące uwagi na omawiany temat. Sędziowie ci wprowadzili rozróżnienie między zbrodniami wojennymi
a zbrodniami przeciwko ludzkości, biorąc za podstawę rozróżnienia kryterium
powagi zbrodni. Ich zdaniem, zbrodnie przeciwko ludzkości są zbrodniami poważniejszej natury niż zbrodnie wojenne. Sędziowie uzasadnili swój wniosek
tym, że przepisy dotyczące zbrodni wojennych zakazują kryminalnych zachowań
sprawcy w stosunku do konkretnej osoby chronionej lub konkretnego obiektu
chronionego, natomiast przepisy dotyczące zbrodni przeciwko ludzkości sankcjonują takie zachowania również w odniesieniu do całego rodzaju ludzkiego. Ten
aspekt zbrodni przeciwko ludzkości – naruszenie szerszego interesu niż tylko
bezpośredniej ofiary – sprawia, że ich zakaz, jako chroniący dobra zabezpieczo5 Zob. m.in. wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 7 V 1997 w sprawie Prokurator v. D. Tadić, IT-94-1-T, § 561–569, 572–573, 576–608; wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 15 VII
1999 w sprawie Prokurator v. D. Tadić, IT-94-1-A, § 84–104, 123, 137, 145–147, 162; wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 16 XI 1998 w sprawie Prokurator v. Z. Delalić, Z. Mucić,
H. Delić, E. Landzo, IT-96-21-T, § 173, 183–192, 193–196, 210, 214–215, 234, 247, 250–252,
265–271; wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 20 II 2001 w sprawie Prokurator v. Z. Delalić,
Z. Mucić, H. Delić, E. Landzo, IT-96-21-A, § 5–6, 33, 50, 71, 81–83, 97, 106; wyrok Izby
Orzekającej MTKJ z 3 III 2000 w sprawie Prokurator v. T. Blaskić, IT-95-14-T, § 60–76,
100–123; wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 10 VII 2008 w sprawie Prokurator v. L. Boskoski, J. Tarculovski, IT-04-82-T, § 175–187; wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 25 VI 1999
w sprawie Prokurator v. Z. Aleksovski, IT-95-14/1-T, § 42–44; wyrok Izby Apelacyjnej
MTKJ z 24 III 2000 w sprawie Prokurator v. Z. Aleksovski, IT-95-14/1-A, § 134.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
79
ne normami skutecznymi erga omnes, powoduje, iż zbrodnie te są poważniejszej
natury niż zbrodnie wojenne. Zdaniem wspomnianych sędziów, o poważniejszej
naturze zbrodni przeciwko ludzkości świadczy także jeden z elementów koniecznych owych zbrodni, mianowicie ten, że muszą one być skierowane przeciwko
ludności cywilnej. Ponadto muszą one stanowić część rozległego lub systematycznego ataku, a tym samym nie będą to sporadyczne, odosobnione czyny, lecz
działania, o których sprawca wiedział, że stanowią część takiego ataku i przyniosą rozległe skutki6.
Zbrodnie wojenne natomiast to działania lub zaniechania, które naruszają
prawa i zwyczaje wojenne. Z samej swej natury mogą one uderzać tylko w obywateli stron wojujących i nie można ich popełnić w czasie pokoju. Zbrodnie przeciwko ludzkości – według przywoływanej opinii odrębnej – nie zawierają takiego ograniczenia. Różnią się one fundamentalnie od zbrodni wojennych tym, że
obejmują systematyczne naruszenia podstawowych praw człowieka, popełnione
w każdym czasie przeciwko obywatelom jakiegokolwiek państwa. Mogą się zdarzyć w czasie wojny i pokoju. Są wymierzone w prawa wszystkich ludzi, a nie tylko prawa osób w strefie wojny7.
Międzynarodowy Trybunał Karny ds. Zbrodni w b. Jugosławii miał okazję
wypowiedzieć się w kwestii wzajemnych relacji między zbrodniami wojennymi
a zbrodniami przeciwko ludzkości również w orzeczeniu w sprawie Tadić z 11 XI
1999, dotyczącym wymiaru kary (po przekazaniu sprawy do Izby Orzekającej
w celu ponownego rozpatrzenia). Izba Orzekająca uznała, że zbrodnie przeciwko
ludzkości są poważniejszej natury i pociągają za sobą surowszą karę niż zbrodnie wojenne, gdyż są popełniane ze świadomością, że stanowią część rozległego
lub systematycznego ataku przeciwko ludności cywilnej. Przy założeniu, że inne
okoliczności zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych są takie same, należy uznać, iż pierwsze są poważniejszej natury niż drugie. Ponadto ofiarą zbrodni przeciwko ludzkości nie są tylko pojedyncze osoby, lecz ludzkość jako całość8.
Termin „ludzkość” można rozumieć dwojako: jako pewną cechę zachowania (postępowanie w ludzki sposób) lub jako społeczność stanowiącą całość. Izba Orzekająca przyjęła to drugie rozumienie terminu „ludzkość”9. Wydaje się, że pod pojęciem tym należy rozumieć społeczność międzynarodową stanowiącą całość, ale
również ludzkość lub – innymi słowy – rodzaj ludzki (mankind)10.
Interesujące rozważania zawarł sędzia P. Robinson w opinii odrębnej do
orzeczenia Izby Orzekającej w sprawie Prokurator v. D. Tadić11. Zdaniem tego
6 Wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 7 X 1997 w sprawie Prokurator v. D. Erdemović,
IT-96-22-A, wspólna opinia odrębna sędziów G. McDonald i L.C. Vohrah, § 21–22.
7 Tamże, § 24. Szerzej orzeczenie omawia O. Swaak-Goldman: Prosecutor v. Erdemović, Judgement. Case No. IT-96-22-A, „The American Journal of International Law”
nr 2/1998, s. 282–287.
8 Wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 11 XI 1999 w sprawie Prokurator v. D. Tadić,
IT-94-1-Tbis-R117, § 28.
9 Tamże, § 67.
10 Por. A.M. Danner: Constructing A Hierarchy of Crimes in International Criminal
Law, „The Virginia Law Review” nr 3/2001, s. 475–476.
11 Wyrok Izby Orzekającej MTKJ z 11 XI 1999 w sprawie Prokurator v. D. Tadić, jw.,
opinia odrębna sędziego P. Robinsona.
80
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
sędziego, nie ma żadnych argumentów na rzecz tezy, że zbrodnie przeciwko ludzkości są poważniejszej natury niż zbrodnie wojenne i w konsekwencji zasługują
na surowszą karę.
Po pierwsze, sędzia P. Robinson stwierdził, że powaga zbrodni jest określana przez jej nieodłączną naturę (charakter), a nie klasyfikację12. Trudno uznać ten
argument za przekonujący, gdyż sędzia nie wyjaśnił, co oznacza „nieodłączna natura danego czynu”. Mimo że trudno jest spekulować, co sędzia P. Robinson miał
na myśli, można pokusić się o stwierdzenie, że „nieodłączna natura danego czynu”
obejmuje cechy charakterystyczne, znamiona każdej zbrodni, które mogą być podobne bądź identyczne dla zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, jak
np. w przypadku zabójstwa czy tortur. Elementem różnicującym będą warunki
wstępne zastosowania przepisów o zbrodniach wojennych i zbrodniach przeciwko ludzkości. Można w tym kontekście zapytać, czy te same czyny o takim samym
charakterze (np. zabójstwo), kwalifikujące się jako zbrodnie przeciwko ludzkości
i zbrodnie wojenne, mogą być traktowane różnie na etapie określania wymiaru kary. Takie pytanie (bez odpowiedzi) stawia sędzia P. Robinson. Z jego wywodów należy jednak wnioskować, że odpowiedź jest negatywna, a więc na etapie określania
wymiaru kary zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne powinny być traktowane identycznie, bez różnicowania wysokości sankcji13.
Po drugie, sędzia zauważył, że fakt, iż zbrodnia przeciwko ludzkości niekoniecznie jest poważniejszej natury niż zbrodnia wojenna, dobrze ilustruje porównanie zbrodni przeciwko ludzkości, o które został oskarżony D. Erdemović,
ze zbrodnią wojenną bombardowania niebronionych miejscowości, pociągającą
za sobą śmierć miliona osób cywilnych. Jako kontrargument M. Bohlander podaje, że twierdzenie, zgodnie z którym zabicie setki osób z broni palnej jest mniej
poważną zbrodnią niż zbombardowanie i uśmiercenie miliona osób, można uznać
za poprawne, ale oznacza to, że porównuje się „jabłka z pomarańczami” (czyli
różne działania). Problem polega raczej na tym, czy takie same czyny mogą być
traktowane różnie14.
Trzeci argument wysunięty przez sędziego P. Robinsona brzmiał następująco: zbrodnie przeciwko ludzkości zostały sformułowane i wprowadzone do
prawa międzynarodowego po II wojnie światowej, by wypełnić lukę, jaka istniała w odniesieniu do zbrodni wojennych obejmujących czyny popełnione głównie
przeciwko kombatantom i jeńcom wojennym strony przeciwnej oraz osobom cywilnym na terytorium okupowanym. Sędzia stwierdził, że zbrodnie przeciwko
ludzkości zostały uwzględnione w celu ukarania zbrodni niemieckich popełnianych na własnych obywatelach, zwłaszcza na Żydach oraz antynazistowskich politykach i inteligencji niemieckiej.
Odwołując się ponownie do poglądów M. Bohlandera, można zauważyć,
że przed procesem norymberskim zbrodnie międzynarodowe były zbrodniami
12 Warto
zauważyć, że do identycznego wniosku doszedł sędzia Li Haopei w opinii odrębnej do wyroku Izby Apelacyjnej MTKJ z 7 X 1997 w sprawie Prokurator v. D. Erdemović, jw., § 19.
13 M. Bohlander: Prosecutor v. Dusko Tadić: Waiting to Exhale, „The Criminal Law
Forum” nr 2/2000, s. 234.
14 Tamże, s. 235.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
81
wojennymi w ścisłym tego słowa znaczeniu, jako że popełniano je tylko w trakcie wojny. Każde państwo miało potencjalny interes (w razie wybuchu konfliktu
zbrojnego) w powstrzymaniu innych państw od ich popełniania, a tym samym
chronienia własnych kombatantów i osób cywilnych. Zbrodnie przeciwko ludzkości na płaszczyźnie międzynarodowej dotyczą państw atakujących własnych
obywateli, również w czasie pokoju. Dlatego też regulacja prawna zbrodni przeciwko ludzkości stanowi wyraźny wyjątek od zasady nieingerencji w sprawy wewnętrzne innego państwa. Jeśli społeczność międzynarodowa zajmuje się takimi
zbrodniami, to stanowi to wyjątek od wspomnianej zasady i oznacza wkraczanie
w suwerenność danego państwa15. Biorąc pod uwagę, że państwa jako członkowie społeczności międzynarodowej zgadzają się na taką interwencję tylko wtedy,
gdy mają ku temu poważne powody, można uznać, iż zbrodnie przeciwko ludzkości muszą być tak poważnej natury (poważniejszej niż zbrodnie wojenne), że
państwa taką zgodę wyraziły16.
Sędzia P. Robinson dodał, że konwencja z 1968 r. o niestosowaniu
przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości nie różnicuje obu tych kategorii zbrodni, a w konsekwencji należy uznać, iż nie ma tu
żadnej gradacji. Uważam, że argument ten nie dowodzi jednak tezy postawionej
przez sędziego P. Robinsona, jakoby zbrodnie przeciwko ludzkości nie były poważniejszej natury niż zbrodnie wojenne. Nie mówi on nic o naturze i powadze
obu kategorii omawianych zbrodni; pozwala tylko stwierdzić, że nawet gdyby
– zgodnie z twierdzeniem, które sędzia postanowił obalić – traktować zbrodnie
wojenne jako mniej poważne niż zbrodnie przeciwko ludzkości, to w dalszym ciągu znajduje do nich zastosowanie zakaz stosowania przedawnienia17.
Konwencja z 1968 r. o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni
wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości uznaje za zbrodnie niepodlegające
przedawnieniu bez względu na datę ich popełnienia: zbrodnie wojenne określone
w Statucie Norymberskiego Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i potwierdzone przez rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3(I) z 13 II 1946 i nr 95(I)
z 11 XII 1946, w szczególności „ciężkie naruszenia” wymienione w konwencjach
genewskich z 12 VIII 1949 o ochronie ofiar wojny; zbrodnie przeciw ludzkości popełnione bądź w czasie wojny, bądź w czasie pokoju określone w Statucie Norymberskiego Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i potwierdzone przez wspomniane rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ; wysiedlanie wskutek zbrojnego
ataku lub okupacji i nieludzkie czyny wynikające z polityki apartheidu; zbrodnię
ludobójstwa zdefiniowaną w konwencji z 1948 r. w sprawie zapobiegania i karania
zbrodni ludobójstwa – nawet jeżeli takie czyny nie stanowią naruszenia prawa wewnętrznego kraju, w którym zostały one popełnione (art. I). W myśl art. III: „Państwa będące Stronami niniejszej konwencji zobowiązują się do przyjęcia wszelkich
wewnętrznych środków ustawodawczych lub jakichkolwiek innych, które będą ko15 O
suwerenności państw i wpływie na nią działalności MTKJ – A. Bodley: Weakening the Principle of Sovereignty In International Law: The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia, „The New York University Journal of International
Law and Politics” 1998–1999, vol. 31, s. 417–471.
16 M. Bohlander, jw., s. 235–236.
17 Tamże, s. 237.
82
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
nieczne dla umożliwienia zgodnie z prawem międzynarodowym ekstradycji osób,
o których mowa w art. II tej konwencji”18.
Jak wskazuje J. Nowakowska-Małusecka, zasada niestosowania przedawnienia pozwala państwom skutecznie realizować zasadę aut dedere aut iudicare.
Kluczowe znaczenie ma w tym względzie art. III. Jednocześnie na państwa został nałożony obowiązek zapewnienia na gruncie prawa wewnętrznego, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie będą podlegać przedawnieniu
(art. IV)19. Ponadto art. 29 Statutu MTK również zakazuje stosowania przedawnienia do zbrodni wymienionych w Statucie, zaś zasada 160 w Studium Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża z 2005 r., dotyczącym zwyczajowego
międzynarodowego prawa humanitarnego, przewiduje, że przepisy o przedawnieniu nie będą miały zastosowania do zbrodni wojennych20.
Zdaniem sędziego P. Robinsona, wymóg popełniania zbrodni przeciwko ludzkości w ramach rozległego lub systematycznego ataku nie wystarcza do
uznania ich za poważniejsze niż zbrodnie wojenne, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z takimi samymi czynami kwalifikowanymi różnie (jako zbrodnia wojenna
lub jako zbrodnia przeciwko ludzkości). W jego opinii, nie można przeceniać tego wymogu, tzn. nie zwiększa on automatycznie powagi zbrodni przeciwko ludzkości i nie powoduje surowszego karania. W konkluzji sędzia uznał, że dla celów
określenia wymiaru kary nie ma podstaw do rozróżnienia ze względu na powagę zbrodni na zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne oraz do surowszego karania za te pierwsze, kiedy obie zbrodnie obejmują takie same czyny.
Przykładowo – nie należy wymierzać surowszej kary za zabójstwo jako zbrodnię
przeciwko ludzkości niż za zabójstwo jako zbrodnię wojenną. Według sędziego
P. Robinsona, ciężar gatunkowy obu zbrodni jest taki sam. Rozumowanie sędziego opiera się na założeniu, że współczesna praktyka oraz statuty międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc oraz stałego MTK nie wprowadzają różnicowania w zakresie powagi i dotkliwości karania za zbrodnie wojenne i zbrodnie
przeciwko ludzkości. Jednak z takiej argumentacji, zwłaszcza powołania się na
dosłowny tekst Statutów MTKJ, MTKR i MTK nie wynika wniosek o braku takich różnic21.
W orzeczeniu z 26 I 2000 w sprawie Tadić, dotyczącym wymierzenia wysokości kary, Izba Apelacyjna stwierdziła, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości są sobie równe pod względem powagi. Większość Izby Apelacyj18 Por. K. Wierczyńska: Pojęcie ludobójstwa w kontekście orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc, Warszawa 2010, s. 48–50.
19 J. Nowakowska-Małusecka: Zasada aut dedere aut iudicare jako podstawa odpowiedzialności karnej jednostek za zbrodnie międzynarodowe [w:] Odpowiedzialność
międzynarodowa jako element międzynarodowego porządku prawnego, red. A. Kozłowski, B. Mielnik, Wrocław 2009, s. 394. Na temat przedawnienia w prawie międzynarodowym zob. W. Czapliński: Znaczenie czasu w prawie międzynarodowym, „Sprawy
Międzynarodowe” nr 4–6/1992, s. 117–132; T. Jasudowicz: Przedawnienie w prawie międzynarodowym, „Przegląd Stosunków Międzynarodowych” nr 5/1978, s. 17–39; K. Kosińska: Zbrodnia ludobójstwa w prawie międzynarodowym, Toruń 2008, s. 83–88.
20 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck: Customary International Humanitarian Law,
t. I. Rules, Cambridge 2005, s. 614–618.
21 M. Bohlander, jw., s. 239.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
83
nej poparła tym samym argumentację sędziego P. Robinsona22. Dwóch sędziów
zajęło się dokładniej zagadnieniem relacji zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.
Sędzia M. Shahabuddeen w opinii odrębnej podkreślił, że skoro nie ma innej metody różnicowania i gradacji powagi zbrodni, istotnym kryterium powinna
być skala przewidzianych kar23. Jednakże, jeśli nie występuje różnica w kwestii
karania za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, a statuty międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc i MTK takich różnic nie przewidują,
należałoby dojść do wniosku, że obie kategorie zbrodni są równie poważne. Argument ten także nie jest zbyt przekonujący. Można w tym miejscu przywołać
przykład zabójstwa, które jest wymienione zarówno jako zbrodnia wojenna, jak
i zbrodnia przeciwko ludzkości. W Statucie MTKJ zabójstwo jest penalizowane jako zbrodnia wojenna i zbrodnia przeciwko ludzkości odpowiednio w art. 2
i 5. Trudno uznać, że zbrodnia zabójstwa w ramach obu kategorii ma jednakowy
status. Przepis art. 2 Statutu MTKJ wymaga, aby zabójstwo zostało popełnione podczas trwania międzynarodowego konfliktu zbrojnego oraz aby po stronie
sprawcy występował odpowiedni zamiar (umyślność). Natomiast art. 5, obok
tych warunków, wymaga także rozległego lub systematycznego ataku przeciwko
ludności cywilnej oraz świadomości takiego ataku po stronie sprawcy zabójstwa.
Innymi słowy, art. 5 wymaga więcej, aby skazać osobę za zbrodnię zabójstwa jako zbrodnię przeciwko ludzkości24.
Należy także wskazać na pogląd sędziego A. Cassese wyrażony w opinii
odrębnej w tej samej sprawie. Sędzia uznał, że nie ma możliwości określenia in
abstracto, tylko na podstawie przepisów Statutu MTKJ, powagi zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych oraz ich wzajemnych relacji. Sędzia A. Cassese
opowiedział się za metodą badania każdego przypadku indywidualnie. Zadaniem
sądów jest określenie, że jedna kategoria zbrodni jest uważana za poważniejszą
od innej, przez ustalenie wymiaru kary w konkretnej sprawie, z uwzględnieniem
okoliczności faktycznych sprawy, stanu umysłu sprawcy oraz okoliczności łagodzących i obciążających. Teoretycznie wszystkie zbrodnie międzynarodowe
(zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo) są równie poważne25.
Sędzia A. Cassese podaje przykład zabójstwa. Jako zbrodnia przeciwko
ludzkości musi ono zostać popełnione w ramach rozległego lub systematycznego
ataku. Element psychologiczny obejmuje nie tylko zamiar popełnienia samego
zabójstwa, lecz również świadomość istnienia rozległego bądź systematycznego ataku. Zabójstwo jako zbrodnia przeciwko ludzkości nie może stanowić pojedynczego czynu przestępnego, jest to raczej element zbrodniczego postępowania
o szerszym zasięgu (rozległy lub systematyczny atak), a zabójca musi wiedzieć,
22 Wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 26 I 2000 w sprawie Prokurator v. D. Tadić,
IT-94-1-A i IT-94-1-Abis, § 69; zob. A.M. Danner, jw., s. 496.
23 Wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 26 I 2000 w sprawie Prokurator v. D. Tadić, jw.,
opinia odrębna sędziego M. Shahabuddeena.
24 Zob. M. Bohlander, jw., s. 241; por. A.M. Danner, jw., s. 492–494.
25 Wyrok Izby Apelacyjnej MTKJ z 26 I 2000 w sprawie Prokurator v. D. Tadić, jw.,
opinia przeciwna sędziego A. Cassese, § 1, 5, 6, 7.
84
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
że jego czyn wpisuje się w taki szerszy kontekst. W takim konkretnym przypadku zbrodnia zabójstwa jako zbrodnia przeciwko ludzkości zasługuje na surowszą
karę niż jako zbrodnia wojenna ze względu na swój poważniejszy charakter26.
Innymi słowy, art. 5 Statutu MTKJ wymaga więcej, aby skazać osobę za zabójstwo jako zbrodnię przeciwko ludzkości niż za zabójstwo jako zbrodnię wojenną.
W moim przekonaniu, takie rozumowanie, biorące pod uwagę okoliczności indywidualnej sprawy, jest słuszne i najbardziej rozsądne. Podobne stanowisko zajmuje K.D. Askin, która stwierdza, że zabójstwo tysięcy jeńców wojennych może
stanowić zbrodnię wojenną, natomiast zabójstwo tylko jednej osoby ze specjalnym zamiarem wymaganym dla ludobójstwa może stanowić ludobójstwo27.
Zbrodnie przeciwko ludzkości wyróżniają dwa elementy: wysoki stopień
organizacji przygotowań i sposób popełnienia tych zbrodni. W przypadku ludobójstwa uwaga skupia się na zbiorowym charakterze ofiary, natomiast w przypadku zbrodni przeciwko ludzkości podkreśla się zbiorowy charakter sprawcy.
Przykładowo, pojedynczy sprawca, który np. rozprzestrzenia zabójczą chorobę
z zamiarem zniszczenia w całości lub części grupy narodowej, etnicznej, rasowej
lub religijnej, będzie uznany za winnego ludobójstwa, lecz nie zbrodni eksterminacji jako zbrodni przeciwko ludzkości28. Ponadto ludobójstwo – jako zbrodnia
uderzająca w grupę – siłą rzeczy pociąga za sobą większe zniszczenie nie tylko
wobec pojedynczych jednostek, lecz całej grupy. Taka charakterystyka ludobójstwa powoduje, że jest ono uznawane za najpoważniejszą zbrodnię. Wniosek taki
wynika również z powiązania zniszczenia z dyskryminacją – są one odzwierciedlone w definicji ludobójstwa. Tylko w przypadku ludobójstwa wymagany jest
specjalny zamiar zniszczenia grupy na podstawie przesłanek dyskryminacyjnych, a więc grupy narodowej, rasowej, etnicznej lub religijnej29.
Jeśli chodzi o orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Karnego
ds. Zbrodni w Rwandzie, w pierwszej rozpoznanej sprawie – Akayesu z 1998 r.
– Izba Orzekająca zwięźle wypowiedziała się na temat relacji zbrodni i podkreśliła, że Statut MTKR nie ustanawia jednej z kategorii zbrodni jako kategorii poważniejszej natury od innej; wszystkie trzy kategorie zbrodni (zbrodnie wojenne,
zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnia ludobójstwa) są sobie równe pod względem ich wagi prawnej i dotkliwości wymierzanej kary. Izba Orzekająca MTKR
wskazała jednak na zalążek różnicowania w zakresie powagi zbrodni, uznając,
że ludobójstwo może zostać uznane za kategorię najpoważniejszą. Odnośnie do
pozostałych zbrodni Statut żadnym argumentem nie uzasadnia twierdzenia,
że we wszelkich okolicznościach zbrodnie przeciwko ludzkości lub naruszenia
wspólnego dla czterech konwencji genewskich art. 3 i II protokołu dodatkowego (zbrodnie wojenne popełniane w konflikcie wewnętrznym) stanowią alterna26 Tamże,
§ 14; por. A.M. Danner, jw., s. 494–495.
Askin: Gender Crimes. Jurisprudence in the ICTR. Positive Developments,
„The Journal of International Criminal Justice” nr 4/2005, s. 997–998; zob. również
R. Cryer: One Appeal, Two Philosophies, Four Opinions And a Remittal: The Erdemovic Case at the ICTY Appeals Chamber, „The Journal of Armed Conflict Law” nr 2/1997,
s. 198–201.
28 D. Luban: A Theory of Crimes Against Humanity, „The Yale Journal of International Law” nr 29/2004, s. 98; por. A.M. Danner, jw., s. 482.
29 A.M. Danner, jw., s. 466 i 470.
27 K.D.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
85
tywne zarzuty w stosunku do ludobójstwa i na tej podstawie są mniej poważnymi
przestępstwami30.
W orzeczeniu w sprawie Kambanda z 1998 r. Izba Orzekająca MTKR wyraźnie wskazała na różnice między zbrodniami wojennymi a zbrodniami przeciwko ludzkości, stwierdzając, że mimo powagi naruszeń wspólnego art. 3 i II protokołu dodatkowego zbrodnie wojenne są mniej poważne niż zbrodnie przeciwko
ludzkości. Trudniej jest określić relacje między ludobójstwem a zbrodniami przeciwko ludzkości. Obie te kategorie wywołują szczególny szok dla zbiorowego sumienia ludzkości. Zbrodnie przeciwko ludzkości uderzają w dobra niezbędne
istotom ludzkim – ich życie, wolność, integralność fizyczną, zdrowie i godność.
Stanowią nieludzkie czyny, które przez swój zasięg i powagę przekraczają granice
tolerancji ze strony społeczności międzynarodowej. Zbrodnie przeciwko ludzkości
wykraczają jednak poza interes jednostki, gdyż ich ofiarą jest cała ludzkość i właśnie to stanowi cechę charakterystyczną tej kategorii zbrodni31. Zbrodnia ludobójstwa natomiast – jak zauważyła Izba Orzekająca – jest szczególna ze względu na
specjalny zamiar zniszczenia w całości lub w części grupy jako takiej. Na tej podstawie ludobójstwo jest uznane za „zbrodnię zbrodni”32.
Dodatkowo pewne argumenty płyną z treści Statutu MTK. Jego art. 124
przewiduje, że każde państwo może oświadczyć, iż przez okres 7 lat od wejścia
w życie Statutu w stosunku do tego państwa nie uznaje ono jurysdykcji Trybunału w odniesieniu do kategorii zbrodni wojennych. Możliwość ta nie dotyczy
zbrodni przeciwko ludzkości ani ludobójstwa. Podobnie art. 33 Statutu MTK,
odnoszący się do możliwości powołania się w ramach obrony na polecenie przełożonego, stanowi, że polecenia popełnienia zbrodni ludobójstwa oraz zbrodni
przeciwko ludzkości są oczywiście bezprawne. Jak widać, nie dotyczy to zbrodni
wojennych.
Jurysdykcji obu trybunałów podlegają: ludobójstwo, zbrodnie wojenne
i zbrodnie przeciwko ludzkości. Co do relacji między zbrodniami podlegającymi
jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc, MTKJ i MTKR nie
miały wątpliwości, że za najpoważniejszą zbrodnię należy uznać ludobójstwo, natomiast wątpliwości takie istniały w odniesieniu do pozostałych kategorii zbrodni podlegających jurysdykcji. Ostatecznie Izba Apelacyjna MTKJ w orzeczeniu
z 2000 r. w sprawie Tadić uznała, że między zbrodniami wojennymi a zbrodniami
przeciwko ludzkości nie można wprowadzić rozróżnienia na podstawie kryterium
ich powagi. W moim przekonaniu, trafne jest jednak założenie sędziego A. Cassese, zgodnie z którym nie ma możliwości określenia powagi zbrodni przeciwko
ludzkości i zbrodni wojennych (oraz ich wzajemnych relacji) in abstracto, lecz tylko na podstawie przepisów Statutu MTKJ. Odnosi się to również do MTKR. Sędzia
A. Cassese opowiedział się za metodą badania każdego przypadku indywidualnie.
30 Wyrok
Izby Orzekającej MTKR z 2 IX 1998 w sprawie Prokurator v. J.-P. Akayesu,
jw., § 470–471.
31 Wyrok Izby Orzekającej MTKR z 4 IX 1998 w sprawie Prokurator v. J. Kambanda,
ICTR-97-23-S, § 14–15.
32 Tamże, § 16; por. R. May, M. Wierda: Is There a Hierarchy of Crimes In International Law? [w:] The Changing Face of Conflict and the Efficacy of International Humanitarian Law, red. H. Durham, T.L.H. McCormack, The Hague 1999, s. 529–530; K. Wierczyńska, jw., s. 157–161.
86
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
Można również z jego opinii wywnioskować, że różnice w zakresie powagi między zbrodniami wojennymi a zbrodniami przeciwko ludzkości nie istnieją, a powagę każdego czynu i odpowiednią do tego karę należy ustalać, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, w tym okoliczności obciążające sprawcę oraz
łagodzące dla niego. Przy przyjęciu takiej interpretacji opinia odrębna sędziego
A. Cassese oznaczałaby w gruncie rzeczy poparcie wniosków Izby Apelacyjnej
w sprawie Tadić. Wydaje się jednak, że nie taki był zamiar sędziego.
Natomiast MTKR wyraźnie wskazał na różnice na podstawie kryterium powagi między zbrodniami wojennymi a zbrodniami przeciwko ludzkości. Według
MTKR, najpoważniejszą zbrodnią jest ludobójstwo, następnie zbrodnie przeciwko
ludzkości, a na ostatnim miejscu znajdują się zbrodnie wojenne. Jako argument
na rzecz takiego wniosku można wskazać pogląd, zgodnie z którym zbrodnie popełniane przez grupy lub przeciwko członkom grupy ze względu na ich tożsamość
(innymi słowy: przynależność do tej grupy) są uważane za poważniejsze niż zbrodnie, które nie mają takiego przymiotu33.
33 A.M.
Danner, jw., s. 470–471.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2012
87