Gall Anonim w Internecie, czyli o komunikacji
Transkrypt
Gall Anonim w Internecie, czyli o komunikacji
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 Bożena Taras Uniwersytet Rzeszowski Gall Anonim w Internecie, czyli o komunikacji incognito Streszczenie Internet jest efektem eksplozji informacyjnej ostatnich lat i włączenia komputera do procesów komunikowania masowego. Następstwem przeobrażeń technicznych jest dynamiczny rozwój technologii komunikacyjnych oraz zmiany modelu interakcyjnych kontaktów interpersonalnych w Internecie. Przedmiotem i celem badań podjętych przez autorkę jest opis zmian zachodzących w akcie komunikacji, charakterystycznym dla jednej z odmian netlogu, tj. dla forum dyskusyjnego. Wydaje się, że spiritus movens zmian to anonimowość interlokutorów. Dlatego właśnie ‘anonimowość’ stała się słowem kluczowym rozważań. Autorka, charakteryzując kategorię anonimowości, postrzega ją jako strategię komunikacyjną, która znosi bariery dystansu społecznego oraz kształtuje poczucie wartości, niezależności i bezpieczeństwa internautów, wyrażające się oryginalnością tworzonych pseudonimów, otwartością poglądów, świadomym przekraczaniem norm językowych i kulturowych oraz emocjonalnością wypowiedzi. Nowe media – Internet Ostatnią dekadę charakteryzuje dynamiczny rozwój technologii służących komunikacji międzyludzkiej. Krokiem milowym okazało się odkrycie możliwości komunikacyjnych komputera. Jednym z zastosowań komputera w komunikowaniu jest Internet, połączenie sieciowe umożliwiające „rozpowszechnianie i wymianę przekazów tekstowych i audiowizualnych między ludźmi w skali globalnej” (Mrozowski 2001:84). Internet jest pierwszą ogólnoświatową i ogólnodostępną siecią komputerową, mającą charakter otwarty i multimedialny. © Copyright by Bożena Taras, 2003 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 W świecie wirtualnym przekraczanie granic nie budzi żadnych emocji, a kontakty interpersonalne zataczają coraz szersze kręgi. Naturalnym następstwem tego procesu są przeobrażenia kulturowe, odchodzenie od spuścizny przekazanej przez ojców i praojców (Lukian z Samosate 1951:15) oraz zmiana wzorców zachowań, w tym językowych. Wyrazem przemian jest prymitywizacja norm komunikacji międzyludzkiej, na poziomie języka wyrażająca się agresją słowną oraz odrzucaniem dotychczasowego systemu wartości i wzorca grzeczności językowej. Postęp techniczny odrywa komunikację od podłoża, podstaw, konwencji kulturowych, czyniąc ją coraz swobodniejszym i samodzielniejszym zajęciem jednostki. Szybki przepływ informacji oraz bezpośredni, anonimowy i intymny kontakt interpersonalny wyznaczają kierunek przeobrażeń kulturowych . Jednocześnie zmienia się rola odbiorcy, uczestnika aktu komunikacji międzyludzkiej w rzeczywistości wirtualnej. Internet dokonuje wielkiego przewrotu, odbiorca tekstu staje się równocześnie jego krytykiem, nadawcą bezpośredniej opinii. W tekście komentarza internetowego nadawca nie tylko ustosunkowuje się do opisywanych wydarzeń, ale przede wszystkim stara się silnie angażować odbiorcę. Sieć jest kanałem komunikacji interpersonalnej. Użytkownicy „dzięki interakcyjnym kontaktom z innymi użytkownikami sieci czują swoją przynależność do wielkiej międzynarodowej społeczności, która nie jest już jednym masowym audytorium, ani publicznością, lecz zmienną konfiguracją wielkiej liczby różnorodnych grup zainteresowań” (Mrozowski 2001:85). Interaktywność Internetu, medium „najbardziej dialogowego” ze środków masowego przekazu, pozwala na zachowanie symetrii ról nadawcy i odbiorcy (Grzenia 2001). Akt komunikacji, spełniający się w rzeczywistości wirtualnej, stwarza jego uczestnikom nowe możliwości interakcyjnych kontaktów interpersonalnych, a jego strukturę wyznaczają: określona werbalizacja (tekst), konsytuacja oraz akt nadawczy i odbiorczy. Komunikacja w Internecie Głównym przedmiotem i celem podjętych rozważań jest zwrócenie uwagi na zmiany wzorca komunikacyjnego interakcyjnych kontaktów interpersonalnych w Internecie. Ponieważ ramy niniejszej publikacji uniemożliwiają wyczerpujący i szczegółowy opis zachodzących przeobrażeń tego modelu, ograniczę się do wstępnej charakterystyki kategorii animowości. Wybrany materiał badawczy stanowią teksty zamieszczone w serwisie informacyjnym portalu internetowego Onet.pl wraz z tekstami komentarza, będącego natychmiastowym ustosunkowaniem się odbiorców do opisywanych wydarzeń. Jest to szczególna forma wypowiedzi. Kolejne opinie odnoszą się albo do tekstu głównego, tekstu-matki, albo do poprzednich komentarzy, albo są głosem w dyskusji do jednego z wątków. Ograniczenie badań do tekstów forum dyskusyjnego jest zgodne z sugestią Aleksandra Wilkonia (2002:240), który uważa, że aby wyjść poza jałowe 2 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 rozważania dotyczące dialogu, jego jednostek i struktur, trzeba badać konkretne rodzaje dialogów tworzących konkretne akty mowy. Tekst-matka i teksty-opinie są dialogiem szczególnym, niespotykanym w rzeczywistości pozainternetowej. Ten swoisty wielopłaszczyznowy dialog, odnoszący się do komunikacji werbalnej w sieci, można określić terminem netlog. Proponowany termin netlog (‘sieciowa rozmowa’), utworzony z połączenia słów net („network”) z ang. ‘sieć’ i logos z łac. ‘mowa, słowo, wypowiedź, wiadomość’, niesie więcej konotacji niż słowo telelog (Lisecki 2001:112): oprócz komunikacyjności i przestrzenności - systemowość. Netlog rozumiem jako system splątanych, krzyżujących się wypowiedzi o cechach dialogu, monologu lub/i polilogu, które tworzą konkretny akt mowy urzeczywistniany w Internecie, czyli w przestrzeni wirtualnej. Netlog to zatem złożona strukturalnie, semantycznie i pragmatycznie rozmowa w sieci. Opracowując niniejszy szkic, skoncentrowałam się na tekstach, których bohaterami są idole, sportowiec o wybitnej pozycji i wokalista o szczególnym autorytecie. Teksty o takich osobach, osobach z pierwszych stron gazet, o „mieszkańcach masowej wyobraźni” (Kita 2001), budzą szczególne emocje, o czym świadczy liczba opinii-komentarzy do artykułów umieszczonych na forum dyskusyjnym: 4795 - Drugie „złoto” Adama Małysza, 1675 – Pokonani Ich Troje1. Celem tekstu-matki jest poinformowanie odbiorców o pewnym stanie rzeczy. Wypowiedź taka charakteryzuje się ramą modalną ‘chcę, żebyś wiedział’, ‘wiedz, że’. Jest to tekst nie tylko o funkcji informacyjnej, opisujący wydarzenia, ale też wysuwający hipotezy, oceniający i/lub postulujący pewne zachowania (działania), co sugeruje na przykład tytuł Pokonani Ich Troje (wytł. B.T.). Model komunikacji, dokonującej się za pośrednictwem pisma, w serwisach informacyjnych portalu internetowego nawiązuje do publikacji prasowych, w których nadawca-dziennikarz tworzy i publikuje tekst kierowany do odbiorcy zbiorowego - czytelnika. W tym momencie model komunikacji pośredniej przyjmuje, zależnie od medium, odmienne formy. Rozbicie czasowe nadawania i odbioru artykułu zamieszczonego w prasie charakteryzuje reakcja kilkudniowa. W Internecie już po kilkunastu czy kilkudziesięciu sekundach pojawiają się pierwsze opinie czytelników na temat opisywanych zdarzeń. Nadawca wypowiedzi, będącej głosem w toczącej się dyskusji, może bez ograniczeń wyrażać swoje emocje, poglądy. Portal internetowy, w przeciwieństwie do redakcji, nie poczuwa się do odpowiedzialności za treść publikowanych komentarzy, uznając je za prywatne sądy użytkowników. W dyskusji internetowej pojawiają się wszystkie opinie, również te odrzucane przez redakcje czasopism. Są to najczęściej teksty anonimowe, nacechowane i wartościujące negatywnie, których celem jest sprowokowanie odbiorcy i wciągnięcie go do gry. Przykłady: „Hannawalet Ahonenen Widhoelz i Legł mają godność a Adrian Małysz nie. Przecież MŚ nie są prestiżowe i wszyscy obecnie najlepsi zawodnicy odpuścili sobie je. (...) W obliczu tych faktów sukces Adriana znaczy tyle co nic ~megatomek” czy też „masz całkowitą rację polaczki to naród kretynów. będą się 3 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 mieli z czego cieszyć przez następne 30 lat, a w międzyczasie bezrobocie wzrośnie do 30%, ale polacy i tak będą szczerzyć zęby jak idioci ~heniek”. Anonimowość uczestników aktu komunikacji Wielopłaszczyznowość komunikacji anonimowej w Internecie warunkowana jest różnorodnością usług internetowych. Anonimowość w sieci może dotyczyć przeglądania jej zawartości, wysyłania korespondencji, zamieszczania informacji oraz ich szyfrowania (Sareło 2000:179-182). Uczestnictwo w forum dyskusyjnym jest jedną z form podawania do publicznej wiadomości różnego typu informacji oraz upowszechniania poglądów: własnych lub cudzych, konwencjonalnych lub kontrowersyjnych, nacechowanych lub nienacechowanych. Osoby dyskutujące nie ujawniają prawdziwego nazwiska, używają pseudonimu. Zachowując anonimowość, chcą chronić swoją prywatność. Są bezimienne niczym autor najstarszej polskiej kroniki. Gall Anonim jest bowiem nazwą własną utworzoną wyłącznie na zasadzie konwencji: Gall – Francuz, Anonim – autor nieznany z nazwiska (Anonim tzw. Gall 1982:V-XVII). Wyraz Gall Anonim, użyty w tytule niniejszych rozważań, nie przysługuje jednostce, lecz klasie jednostek; jest rzeczownikiem nienależącym do kategorii nomina propria, nie nazywa konkretnego twórcy, lecz jest nazwą pospolitą o konkretnym znaczeniu: ‘człowiek nieznany z imienia i nazwiska’. Rzeczownik ten odnosi się zatem do dowolnych egzemplarzy desygnatów należących do klasy ludzi nieznanych. Leksem GALL ANONIM, jako określenie człowieka nieznanego, jest więc wynikiem procesu apelatywizacji konwencjonalnego imienia kronikarza o nieznanej tożsamości i proweniencji. Użytkownicy sieci czują się niezależni, mają poczucie autonomii. W świecie wirtualnym mogą przyjąć każdą rolę, przeradzać się zależnie od okoliczności w agresora, światowca, intelektualistę, laika, eksperta. Możliwości wyboru są nieograniczone. Wyznacznikiem aktualnie pełnionej roli jest język, tj. celowy i właściwy dobór środków językowych, który może także zdemaskować internautę-mistyfikatora. Uczestnika dyskusji mogą zdradzić cechy językowostylistyczne jego wypowiedzi: formy fleksyjne czasowników, dobór leksyki, błędy językowe, ubogi styl, sposób argumentowania. Na przykład osoba ukrywająca się pod pseudonimem pitupitu najprawdopodobniej jest kobietą, bo używa żeńskich form fleksyjnych. Próby zatajenia lub zmiany tożsamości, płci, wieku, wykształcenia, zawodu, statusu społecznego sprawiają, że charakterystyka socjolingwistyczna interlokutorów biorących udział w dyskusjach internetowych może stać się charakterystyką wyimaginowanej grupy. Pod wpływem kultury anglo-amerykańskiej zmienia się polska konwencja komunikacyjna w Internecie2. Polska społeczność internetowa nie jest już tak zchierarchizowana jak społeczeństwo polskie. Polscy internauci nie sytuują swych rozmówców w hierarchii władzy, autorytetu i znajomości. Akt komunikacji internetowej charakteryzuje się symetrią ról społecznych. Znika bariera dystansu społecznego względem osób nieznajomych oraz stojących wyżej w hierarchii 4 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 społecznej lub/i zawodowej. Równorzędna ranga uczestników dyskusji sprawia, że anonimowi użytkownicy sieci czują się ważni i dowartościowani, nie boją się atakować3. Sieć traktowana jest jak terytorium własne, a bezimienność kontaktów daje poczucie bezpieczeństwa, wyrażające się swobodą, poufałością, a nawet agresją zachowań językowych. Przykłady: „za takie słowa, matka powinna cię „wyskrobać”, gdyby wiedziała, ze je wypowiesz!!!!!!! !!!!!!! ~abortus”; „Zakazać DEBILOM – MEGATOMKOM dostępu do internetu. A najlepiej odstrzelić!!!!!! !! ~przeeemek” czy też „DAJCIE PROSTAKOWI SPOKÓJ. PRZECIEŻ BYDLAKOWI CHODZI O TAKĄ ZADYMĘ ~AGMAST”. Anonimowość internautów staje się strategią komunikacyjną pozwalającą doświadczyć spokoju, podniecenia i przygody, uwierzyć, że będzie zupełnie inaczej niż było poprzednio (Covey 2000:66). Aby zrealizować cel swojej wypowiedzi, nieznany nadawca otwarcie, bez zahamowań wykorzystuje różne środki: sięga po tematy i leksykę tabu, toczy z odbiorcą swoistą grę językową, odrzuca normy językowe oraz kulturowe. Swobodnemu sięganiu po strategie z różnych poziomów sprzyja właśnie anonimowość kontaktów. W nowej sytuacji komunikacyjnej i społecznej nie trzeba ujawniać swojej tożsamości. Uczestnicy forum dyskusyjnego ukrywają się pod inną nazwą niż ich prawdziwe imię i nazwisko, czyli pod pseudonimem. Najczęściej jest to nazwa (nick) tymczasowa, okazjonalna, warunkowana konsytuacją4, którą podmiot nazwania może ciągle zmieniać: wybierać lub tworzyć na nowo. Pseudonim często cechuje oryginalność, niepowtarzalność oraz nacechowanie emocjonalne, np. pl4iR, keinen ich troje. Przyjęcie określonej nazwy może służyć: autocharakterystyce (Rafał, czarny), zwróceniu uwagi odbiorców na prezentowany tekst-opinię (DUMNY BIELSZCZANIN), ośmieszeniu interlokutora-internauty (wieśniewski), wyrażeniu emocji (małysz is the best, tfu), uwolnieniu się od ograniczeń i presji (megapronć, Kurna), rozrywce (z czapką w zębach, Lepper). Pseudonim jest charakterystycznym elementem gry językowej, której celem jest ludyczność, przyjemność płynąca z grania, a jego znaczenie pragmatyczne związane z kontekstem, w jakim został użyty (Blum-Kulka 2001:215). Uczestnicząc w dyskusji pod przybranym nazwiskiem, internauta wchodzi w świat wirtualny niczym czysta, niezapisana karta, bez ciężaru stereotypów dotyczących atrakcyjności fizycznej (Wallace 2001:155). Dzięki Internetowi nieatrakcyjny zewnętrznie użytkownik śmiało wyraża swoje poglądy, prezentuje zalety intelektu. Inni użytkownicy sieci postrzegają go wyłącznie poprzez jego teksty. Nieważny jest jego wygląd, wiek, płeć, zawód, status społeczny, stan majątkowy, cechy osobowości, poglądy, zainteresowania. Nadawca jest tym, kim chce być w swoich tekstach. Kształtując swój wizerunek wyłącznie werbalnie, może zostać w sieci autorytetem, prowokatorem lub przeciętnym obywatelem cyberprzestrzeni (Gut 1999:164). Może zresztą być każdym z nich. Nikt bowiem tak naprawdę nie wie, kim są megatomek, kibic lub Magda, czy to nie jedna i ta sama osoba. Stając się w Internecie nieznaną osobą XXX, AAA, t., mm, szanowany pan 5 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 Iksiński czy szanowana pani Iksińska, spokojni obywatele przestrzegający norm kulturowych w rzeczywistości niewirtualnej, mogą wypowiadać się swobodnie na każdy temat. Nie boją się przy tym oceny innych, bo przecież chroni ich anonimowość. Poza tym używany przez nich pseudonim tymczasowy, służący autokreacji, jeśli zyska złą sławę, w każdej chwili mogą zmienić. Bezimienność kontaktów interpersonalnych na forum sprawia, że użytkownicy, świadomie bądź nie, ale na pewno bez obaw, łamią normy językowe i kulturowe. Występujące w tekście błędy typograficzne (błędy literowe, pomijanie polskich liter, nieużywanie wielkich liter i znaków interpunkcyjnych) świadczą na ogół o braku kompetencji nadawcy, braku umiejętności szybkiego pisania bez patrzenia na klawiaturę5. Brak kompetencji nadawcy może też być przyczyną popełniania błędów ortograficznych i gramatycznych6. Jeśli użytkownik nie zna zasad, a dbałość o poprawność nie jest jego nawykiem, to pisze *mogły by, *niema, *wogóle, *poprostu, *napewno, *se, *miszcz7. Zapomina o jednej z zasad netykiety, tj. o przestrzeganiu norm interpunkcyjno-ortograficznych. Pisze szybko, nie zastanawia się, ale mimo łamania zasad internetowej etykiety nie grożą mu żadne sankcje. Chroni go bowiem inna zasada netykiety, mówiąca o tym, że uczestnicy dyskusji nie powinni na forum publicznym zwracać uwagi użytkownikowi robiącemu błędy. Popełnione błędy można wytknąć mu wyłącznie nie wprost, w sposób taktowny, kulturalny. Przykładowo, wypowiedź „...chyl glowe przed miszczem Adasiem...” ortuś (znaczący pseudonim) replikuje: „chyl glowe przed miSZCZem bo cie zniSTRZe”, zaś tekst „...nie chciało mu się wogóle skoncentrować...” osoba występująca pod pseudonimem ogół poprawia: „A może w ogóle???” Niektórzy łamią jednak tę zasadę, bezpośrednio a nawet ostentacyjnie wytykając innym wykroczenie, np. ”ŻE SIĘ NIE PISZE PRZEZ RZ TYLKO PRZEZ Ż”. Uczestnictwo pod przybranym imieniem, najczęściej tymczasowym, sprawia, że dyskusja często przeradza się w kłótnię: chaotyczną, niespójną, nielogiczną (Wilkoń 2002:231-232). Teksty wielu internautów cechuje emocjonalność i nietolerancja. Intencją niejednego nadawcy jest dominowanie nad interlokutorem oraz obrażenie go. Wyzwala to w uczestnikach dyskusji internetowych agresję, której przejawem jest ostra, dosadna frazeologia wypowiedzi, a szczególnie wyrażenia nacechowane i wartościujące (wulgaryzmy, przekleństwa, zgrubienia, zdrobnienia, kolokwializmy), np. gnój, bydlak, megadureń, megadupek, głupol, kibole, polaczki, niedzielni forumowicze, banda debili, pawian czerwony, zwyrodniałe badziewo, menda pełzająca po jajcach, bujaj się czubie/frajerze, jeb się ośle, wszarzu zapluty. W Internecie rozmawia się na każdy temat, często nie przebierając w środkach. Nie zawsze jednak używanie mocnych słów, błędnych form czy wykroczenie przeciw normie jest piętnowane przez innych internautów. W analizowanych tekstach widać wyraźnie, że nie neguje się tych zachowań językowych, które są zbieżne z poglądami adwersarza. Zakończenie Kontakty interpersonalne użytkowników Internetu określa specyficzny 6 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 sposób komunikacji, przełamujący tradycyjne wzory kulturowe, konwenanse, mocno zakorzenione w świadomości przeciętnego użytkownika języka8. Internauci tworzą język, socjolekt, ale również ów język tworzy tę grupę. Używanie odrębnego języka wzmacnia więź grupową i przekonanie członków tej społeczności o autonomiczności ich grupy. Sprawdza się zasada „wzajemnej zależności między społeczeństwem a językiem” (Grabias 1994:117). O tym, że rozmówcy używają błędnych form, ostrych, dosadnych słów, świadomie odrzucając to wszystko, co jest wyrazem aprobowanego społecznie modelu grzeczności, decyduje konsytuacja, którą wyznacza anonimowy kontakt interlokutorów. Pisząc o komunikacji w Internecie, nie można na obecnym etapie badań podawać daleko idących uogólnień. Studia prowadzone w tym zakresie są dopiero w fazie wstępnej. Dotychczasowe prace (p. bibliografia) oraz omówiony tu jeden z aspektów komunikacji są zaledwie ułamkiem tego, co składa się na komunikację w sieci. Aby rozważania dotyczące komunikacji w Internecie nie stały się li tylko dyskusją akademicką, trzeba podjąć dalsze systematyczne i szczegółowe badania poszczególnych rodzajów netlogu, tworzących określone akty komunikacji. Bibliografia Anonim tzw. Gall (1982) Kronika polska. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo. Blum-Kulka, S. (2001). Pragmatyka dyskursu. [W:] van Dijk, T.A. (red., 2001). Dyskurs jako struktura i proces. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cieślikowa, A. (1998). Pseudonimy. [W:] Rzetelska-Feleszko, E. (red., 1998). Polskie nazwy własne. Encyklopedia. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN. Covey, S.R. (2000). Komunikacja synergiczna. [W:] Stewart, J. (2000). Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Duszak, A. (1998). Tekst, dyskurs, komunikacja międzynarodowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Goban-Klas, T. (2001). Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN. Grabias, S. (1994). Język w zachowaniach społecznych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Gruszczyński, W. (2001). Czaty w sieci, czyli o (polskich) zwyczajach językowych w Internecie. „Dialog” nr 2. Grzenia, J. (2001). Internet jako miejsce dialogu. [W:] Internetowa Konferencja Naukowa „Porozmawiajmy o rozmowie”. Http://uranos.cto.us.edu.pl / ~rozmowa/. Gut, D. (1999). Piszę, więc jestem. O języku Internetu. „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” nr 1-2. 7 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 Huizinga, J. (1998). Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa: Czytelnik. Jagodzińska, J. (2000). Uśmiech i śmiech w dyskusjach internetowych – o sposobach zapisu uczuć towarzyszących wypowiedzi. „Poradnik Językowy” nr 3. Jasińska, M. (2001). Językowy savoir-vivre w internecie. [W:] Habrajska, G. (red., 2001). Język w komunikacji. T. 3. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Kita, M. (2001). Syndrom Knocka, czyli czego językoznawca może się dowiedzieć, badając teksty wywiadów [W:] Internetowa Konferencja Naukowa „Porozmawiajmy o rozmowie”. http://uranos.cto.us.edu.pl/~rozmowa/. Lisecki, M. (2001). Komunikacja przez komputer (CMC). [W:] Habrajska, G. (red., 2001). Język w komunikacji. T. 3. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Lukian z Samosate (1951). Dialog o tańcu. Warszawa. Maliszewska, A. (2002). Wirtualna buźka. Modyfikująca rola znaków graficznych w komunikacji internetowej. [W:] Michalewki, K. (red., 2002). Tekst w mediach. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Mrozowski, M. (2001). Media masowe. Władza, rozrywka i biznes. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Sareło, Z. (2000). Media w służbie osoby. Etyka społecznego komunikowania. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Wallace, P. (2001) Przyjaźń i miłość w Internecie. Psychologia wzajemnego przyciągania. „Dialog” nr 2. Wilkoń, A. (2002). Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu. Kraków: Universitas. Przypisy 1 Większość tekstów nie wywołuje tak żywej reakcji, a znaczna część przechodzi bez echa. 2 O zróżnicowaniu zachowań komunikacyjnych warunkowanych kontrastami społeczno-kulturowymi pisze Anna Duszak (1998:263-275). 3 O granicach wolności mówiłam w referacie pt. Refleksje na temat językowej wolności człowieka, wygłoszonym na Zjeździe PTJ w Krakowie we wrześniu 2002 r. 4 W tekstach o tematyce sportowej typowym pseudonimem jest kibic, o muzyce – fan. 5 Przyczyną mogą być również wymogi techniczne. 6 Piszę „na ogół”, bo niektórzy nadawcy celowo popełniają błędy, również ortograficzne, aby prowokować innych, podejmować wyzwanie i toczyć walkę słowno-ortograficzną. 7 Z kontekstów, w których wystąpiły te błędy, jednoznacznie wynika, że nie popełniono ich specjalnie. 8 Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec—kwiecień 2003 8 O niektórych aspektach języka internautów, m.in. o emotikonach i akronimach, zob. Gut 1999, Jagodzińska 2000, Gruszczyński 2001, Jasińska 2001, Maliszewska 2002. 9