ROLA OBRAZU BOGA W RADZENIU SOBIE MŁODZIEŻY Z LEKKĄ

Transkrypt

PAWEŁ KURTEK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce
ROLA OBRAZU BOGA W RADZENIU SOBIE MŁODZIEŻY
Z LEKKĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
W SPOŁECZNYCH SYTUACJACH TRUDNYCH
W artykule zaprezentowano wyniki badań empirycznych dotyczących roli subiektywnego obrazu Boga w aktywności zaradczej młodzieży z lekką niepełnosprawnością
intelektualną w społecznych sytuacjach trudnych. Zasadnicze tło teoretyczne procesu
radzenia sobie stanowi podejście poznawcze, akcentujące rolę przekonań jednostki
w formowaniu strategii zaradczych. Jednym z nich jest obraz Boga rozumiany jako subiektywne wyobrażenie o Bogu, jego istocie, atrybutach, relacjach ze światem przyrodniczym, społecznym i indywidualnym (Gielas, Głaz 2009). W konceptualizacji sytuacji
trudnych nawiązano do teorii M. Tyszkowej (1986) akcentującej uniwersalne znaczenie
zagrożeń i deprywacji społecznych. Badania przeprowadzono na 60-osobowej próbie
dobranej celowo młodzieży od 13. do 18. roku życia z diagnozą psychologiczną lekkiej
niepełnosprawności intelektualnej. Ze względu na badanie konotacyjnego aspektu obrazu Boga skonstruowano własną ankietę dostosowaną do doświadczenia życiowego
i możliwości językowych badanych. Pozwala ona na badanie postrzeganego poziomu
zaangażowania Boga w codzienne życie człowieka. Do badania radzenia sobie wykorzystano kwestionariusz RTSS D. Boreckiej-Biernat (2003). Wyniki wskazały na dominację obrazu Boga jako wspierającego badanych w rozwiązywaniu codziennych zadań
życiowych. Większość badanych deklarowała również skłonność do zadaniowego rozwiązywania własnych problemów społecznych. Analiza statystyczna z wykorzystaniem
testu nieparametrycznego chi-kwadrat wskazuje na przewagę zadaniowej aktywności
wśród osób przekonanych o wspierającej roli Boga w ich życiu. Grupa deklarująca negatywny obraz Boga jako obojętnego wobec losu człowieka wykazuje natomiast skłonność
do agresywnego zmagania się w sytuacjach zagrożeń i deprywacji społecznych. Choć
wyniki uzyskane są na niewielkich grupach porównawczych (ograniczających możliwości wnioskowania statystycznego), to jednak sugerują regulacyjną rolę obrazu Boga w
sytuacjach trudnych i zasadność formowania adekwatnego wizerunku Boga jako pozytywnego i zaangażowanego w dzieje każdej jednostki.
Słowa kluczowe: niepełnosprawność intelektualna, obraz Boga, agresywny, zadaniowy i unikowy styl radzenia sobie
M
łodzież z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego stanowi
grupę, szczególnego zainteresowania teoretyków i praktyków ze względu na większe szanse na samodzielność życiową w porównaniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim. Okres adolescencji to moment kulminacyjny w rozwoju poznawczym tych jednostek, a lekka niepełnosprawność umysłowa (deficyt myślenia abstrakcyjnego) nie przekreśla możliwości skutecznej realizacji zadań życiowych i tym samym przystosowania
do życia w otwartej społeczności. Poznanie pozaintelektualnych mechanizmów
SZKO£A SPECJALNA 1/2012
23
PAWEŁ KURTEK
regulujących funkcjonowanie społeczne tych osób stanowi ważną przestrzeń
dociekań naukowych. Współczesne holistyczne ujęcie skłania do wnikania
w subiektywny świat młodzieży wypełniony różnymi konstruktami poznawczymi – obrazami, przekonaniami, które modyfikują jej aktywność (Kościelska
1998, Kurtek 2009, Zigler 1999).
Jednym z zaniedbanych mechanizmów psychicznego i duchowego funkcjonowania młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego jest obraz Boga i jego rola w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi.
Proces radzenia sobie według R. Lazarusa (1986) opiera się na mechanizmach
oceny pierwotnej (sytuacji) i wtórnej (własnych zasobów). Istotną rolę pośredniczącą w tym procesie pełnią indywidualne schematy poznawcze, w tym obraz
Boga (Oleś 1993, s. 16–18). Myślenie i podejmowanie decyzji przez człowieka
wymaga bowiem konstruowania wewnętrznych obrazów (Chlewiński 1982).
Pojęcie „obraz Boga” nie oznacza tego, kim Bóg jest w rzeczywistości, ale
oznacza Jego „psychiczną reprezentację” w ludzkim umyśle, a więc dotyczy
Boga „rozpoznawanego i przeżywanego w ludzkiej psychice” (Gielas, Głaz
2009, s. 53). Kiedy posługujemy się tym pojęciem, mamy na uwadze subiektywne wyobrażenie Boga.
Z. Chlewiński (1985, s. 982) rozróżnia w pojęciu Boga dwa znaczenia – denotacyjne i konotacyjne. Pierwsze z nich oznacza „treść poznawczą, która
podobnie przedstawia się wszystkim zdolnym ją zrozumieć”, drugie natomiast, różne dla każdego człowieka, „nadaje zabarwienie emocjonalne, zwykle wyraża pewien rodzaj oceny lub preferencji”. Jeżeli wymiar denotacyjny
jest zbliżony w danym kręgu kulturowym, to aspekt konotacyjny wykazuje
większe indywidualne zróżnicowanie. A zatem obraz Boga to „wielowymiarowa przestrzeń semantyczna, która warunkuje bogactwo rozmaitych skojarzeń świadczących o określonej dyspozycji, postawie, nastawieniu jednostki wobec Boga; skojarzenia te mają rozmaite treści – niektóre z nich poznawcze, inne emocjonalne (czasem nawet negatywne), najczęściej mieszane; treści zaś zróżnicowane są przez olbrzymią ilość indywidualnych doświadczeń”
(tamże).
Obraz Boga to kluczowe zagadnienie psychologii religii. Współczesne prace
badawcze z tego działu psychologii można zakwalifikować do jednego z trzech
głównych kierunków: rozwojowego, międzykulturowego i psychoanalitycznego (Tokarski 2008)1. Ze względu na specyficzną grupę badawczą oraz poszukiwanie roli obrazu Boga w rozwiązywaniu sytuacji trudnych wartościowe wydaje się podejście rozwojowe. Psychiczna reprezentacja Boga należy według
1
Badacze prowadzący badania w ramach psychologii rozwojowej interesują się określeniem stadiów
rozwoju obrazu Boga u dzieci (Deconchy, za: Chlewiński 1985; Riccards 1984, Walesa 2005). Przedstawiciele psychologii międzykulturowej porównują religijność ludzi różnych religii (Heller 1986, za:
Tokarski 2008, Tamayo 1970). Przedstawiciele nurtu psychoanalitycznego natomiast w badaniach
nad obrazem Boga zajmują się np. problemem podobieństwa między obrazem Boga a obrazami rodziców (Kuczkowski 1982).
24
ROLA OBRAZU BOGA W RADZENIU SOBIE MŁODZIEŻY Z LEKKĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ...
D.W. Winnicotta (za: Molenda 2005) do klasy obiektów przejściowych (czyli
niemagicznych i nierealnych), które pozostają poza kontrolą człowieka. Tym
samym ma On atrybut autonomicznej aktywności (Rizzuto, za: Molenda 2005,
s. 67). Pionierskie analizy C. Barnes (za: Riccards 1984) oparte na badaniach
dzieci i młodzieży wskazują na takie atrybuty Boga, jak: wszechobecność,
omnipotencja i wszechwiedza. Badania przeprowadzone sto lat później przez
C. Walesę (2005) potwierdzają ten sam sposób postrzegania Boga przez dzieci. A zatem Bóg to istota doskonała i święta, Stwórca i Dawca wszystkiego.
Także współcześnie dzieci przypisują Mu takie atrybuty, jak: nieśmiertelność,
wszechwiedza, wszechmoc.
Systematyczne analizy longitudinalne lub poprzeczne rozwoju pojęć związanych z Bogiem u dzieci i młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną nie są znane autorowi tego opracowania, dlatego zarysowany zostanie uniwersalny model rozwoju tego aspektu religijności. Przyjmując hipotezę podobieństwa rozwoju, zakłada się, że rozwój struktur poznawczych u jednostek z niepełnosprawnością intelektualną przebiega wolniej i nie osiąga poziomu abstrakcyjnego. Analiza specyfiki rozwoju obrazu Boga powinna więc
uwzględniać wiek umysłowy.
Liczne badania w różnych grupach wiekowych wskazują na stadialny
rozwój wyobrażeń na temat Boga, zgodny z poznawczym i afektywnym
dojrzewaniem. Na podstawie badań empirycznych E. Harms (za: Riccards
1984) ustalił baśniowy, realistyczny i indywidualny etap w rozwoju pojęć
związanych z Bogiem. Pierwsza faza odnosi się do średniego dzieciństwa
(3.–6. r.ż.), kiedy Bóg pojmowany jest jako Czarodziej, Duch mający magiczną moc. Antropomorficzny obraz Boga jest formowany wówczas na podstawie procesu analogii do obrazu rodziców, szczególnie w wymiarze konotacyjnym (afektywnym). W okresie późnego dzieciństwa (7.–12. r.ż.) nauczanie katechetyczne sprzyja realistycznym koncepcjom Boga. W obrazie Boga
dominuje antropomorfizm moralny, a więc przypisywanie Mu atrybutów
wyższej jakości, np. dobroci, mądrości, sprawiedliwości, świętości. Wskutek
rozszerzenia środowisk uczestnictwa i tym samym odbioru zróżnicowanych
głosów (często nieprzychylnych dla religii), pojawiają się pierwsze, z reguły fragmentaryczne, wątpliwości w wierze (Walesa 2005). W okresie dorastania następuje proces indywidualizacji przekonań religijnych. Charakterystyczne dla tej fazy rozwoju według E. Grubera (za: Riccards 1984) są doświadczenia egzaltacji, kryzysu i jego przezwyciężenia. Konsekwencją autonomii intelektualnej, moralnej i religijnej są sprzeczne postawy i doznania,
poczucie zagubienia, dezorientacja nawet we własnych przeżyciach. To poczucie zagubienia uwrażliwia na problematykę przyczyn istnienia i skłania
do poszukiwania genezy zjawisk, własnego światopoglądu. Rewizja krytyczna treści religijnych prowadzi do upadku religijności „sakralnej”, „cudownej”, „utylitarnej”, „modelowej”. W wyniku tej rewizji wyłania się religijność autonomiczna i osobista. Odkrycie własnego wymiaru transcendentalnego pozwala uporządkować obraz siebie i innych w świecie. Dzięki
ukształtowaniu własnych poglądów filozoficzno-religijnych (światopoglądu) praktyki stają się coraz bardziej świadome i dobrowolne (Chlewiński
25
PAWEŁ KURTEK
1982). Zinternalizowany Bóg (przed którym nie można się już schować) staje się zasadą organizującą działanie dorastającej jednostki, tzn. obraz Boga
nabiera mocy regulacyjnej.
Młodzież z lekką niepełnosprawnością intelektualną wykazuje specyficzne
cechy w zakresie reprezentacji Boga. Potwierdzają to badania porównawcze
J. Kostrzewskiego i E. Zasępy (1997). Na podstawie analizy wyników uzyskanych dzięki Skali Przeżyć Religijnych dowiedziono, że osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim przeżywają w sposób bardziej intensywny
swój stosunek do Boga, Chrystusa, Kościoła niż ich pełnosprawni rówieśnicy.
„Dzieci i młodzież lekko upośledzona umysłowo ujawnia dużą potrzebę bezpieczeństwa, przynależności i miłości, którą zaspokaja religia, odczuwają potrzebę ufania Komuś, Kto nie zawiedzie. Oczekiwania te zaspokaja wiara. Mają
też większe, niż rówieśnicy o prawidłowym rozwoju umysłowym, zaufanie
do osób cieszących się autorytetem (rodziców, katechetów, księdza, siostry zakonnej), które przekazują im określone wzorce zachowań religijnych” (Lausch
1987, s. 240).
W ontogenetycznym rozwoju reprezentacji Boga można dostrzec aspekt formalny i treściowy (denotacyjny oraz konotacyjny). Jeżeli zmienność w pierwszym ujęciu ma charakter uniwersalny i podyktowana jest dojrzałością intelektualną (przeobrażenia od materialistycznego i obrazowego po symboliczne
i abstrakcyjne rozumienie Boga), to wymiar drugi jest indywidualnie i kulturowo zróżnicowany. Wskazują na to odmienne wyobrażenia dzieci, gdyż niektóre przypisują Mu miłosierność, sprawiedliwość, inne zaś opisują go jako
„straszliwego władcę świata” (Mathias, Patino, za: Riccards 1984, s. 92–94). Konotacyjny i denotacyjny aspekt obrazu Boga ma podłoże empiryczne i kształtuje się w procesie socjalizacji, własnych czynności poznawczych oraz doświadczeń emocjonalnych związanych z osobami znaczącymi, zwłaszcza z rodzicami
i osobami duchownymi, katechetami.
Atrybucja antropomorficznych cech przypisywanych Bogu rozpatrywana
jest współcześnie w kontekście doświadczeń dobrostanu lub frustracji w relacjach wczesnodziecięcych z matką2 (Helfaer, za: Molenda 2005, s. 56–59).
Można więc przypuszczać, że doświadczenie satysfakcjonującej fazy symbiozy
i separacji sprzyja kształtowaniu dostępnego, wspomagającego, niezaborczego obrazu Boga i tym samym uruchamia proces ufności w Bożą opatrzność.
Utrwalone doświadczenie deprywacji potrzeb i bezradności dziecięcej przyczynia się natomiast do negatywnych koncepcji Boga i zwątpienia religijnego. Blokowanie procesu oddzielania się psychicznego dziecka od matki może z kolei
skutkować zjawiskiem konfuzji, wyrażającym się w ambiwalentnym konflikcie
z obiektem (pragnieniem i lękiem przed fuzją z matką). To nieuzasadnione rozwojowo przedłużenie fazy symbiozy może skutkować formowaniem się osobowości zależnej, przesuwającej odpowiedzialność i aktywność na inne obiekty,
w tym Boga.
2
Teorie relacji z obiektem stanowią inspirację teoretyczną do zrozumienia afektywnego wymiaru obrazu Boga (Helfaer 1972, Mc Dargh 1983, Rizzuto 1979).
26
Obraz Boga jest istotnym wyznacznikiem religijności człowieka, ale także jednym z wielu punktów odniesienia do interpretacji wydarzeń i podejmowanych
przez jednostkę działań. Jakość tej reprezentacji może się przyczyniać zarówno
do dezintegracji (neurotyzacji), jak i integracji funkcjonalnej jednostki (Molenda
2005). Struktura ta nabiera szczególnego znaczenia w sytuacjach krańcowych.
Doświadczenie bezradności w obliczu nieoczekiwanych kryzysów życiowych
w sposób szczególny uaktywniać może regulacyjne funkcje obrazu Boga (jako
obiektu przejściowego), gdyż dotychczasowe struktury funkcjonalne okazują się
niewydolne. Wówczas jednostki, które przypisują Bogu cechy związane z opiekuńczością, bliskością, miłością, lepiej radzą sobie w sytuacjach trudnych, gdyż
uruchamiają proces nadziei (pośredniczy on w ocenie własnych zasobów zaradczych). U osób z negatywną koncepcją Boga łatwiej generuje się proces zwątpienia (Helfaer, za: Molenda 2005, s. 51–62)3. Potwierdzają to wyniki badań osób
po przeszczepie nerki. Modlitwa, stosowanie afiliacji religijnej przyczynia się do
lepszego, efektywniejszego przystosowania się pacjentów (Tix, Frazier 1998).
Czy jednak mechanizmy oceny sytuacji i regulacji zachowań w obliczu sytuacji
trudnych mają zastosowanie w odniesieniu do młodzieży z lekką niepełnosprawnością umysłową? Interesujące są wyniki badań E. Zasępy (2003), w których uzyskano ujemną zależność między przeżyciami religijnymi a poziomem depresji.
Stwierdzono, że niższa depresja współwystępuje z większym postrzeganiem modlitwy jako środka stymulującego rozwój wewnętrzny, z bardziej intensywnym
odczuciem bliskości Boga jako Opiekuna i Ojca, z głębszą wiarą w istnienia Boga.
Osoby z mniejszym poziomem depresji w modlitwie częściej powierzają Bogu
swoje troski, proszą o dobrą pamięć, zdrowie, przebaczenie przewinień, uwielbiają Boga jako Wszechmogącego Stwórcę i Pana oraz dziękują Mu za wszystkie
dobra, jakie im wyświadczył. Osoby z mniejszą liczbą objawów depresyjnych bardziej odczuwają, że Bóg jest zawsze przy nich, w trudnych sytuacjach opiekuje się
nimi, przychodzi do nich np. w postaci komunii świętej.
Wydaję się zatem, że obraz Boga młodzieży z lekką niepełnosprawnością
moderuje tzw. dyspozycyjną ocenę poznawczą sytuacji i własnych zasobów
(w postaci ufności lub zwątpienia), decydującą o określonym stylu radzenia sobie z trudnymi, stresowymi sytuacjami. Styl rozumiany jest najczęściej jako indywidualna tendencja lub repertuar zachowań zaradczych, zaś strategie radzenia sobie ze stresem to zbiór poznawczych lub behawioralnych odpowiedzi (reakcji) na stresujące wydarzenia (Vecruysse, Chandler 1992).
W transakcyjnej koncepcji stresu (Lazarus 1986) wymienia się dwa główne wymiary radzenia sobie – koncentracja na problemie i koncentracja na emocjach oraz odpowiadające im dwie funkcje: rozwiązanie problemu – zmiana sytuacji i obniżenie napięcia emocjonalnego. Wyróżnia się więc styl skoncentrowany na problemie (zadaniowy), który polega na skłonności do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania danego problemu poprzez próbę zmiany sytuacji. Główny nacisk kładzie się na zadanie lub planowanie roz-
3
Zjawisko nadziei i zwątpienia pozostaje w bliskiej analogii do poczucia koherencji w ujęciu A. Antonovsky’ego (1979), szczególnie z wymiarem sensowności.
27
PAWEŁ KURTEK
wiązania problemu tkwiącego w sytuacji stresowej. Strategie należące do tego
stylu ujawniać się mogą w trakcie konfliktów interpersonalnych w postaci takich działań zaradczych, jak asertywna konfrontacja, poszukiwanie kompromisu lub porozumienia. Drugi styl – obronny, charakteryzuje się dążeniem do obniżenia napięcia psychicznego związanego z zagrożeniem dla własnego „ja”.
Może on przyjąć formę skłonności do reagowania emocjonalnego lub unikowego. Styl skoncentrowany na emocjach jest specyficzny dla osób, które w sytuacjach stresowych charakteryzują się skłonnością do nadmiernej koncentracji
na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, lęk, poczucie winy, napięcie. Osoby te, aby zmniejszyć napięcie emocjonalne, często używają strategii agresywnych w rozwiązywaniu problemów interpersonalnych.
Styl skoncentrowany na unikaniu objawia się natomiast stronieniem jednostki od myślenia o sytuacji stresowej, przeżywania i doświadczania jej. Unikanie
to może przyjąć dwie formy: angażowania się w zadania zastępcze (słuchanie
muzyki, oglądanie telewizji, myślenie o sprawach przyjemnych) albo szukania
różnych kontaktów towarzyskich (Endler, Parker, za: Kurtek 2009).
W ostatnich latach duże znaczenie przypisuje się specyficznej formie radzenia sobie – radzeniu sobie religijnemu czy szerzej – duchowemu. Okazuje się
bowiem, że religia odgrywa znaczną rolę na różnych etapach sytuacji stresowej, poczynając od jej oceny, a kończąc na psychologicznych i biologicznych
następstwach. Osoba posługująca się religijnym radzeniem sobie traktuje Boga
jako źródło oparcia w przezwyciężeniu stresu. Radzenie to przybiera różne formy: wykorzystywania otrzymanych od Boga zasobów, delegowania na Niego
odpowiedzialności za rozwiązanie problemów czy współpracy z Bogiem (Heszen-Niejodek, Sęk 2007).
Problemy badawcze, metoda, grupa
Interesującym zagadnieniem jest poznanie roli obrazu Boga u młodzieży
z lekką niepełnosprawnością intelektualną zmagającą się z sytuacjami trudnymi. Przedstawione analizy pozwalają bowiem na przyjęcie założenia, że obraz
taki występuje w tej grupie osób. Jaką jednak pełni funkcję i czy aktywizuje się
w trakcie transakcji stresowej, pozostaje zagadnieniem otwartym. Postawiono
zatem pytanie ogólne: czy istnieje związek między jakością obrazu Boga a stylem radzenia sobie w sytuacjach trudnych?
A następnie, aby sprecyzować problemy badawcze, sformułowano następujące pytania szczegółowe:
1. Jaki jest obraz Boga w zakresie wymiaru: pozytywne zaangażowanie – obojętność wobec losu człowieka u młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego?
2. Jakie strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych wykazuje
młodzież z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego?
3. Czy młodzież z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego postrzegająca Boga jako „pozytywnego – współpracującego” preferuje zadaniowy styl radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych?
28
4. Czy młodzież z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego postrzegająca Boga jako „pozytywnego – wyręczającego” preferuje unikowy
styl radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych?
5. Czy młodzież z niepełnosprawnością intelektualną stopnia lekkiego postrzegająca Boga jako „obojętnego” preferuje agresywny lub zadaniowy styl
radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych?
Aby odpowiedzieć na wymienione pytania, dokonano badań w grupie młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną w wieku od 13. do 18. roku
życia. Próba liczyła ogółem 62 osoby, w tym 38 dziewcząt oraz 24 chłopców.
Do określenia stylu radzenia sobie tej grupy wykorzystano skróconą
i uproszczoną pod względem językowym wersję kwestionariusza RTSS Boreckiej-Biernat (2003). Narzędzie przeznaczone jest do badania radzenia sobie młodzieży w trudnych sytuacjach społecznych. Sytuacje te umiejscowione są w szkole, domu oraz środowisku lokalnym. Do każdej z piętnastu sytuacji podano trzy alternatywne działania zaradcze. Badany deklaruje, jaki typ
zachowania najczęściej przejawia. Każde z zachowań reprezentuje zadaniową,
unikową lub agresywną strategię zaradczą. Przewaga określonego typu działań wskazuje na osobowościową tendencję, czyli styl radzenia sobie. Język narzędzia ma charakter konkretny i odwołuje się do typowych doświadczeń nastolatka, tym samym można go uznać za wartościowy do badania młodzieży
z lekką niepełnosprawnością intelektualną.
Do opisu subiektywnego obrazu zaangażowania Boga w życie człowieka zastosowano ankietę w opracowaniu własnym. Zawiera on siedem zdarzeń z życia
codziennego typu: choroba, kłótnia, klasówka szkolna i prowokuje do refleksji
nad zaangażowaniem Boga w rozwiązanie tych problemów. Kafeteria możliwych odpowiedzi obejmuje trzy kategorie obrazu Boga: obojętnego, pozytywnego – współpracującego i pozytywnego –wyręczającego4. Dominacja określonego
typu wyborów wskazuje na specyfikę obrazu Boga u jednostki. Narzędzie jest
krótkie, a jego język dostosowany do możliwości poznawczych młodzieży z lekką niepełnosprawnością umysłową. Badania przeprowadzano w małych grupach po nawiązaniu kontaktu z badanymi, z zachowaniem warunków kontroli
przebiegu wypełniania kwestionariuszy i możliwością komunikacji zwrotnej.
Wyniki badań własnych
Obraz Boga młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną
Aby poznać jakość obrazu Boga w 62-osobowej grupie młodzieży z lekką niepełnosprawnością intelektualną, zsumowano wszystkie odpowiedzi badanych
w trzech kategoriach: obojętny, pozytywny – współpracujący, pozytywny – wyręczający. Uzyskane rezultaty zamieszczono w tabeli 1 i na wykresie 1.
4
Przeprowadzona analiza trafności treściowej z wykorzystaniem sędziów kompetentnych zakładała
minimalną zgodność na poziomie 4/5.
29
PAWEŁ KURTEK
Tabela 1
Zestawienie ilościowe kategorii obrazu Boga u młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim
Kategorie obrazu Boga
Liczba
Procent
Pozytywny – współpracujący
252
58
Pozytywny – wyręczający
120
28
Obojętny
62
14
Liczba wskazań i procent wskazań na określoną kategorię w całej próbie badawczej
Z analizy danych zamieszczonych w tabeli 1 i na wykresie 1 wynika, że
przebadana młodzież gimnazjalna z niepełnosprawnością intelektualną najczęściej (58 %) spostrzega Boga jako współpracującego z człowiekiem w rozwiązywaniu różnych zadań dnia codziennego. Świadczą o tym wypowiedzi:
[…] pomaga mi w uczeniu się, przygotowaniu do klasówki, jak Go o to poproszę […]
wspiera w chorobie, aby człowiek się nie załamał […] stara się dodać mi sił, kiedy
koledzy z klasy naśmiewają się ze mnie na przerwie. Mniej wypowiedzi (28%)
wskazuje na przekonanie, że Bóg w swojej wszechmocy wyręcza człowieka
w przezwyciężaniu problemów. Osoby tak sądzące spostrzegają Boga jako
spełniającego wszystkie prośby bez względu na zaangażowanie człowieka,
rozwiązującego różne problemy interpersonalne w szkole i w domu, np. […]
Bóg uczyni cud i osoba mi bliska wyzdrowieje. Najrzadziej (14%) ujawniło się negatywne postrzeganie Boga jako obojętnego, dalekiego, niezaangażowanego
w ludzkie losy. W doświadczeniu osobistym pojawiają się wówczas przekonania, że kiedy np. […] w modlitwie proszę o coś, Pan Bóg nie pomaga mi wcale.
Nie interesuje się On moimi kłopotami szkolnymi, gdy mam klasówkę lub koledzy
mnie przezywają.
Wykres 1. Udział procentowy poszczególnych kategorii obrazu Boga w wymiarze zaangażowanie – obojętność u badanejmłodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu
lekkim
Przedstawione wyniki wskazują na dominację Boga pozytywnego i zaangażowanego, chociaż zaangażowanie to bywa traktowane nadmiernie opiekuńczo.
30
Strategie radzenia sobie młodzieży z lekką niepełnosprawnością
intelektualną w społecznych sytuacjach trudnych
Wyobrażeniowa konfrontacja badanych z różnymi sytuacjami trudnymi społecznie, zaproponowanymi w kwestionariuszu RTSS Boreckiej-Biernat (2003),
dała okazję do poznania strategii radzenia sobie młodzieży gimnazjalnej z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Ogólne rezultaty wyboru jednej z trzech alternatywnych form zachowania w 15 trudnych społecznie sytuacjach zamieszczono w tabeli 2 i na wykresie 2.
Z zamieszczonych danych w tabeli 2 i na wykresie 2 wynika, że badana młodzież częściej (56%) wybiera zadaniowe strategie zaradcze niż agresywne (22%)
lub unikowe (22%) w radzeniu sobie w interpersonalnych sytuacjach trudnych.
„Zadaniowe radzenie sobie polega na podejmowaniu konkretnych działań
prowadzących do rozwiązania problemu lub zmniejszenia i złagodzenia wywołanych przez niego negatywnych skutków” (tamże, s. 27). W przypadku konfliktów rodzinnych badani np. przedstawiają rodzicom argumenty wskazujące, że
są niewinnie oskarżani; wykonują powierzone im zadania domowe (np. zmywanie naczyń); przepraszają rodziców, że z ich powodu bardzo się martwili.
Tabela 2
Ogólne zestawienie ilościowe kategorii strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach
społecznych u badanej młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim
Kategorie strategii radzenia sobie
Liczba poszczególnych Procent poszczególnych
kategorii zaradczych
kategorii zaradczych
Zadaniowa
523
56
Agresywna
206
22
Unikowa
201
22
Wykres 2. Udział procentowy strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych
u młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim
W sytuacjach szkolnych próbują np. sami rozwiązać zadania szkolne (kartkówki); przyznają się do wagarów i obiecują, że to się więcej nie powtórzy; przySZKO£A SPECJALNA 1/2012
31
PAWEŁ KURTEK
znają rację, że przez nich klasa przegrała mecz i obiecują, że w następnym meczu bardziej się postarają.
W środowisku lokalnym np. grzecznie mówią sprzedawczyni o jej pomyłce
przy wydawaniu reszty pieniędzy; dają żebrzącemu dziecku kawałek pizzy, gdy
domaga się ono pieniędzy.
Agresywne radzenie sobie polega na używaniu „siły fizycznej przeciw osobom, rzeczom, wyrażaniu negatywnych opinii szkodzących i poniżających innych” (tamże). Przykładem takich działań zaradczych badanych było np. złoszczenie się na rodziców, że postępują niesprawiedliwie; robienie im awantury
o to, że nie dotrzymują danego słowa oraz krzyczenie do nich. Wobec kolegów
lub innych osób strategia ta przybierała postać wyśmiewania, odgrażania się lub
złośliwego pouczania.
Podobnie często jak na strategie agresywne badani wskazywali na wykorzystywanie działań unikowych, sprzyjających odwracaniu uwagi od trudnych
sytuacji społecznych. Przykładem tego są:
Wychodzenie z domu na spacer w trakcie konfliktu z rodzicami.
Zamykanie się w swoim pokoju i usiłowanie zajęcia się przyjemnymi sprawami.
Niezwracanie uwagi na rodziców i na ich pouczenia.
Rezygnowanie z rozwiązania trudnych zadań w czasie sprawdzianu.
Sen, żeby zapomnieć o trudnej i przykrej sytuacji.
Odchodzenie i nieupominanie się o zwrot tego, co się należy.
Obraz Boga a styl radzenia sobie
Aby sprawdzić istnienie związku między indywidualnym obrazem Boga
w wymiarze zaangażowanie – obojętność wobec codziennych problemów życiowych a preferowanym stylem zmagania się w społecznych sytuacjach trudnych, konieczne było wyodrębnienie zróżnicowanych w obu aspektach grup.
W tym celu dokonano porównania ilościowego w zakresie deklarowanego
przez każdą jednostkę obrazu Boga. Uzyskana w całej próbie macierz różnic
pozwoliła zaklasyfikować badanych do grupy z pozytywnym – współpracującym, pozytywnym – wyręczającym bądź negatywnym – obojętnym obrazem
Boga. Następnie porównano wyodrębnione trzy grupy w zakresie stylu radzenia sobie, ustalonego na podstawie preferencji jednostki do stosowania określonego typu strategii zaradczych. Uzyskane wyniki zaprezentowano w tabeli 3.
Uzyskane wartości empiryczne z zastosowaną poprawką Yetesa (Ferguson
1997, s. 247) na ciągłość danych stały się podstawą do zastosowania testu nieparametrycznego na zależność zmiennych jakościowych chi-kwadrat. Uzyskany rezultat 12,97 (df = 4;  = 0,02) zezwala na stwierdzenie istnienia istotnej
statystycznie zależności między jakością obrazu Boga a stylem radzenia sobie.
Bóg postrzegany jako bliski, wspomagający człowieka częściej występuje w zadaniowej grupie badanych, którzy preferują racjonalne działania (np. allocentryczną życzliwość czy asertywną konfrontację) w sytuacjach konfliktów interpersonalnych z rodzicami, rówieśnikami czy innymi uczestnikami życia społecznego. Dominacja w jednostce przekonania o obojętności Boga na ludzkie,
codzienne losy wiąże się z agresywnym stylem zaradczym, charakteryzującym
32
się skupianiem uwagi na sobie i podejmowaniem działań zmniejszających napięcie emocjonalne poprzez wyładowanie fizyczne bądź słowne. Nie uzyskano
natomiast znaczącej statystycznie zależności obrazu Boga jako pozytywnego –
wyręczającego z określoną tendencją radzenia sobie.
Tabela 3
Obraz Boga a styl radzenia sobie u młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu
lekkim – liczebności z zastosowaną poprawką Yetesa
Kategorie
obrazu Boga
Zadaniowy styl Agresywny styl
radzenie sobie radzenie sobie
Unikowy styl
radzenie sobie
Suma
Pozytywny –
współpracujący
20,5
3,5
7,5
31,5
Pozytywny –
wyręczający
6,5
3,5
4,5
14,5
Negatywny –
obojętny
3,5
9,5
5,5
18,5
Suma
30,5
16,5
17,5
64,5
Dyskusja wyników i postulaty pastoralne
W pierwszej części relacjonowanych badań wskazano na dość optymistyczny
obraz Boga wśród badanej młodzieży. Dominacja przekonania o Jego bliskości,
trosce i wspomaganiu człowieka w pokonywaniu codziennych trudności stanowić może owoc współczesnej myśli pastoralnej. Wizja Boga Miłosiernego, potwierdzona nie tylko głoszeniem Dobrej Nowiny, ale również zbawczą ofiarą,
to podstawa religijnego doświadczenia obecności Boga. Skuteczna katecheza
pozwala tę prawdę wiary internalizować. Często jednak wiedza religijna może
pozostawać teoretyczna i nie przenikać do innych sfer życia. Uzyskane wyniki
wskazują jednak na aktywny, dynamizujący charakter jakości przekonań dotyczących Boga. W zależności bowiem od subiektywnego obrazu formują się
zróżnicowane preferencje radzenia sobie w społecznych sytuacjach trudnych.
Jednostki, których Bóg jest dobry i wspomagający, częściej uruchamiają strategie zorientowane na przezwyciężenie trudności. Pozytywny obraz Boga sprzyja
rozwojowi osobowości człowieka, twórczo nastraja go do życia, świata i innych
ludzi, dodaje sił do walki i zmiany siebie, a także otwarcia na to, co nowe.
Jednostki przekonane o obojętności Boga w konfliktach z rodzicami, rówieśnikami lub innymi osobami uruchamiają częściej regresywne formy radzenia
w postaci agresji. Negatywny obraz Boga przyczynia się do obarczania Boga
winą i odpowiedzialnością za ludzkie i osobiste cierpienia czy niepowodzenia
życiowe, traktowania trudnych wydarzeń jako kary i odpowiadania agresją wobec innych i siebie (Gielas, Głaz 2009).
Uzyskane wyniki korespondują z koncepcją nadziei i zwątpienia religijnego P.M. Helfaer (1972). Interioryzacja obrazu Boga pozytywnego – wspoSZKO£A SPECJALNA 1/2012
33
PAWEŁ KURTEK
magającego zwiększa zasoby nadziei, niezbędne do zadaniowego zmagania się ze stresem. Przekonanie, że Bóg jest daleki i nie obchodzą go moje
sprawy, pozostawia jednostkę samotną (pozbawioną dostępnego obiektu),
szczególnie gdy doświadcza ona napięć w relacjach z bliskimi. Wówczas łatwiej o działania egocentryczne (agresywne) w rozwiązywaniu problemów
interpersonalnych. Nie ustalono związku między obrazem Boga jako pozytywnym – wyręczającym a stylem radzenia sobie, choć oczekiwać można
było nastawienia unikowego lub agresywnego u tych badanych. Wydaje się,
że obraz Boga – „Czarodzieja” charakterystyczny jest dla dziecięcego poziomu rozwoju religijności i nie ma funkcji regulacyjnej w rozwiązywaniu
problemów interpersonalnych dnia codziennego. Wspomniany dziecięcy
(niedojrzały) obraz Boga stanowić może efekt symbiotycznego nastawienia
jednostki, wynikający z zablokowania fazy separacji w procesie kształtowania się tożsamości (Mahler, za: Tryjarska 1998).
Przedstawione analizy uprawniają do sformułowania postulatów pastoralnych sprzyjających formowaniu obrazu Boga jako obiektu bliskiego, pozytywnego i wspomagającego człowieka. Podstawowym czynnikiem konotacyjnego wymiaru tej wewnętrznej reprezentacji będą doświadczenia emocjonalne z osobami znaczącymi (szczególnie rodzicami, nauczycielami, osobami
stanu duchownego) – pośrednikami wymiaru religijnego. W związku z tym
wskazane są:
troskliwe, ale usamodzielniające relacje z rodzicami (Rizzuto 1979);
działania włączające dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną
do wspólnot kościelnych, oparte na gratyfikacji potrzeb społecznego uczestnictwa, akceptacji;
dostępność sakramentu Eucharystii, dającej możliwość doświadczania bliskości Jezusa i budowania duchowej więzi (por. Lausch 1987, s. 144–145);
kształtowanie wiedzy dotyczącej bezwarunkowej, niewyręczającej miłości
Boga do człowieka i tym samym budowanie poczucia własnej wartości jako
„Dziecka Bożego”;
wspomaganie dobrowolnej i samodzielnej modlitwy, w której będzie możliwe wyrażenie własnych uczuć, pragnień, lęków i aktualnych problemów.
Otwartość emocjonalna na Boga (wymiar konotacyjny) zwiększy motywację
do poznawania Go (wymiar denotacyjny) w ramach katechezy szkolnej, domowej i kościelnej. Regulacyjna rola obrazu Boga może się aktywować dzięki autonomizacji relacji z Bogiem w postaci spontanicznej, ufnej modlitwy, opartej na
wyrażaniu swoich stanów emocjonalnych, przeżyć, problemów i radości dnia
codziennego. Jednostka czująca bliskość Boga będzie bardziej odporna na zwątpienie niż osoba pozbawiona takiego wsparcia, skazana na duchową samotność
w pokonywaniu różnych sytuacji trudnych.
Bibliografia
Antonovsky, A. (1979). Health, stress and coping. San Francisco: Jossey-Bass.
Borecka-Biernacka, D. (2003). Kwestionariusz radzenia sobie w trudnych społecznie sytuacjach. Przegląd Psychologiczny, 1. Lublin: TN KUL.
Chlewiński, Z. (1982). Psychologia religii. Lublin: TN KUL.
34
Chlewiński, Z. (1985). Psychologiczne uwarunkowania idei Boga. Encyklopedia Katolicka,
t. 2. Lublin: TN KUL.
Ferguson, G.A., Takane, Y. (2002). Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Gielas, J., Głaz, S., (2009). Udział rodziców w kształtowaniu obrazu Boga u dzieci. W:
S. Głaz (red.), Człowiek i jego życie religijne. Kraków: WAM.
Grzymała-Moszczyńska, H. (1984). Psychologia religii. Wybór tekstów. Cz. I. Skrypty uczelniane, 472. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Helfaer, P.M. (1972). The Psychology of Religious Doubt. Beacon Press: Boston.
Heszen–Niejodek, I., Sęk, H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kostrzewski, J., Zasępa, E. (1997). Postawy religijne rodziców a postawy religijne dzieci
i młodzieży lekko upośledzonej umysłowo. Roczniki Pedagogiki Specjalnej, 8.
Kościelska, M. (1998). Oblicza upośledzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kościelska, M., Aouil, B. (red.).(2003). Człowiek niepełnosprawny. Sprawność w niesprawności.
Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
Kowalik, S. (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Król, J. (1982). Wpływ posiadanego obrazu ojca na pojęcie Boga u dzieci. W: Z. Chlewiński (red.), Psychologia religii. Lublin: TN KUL.
Kuczkowski, S. (1982). Psychologia kształtowania się obrazu Boga. Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego.
Kurtek, P. (2009). Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim wobec sytuacji trudnych. Osobowościowe i sytuacyjne uwarunkowania radzenia sobie. Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego.
Lausch, K. (1987). Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo.
Warszawa: ATK.
Lazarus, R. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3–4.
McDargh, J. (1983). Psychoanalytic Object Relations Theory and the Study of Religion. On Faith and the Imaging of God. New York: University Press of America.
Molenda, A. (2005). Rola obrazu Boga w nerwicy eklezjogennej. Kraków: ZW Nomos.
Oleś, P. (1993). Zagadnienia stresu, kryzysu i radzenia sobie. Roczniki Filizoficzne, T. XLI,
z. 4, s. 5–22.
Pargament, K.I., Cole, B., Vandecreek L., Belavich T., Brant C., Perez L. (1999). The vigil:
Religion and the search for control in the hospital waiting room. Journal of Health Psychology, 4 (3).
Riccards, M.P. (1984). Struktura rozwoju religijnego. W: H. Grzymała-Moszczyńska (red.),
Psychologia religii. Wybór tekstów. Cz. I. Skrypty uczelniane, 472. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Rizzuto, A.M. (1979). The Birth of the Living God. A Psychoanalytic Studies. Chicago: The
University of Chicago Press.
Tix, A.P., Frazier, P.A. (1998). The use of religious coping during stressful life events: Main
effects, moderation, and mediation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66 (2).
Tokarski, S. (2006). Dojrzałość religijna. W: S. Głaz (red.), Podstawowe zagadnienia psychologii religii. Kraków: WAM.
Tokarski, S. (2008). Kształtowanie się obrazu Boga i jego wpływ na relacje interpersonalne.
Portal Psychologiczny, Psychologia.net.pl. (stale dostępny od 23.03.2008).
Tryjarska, B. (1998). Terapia rodzinna. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoteriapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tyszkowa, M. (1986). Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
35
PAWEŁ KURTEK
Vercruysse, N.J., Chandler, L.A. (1992). Coping strategies used by adolescents in dealing
with family relocation overseas. Journal of Adolescence, 15.
Vergote, A. (1988). Guilt and Desire: Religious Attitudes and their pathological Derivates. Yale:
University Press New Haven.
Walesa, C. (1982). Rozwój religijności człowieka. W: Z. Chlewiński (red.), Psychologia religii. Lublin: TN KUL.
Walesa, C. (2005). Rozwój religijności człowieka. Lublin: TN KUL.
Winnicott, D.W. (1953). Transitional Object and Transitional Phenomena. International Journal of Psycho-Analysis, 2.
Zasępa, E. (2003). Postawy religijne a poziom lęku i depresji u 12–14-letniej młodzieży
niepełnosprawnej umysłowo w stopniu lekkim. Psychologia Jakości Życia, 2.
Zigler, E. (1999). The individual with Mental Retardation as a Whole Person. W: E. Zigler,
D. Bennet-Gates, (red.), Personality Development in Individuals with Mental Retardation.
Cambridge: University Press.
ANEKS
Kwestionariusz ankiety do badania obrazu zaangażowania Boga w życie
człowieka (oprac. własne)
Poniżej zamieszczono 7 pytań dotyczących Pana Boga. Przeczytaj je uważnie i wybierz spośród trzech odpowiedzi tę, która najlepiej opisuje Twoje myśli, przekonania dotyczące Boga. Wybraną odpowiedź zakreśl. Pamiętaj, że
każda odpowiedź jest dobra, jeśli jest szczera.
1. Pan Bóg:
a) nie pomaga nikomu
b) pomaga, ale chce, aby człowiek dał coś od siebie
c) pomaga tym ludziom którzy, proszą Go i cierpliwie czekają
2. Gdy przygotowuję się do klasówki, Bóg:
a) pomaga mi w uczeniu się, gdy Go o to poproszę
b) nie interesuje się takimi sprawami
c) załatwia to za mnie, więc nie muszę się martwić
3. Kiedy pojawiają się jakieś trudności, Pan Bóg:
a) rozwiązuje je za mnie
b) pomaga mi, ale oczekuje mojego działania
c) nie interesuje się tym
4. Kiedy w modlitwie proszę o coś, Pan Bóg:
a) spełnia te prośby, które mogą przynieść mi dobro
b) nie pomaga mi wcale
c) wszystkie moje prośby spełnia
5. Kiedy ktoś bliski z mojej rodziny jest poważnie chory, Pan Bóg:
a) nie ma na to wpływu
b) uczyni cud i osoba mi bliska wyzdrowieje
c) wspiera w chorobie, aby człowiek się nie załamał
6. Kiedy koledzy z klasy naśmiewają się ze mnie na przerwie, Pan Bóg:
a) karze tych, którzy się ze mnie naśmiewają
b) stara się dodać mi sił
36
c) nie interesuje Go to
7. Kiedy w domu Twoi rodzice kłócą się, Pan Bóg:
a) nie angażuje się w to
b) rozwiązuje wszystko pomyślnie
c) pomoże, jeśli moi rodzice Go o to poproszą i będą się modlić
Dziękuję Ci za pomoc i współpracę!
Klucz: obraz Boga
a) pozytywny – współpracujący: 1b, 2a, 3b, 4a, 5c, 6b, 7c
b) pozytywny – wyręczający: 1c, 2c, 3a, 4c, 5b, 6a, 7b
c) obojętny: 1a, 2b, 3c, 4b, 5a, 6c, 7a
ROLE OF THE IMAGE OF GOD IN COPING WITH DIFFICULT SOCIAL
SITUATIONS IN ADOLESCENTS WITH MILD INTELLECTUAL DISABILITIES
Summary
The article presents the findings of empirical research on the role of a subjective image
of God in coping activity of adolescents with mild intellectual disabilities in difficult social
situations. A cognitive approach that emphasizes the role of an individual’s beliefs in the
formation of coping strategies constitutes the fundamental theoretical background of the
coping process. One of such beliefs is the image of God understood as a subjective conception of God, his being, his attributes and his relations with the natural world, the social
world and the personal world (Gielas, Głaz 2009). Conceptualizing difficult situations, the
author referred to a theory M. Tyszkowa (1979) emphasizing the universal sense of social
risks and deprivation. The research was conducted on an intentionally selected sample of
sixty adolescents aged 13 through 18 with mild intellectual disabilities. Because a connotative aspect of the image of God was studied, the author developed his own questionnaire
adapted to the life experience and language abilities of the adolescents in the survey. This
questionnaire made it possible to examine the perceived level of God’s involvement in
man’s everyday life. D. Borecka-Biernat’s RTSS questionnaire (Handling difficult social
situations) was used to study coping skills. The findings showed the dominance of the
image of God as the one who supports the respondents in solving everyday problems in
life. The majority of the respondents also declared a tendency to solve their own social
problems in a task-oriented manner. A statistical analysis with the use of the chi-square
nonparametric test indicates a predominance of task-oriented activity among the respondents who are convinced of God’s supportive role in their lives. On the other hand, the
respondents who declare a negative image of God as the one who is indifferent to man’s
fate show a tendency to wrestle aggressively when social risks and deprivation occur.
Although the findings refer to small comparative samples (that reduce statistical inference
possibilities), they suggest a regulating role of the image of God in difficult situations, and
provide grounds for creating an appropriate image of God as the one who is positive and
involved in each individual’s life.
Key words: intellectual disability, image of God, aggressive, task-oriented and avoidant styles of coping
37

ROLA OBRAZU BOGA W RADZENIU SOBIE MŁODZIEŻY Z LEKKĄ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Spotkanie z miłością

30.05.2010 - Polska Parafia w Leeds

stona 9