WALKA Z UBÓSTWEM I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM W UNII

WALKA Z UBÓSTWEM I WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM W UNII

5
WALKA Z UBÓSTWEM I WYKLUCZENIEM
SPOŁECZNYM W UNII EUROPEJSKIEJ
5.1. EUROPEJSKI ROK WALKI Z UBÓSTWEM I WYKLUCZENIEM
SPOŁECZNYM
Od 1983 r. Parlament Europejski wraz z Radą Europejską starają się zwrócić
uwagę opinii publicznej na obszar, który w ich ocenie wymaga podjęcia dyskusji
oraz dialogu pomiędzy wszystkimi państwami członkowskimi Unii Europejskiej. W dniu 22 października 2008 r. Parlament i Rada Europejska podjęli decyzję, w której w art. 1 stwierdzają, że: „(…) w celu wspierania działań Wspólnoty
w walce z wykluczeniem społecznym rok 2010 ogłasza się Europejskim Rokiem
Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym”1. W związku z powyższym
zdaniem autorów niniejszego opracowania problematyka ta winna zostać poddana gruntownej analizie, skupiającej się przede wszystkim na celach i zasadach
określonych przez decydentów unijnych, diagnozie stanu obecnego tego zjawiska w państwach członkowskich, jak również propozycji priorytetowych działań
w tym zakresie. W niniejszym opracowaniu analiza została przeprowadzona
w oparciu o dane statystyczne Eurostatu (Combating Poverty and Social Exclusion 2010), Komisji Europejskiej (Joint Report on Social Protection and Social
Exclusion 2009), Organizacji Narodów Zjednoczonych (The Millennium Development Goals Report 2009, Human Development Report 2009) oraz badań opinii publicznej przeprowadzonych przez Eurobarometer (Eurobarometer Survey
on Poverty and Social Exclusion 2009, Poverty and Social Exclusion 2010).
W przeciwieństwie do pozostałych regionów świata, w krajach Unii Europejskiej współcześnie nikt już nie umiera z głodu. Problem ubóstwa i wyklucze1
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym, Dz.U. L 298/20 z dn.
22.10.2008.
182
nia społecznego ma charakter głównie cywilizacyjny. Nie sposób go porównywać ze zjawiskiem ubóstwa występującym w takich krajach, jak np. Haiti, Nepal,
Suazi, Liberia, Czad, Madagaskar, Mozambik czy Zambia, w których według
raportu Banku Światowego ponad 50% populacji żyje z mniej niż 1,25 dolara na
dzień2. Współczesny obraz ubóstwa – na poziomie krajów Unii Europejskiej –
skłania do wniosku, że dana jednostka doświadcza tego zjawiska wówczas, gdy:
nie posiada pracy, osiąga zbyt niskie dochody, żyje w trudnych warunkach
mieszkaniowych, ma utrudniony dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej oraz
napotyka różnego rodzaju bariery w postaci utrudnień w dostępnie do edukacji,
kultury, sportu i rekreacji. Z kolei zjawisko wykluczenia społecznego zagraża
pomyślności obywateli, ograniczając ich możliwość wyrażania poglądów i aktywnego udziału w życiu społecznym.
Tabela 5.1 przedstawia podstawowe informacje na temat ubóstwa w krajach
członkowskich, które potwierdzają słuszność podjętych działań w tym zakresie.
Dowodem na to jest fakt, że w 2007 r. aż blisko 79 mln mieszkańców Unii Europejskiej było zagrożonych ubóstwem, w tym 9,4% dzieci zamieszkiwało gospodarstwa domowe, w których nikt nie pracuje. Dane empiryczne dość jednoznacznie wskazują, że nawet posiadanie pracy nie chroni przed ubóstwem
i wykluczeniem społecznym; średnio 8% pracowników zatrudnionych w krajach
Unii Europejskiej było w 2007 r. zagrożonych ubóstwem.
Przedstawione w tabeli 5.1 dane pozwalają sformułować tezę, że wyeliminowanie problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego powinno stać się politycznym priorytetem Unii Europejskiej. Co ważne, działania te winny być uzupełnione reformami systemu zabezpieczenia społecznego i rynku pracy. Jednak
aby działania te okazały się skuteczne, konieczne jest poparcie szerokich kręgów
społeczeństwa w państwach członkowskich, jak również wola i wsparcie polityczne. W zamyśle propagatorów tej inicjatywy Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym powinien stanowić wspólną platformę służącą podnoszeniu świadomości i wiedzy na ten temat, jak też winien służyć
wymianie informacji, najlepszych praktyk i rozwiązań w tym zakresie pomiędzy
państwami członkowskimi. Dobrym krokiem w tym kierunku są opracowywane
co dwa lata krajowe plany działania na rzecz integracji społecznej. Służą one
wspólnemu uczeniu się i wymianie doświadczeń w walce z ubóstwem i wykluczeniem społecznym3. Dzięki nim można uzyskać cenne informacje pozwalające
na skuteczne projektowanie docelowych ścieżek ograniczających zarówno ubóstwo, jak i wykluczenie społeczne. Przykładem tego mogą być wskazania
państw członkowskich zawarte w planach działania, wzbogacające wiedzę na
2
World Bank, Poverty Data. A Supplement to World Development Indicators 2008, Washington 2008, s. 12–13.
3
Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, red. E. Małuszyńska, B. Gruchman, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 279.
183
ten temat, głównie przez wyselekcjonowanie grup społecznych szczególnie zagrożonych. Na podstawie opracowań w poszczególnych krajach Unii Europejskiej do grup tych można obecnie zaliczyć: dzieci, osoby kończące wcześniej
naukę, rodziców samotnie wychowujących dzieci, rodziny wielodzietne, rodziny
mające jednego żywiciela, ludzi młodych (zwłaszcza młode kobiety), osoby
starsze, migrantów i mniejszości etniczne, osoby niepełnosprawne i ich opiekunów, bezdomnych, bezrobotnych (szczególnie długotrwale), więźniów, kobiety
i dzieci będące ofiarami przemocy oraz osoby uzależnione.
Tabela 5.1. Ubóstwo w Unii Europejskiej
Podstawowe liczby i fakty dotyczące problemu ubóstwa w Unii Europejskiej
W 2007 r. 16% Europejczyków, tj. 79 mln, było zagrożonych ubóstwem.
Pomimo poprawy sytuacji na rynku pracy 9,3% osób w wieku produkcyjnym oraz 9,4% dzieci
mieszkało w gospodarstwach domowych, w których nikt nie pracuje, a 8% osób zatrudnionych
żyje poniżej progu ubóstwa.
Transfery socjalne redukują ubóstwo średnio o 36% w UE, ale pomiędzy państwami członkowskimi zachodzą istotne różnice od 16% do 61%.
Stopa zatrudnienia wśród osób starszych wyniosła w 2007 r. 44,7% wobec 36,9% w 2000 r.
Aktualne systemy emerytalne na ogół zmniejszą poziom ubóstwa wśród osób starszych, jednak
wśród starszych kobiet żyjących samotnie występuje większe ryzyko popadnięcia w ubóstwo niż
w przypadku samotnie żyjących starszych mężczyzn (28% wobec 20%).
Pokolenie, które niedawno weszło na rynek pracy, w przyszłości musi się liczyć z wyraźnym obniżeniem poziomu emerytur, jeśli liczba lat pracy oraz wysokość płaconych składek nie ulegnie
zmianie.
Średnia oczekiwana długość życia wynosi obecnie 82 lata dla kobiet i 76 lat dla mężczyzn, co
oznacza, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat średni okres życia kobiety wydłużył się o 4 lata, natomiast mężczyzn o 5 lat.
Luka pomiędzy krajami UE w oczekiwanej długości życia wynosi 8 lat dla kobiet oraz 13 lat dla
mężczyzn.
Całkowite wydatki na służbę zdrowia wzrosły w UE w ciągu ostatnich 20 lat, pomiędzy państwami
członkowskimi występują pod tym względem istotne różnice (we Francji, w Austrii, Niemczech,
Portugalii przeznacza się na ten cel powyżej 10% PKB, natomiast w Czechach i Polsce – poniżej
7% PKB).
Źródło: European Commission, Joint Report on Social Protection and Social Exclusion 2009,
Luxembourg 2009, s. 17.
Zgodnie z decyzją Parlamentu Europejskiego i Rady ustanowione zostały
cztery główne cele i zasady przewodnie Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem
i Wykluczeniem Społecznym4:
a) uznanie praw – uznanie podstawowego prawa osób dotkniętych ubóstwem
i wykluczeniem społecznym do godnego życia i do pełnego uczestnictwa w życiu społeczeństwa,
4
Dz.U. L 298/20 z dn. 22.10.2008, s. 3–4.
184
b) wspólna odpowiedzialność i uczestnictwo – zwiększanie odpowiedzialności publicznej za politykę i działania w dziedzinie integracji społecznej, podkreślające zarówno zbiorową, jak i indywidualną odpowiedzialność w zwalczaniu
ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz znaczenie promowania i wspierania
działalności w ramach wolontariatu,
c) spójność – propagowanie bardziej spójnego społeczeństwa poprzez uświadamianie korzyści płynących dla całego społeczeństwa, z którego wyeliminowano ubóstwo, wspierającego sprawiedliwy podział i w którym nikt nie żyje na
marginesie,
d) zaangażowanie i konkretne działania – podkreślenie silnego zaangażowania politycznego UE i państw członkowskich na rzecz wywarcia decydującego
wpływu na likwidację ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz propagowania
tego zaangażowania i działań na wszystkich szczeblach sprawowania władzy.
Walkę z ubóstwem i wykluczeniem społecznym prowadzi się zarówno
w Unii Europejskiej, jak i poza jej granicami, zgodnie z milenijnymi celami
rozwoju ONZ, do których osiągnięcia zobowiązała się Unia Europejska i jej
państwa członkowskie. Głównym celem deklaracji milenijnych jest ograniczenie
ekstremalnego ubóstwa występującego we wszelkich formach do 2015 r. W tabeli 5.2 przedstawiono osiem celów i osiemnaście zadań, które zobowiązano się
osiągnąć przez doprowadzenie do trwałego, zrównoważonego rozwoju krajów
najbiedniejszych. Głównym zadaniem pierwszych siedmiu celów jest zaspokojenie potrzeb: biologicznych (cel 1), zdrowotnych (cel 4, 5, 7), cywilizacyjnych
(cel 2, 3) oraz środowiska naturalnego (cel 6). Cel 8 natomiast to zobowiązanie
do rozwijania i wzmacniania partnerstwa w skali światowej, głównie przez
współpracę pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi a krajami rozwijającymi
się, po to aby wspólnie zabiegać o osiągnięcie wymienionych siedmiu celów5.
Jednak postęp w realizacji celów rozwojowych ONZ może okazać się – ze
względu na kryzys finansowy 2007/2009 – trudny, lub wręcz niemożliwy, głównie ze względu na niższe tempo wzrostu gospodarki światowej, zmniejszenie się
światowego wolumenu handlu zagranicznego czy też ograniczoną oficjalną pomoc rozwojową (spowodowaną głównie trudnościami fiskalnymi w krajach
rozwiniętych)6.
Międzynarodowy kryzys gospodarczy i finansowy może mieć również dalekosiężne skutki dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia w państwach Unii
Europejskiej. Zazwyczaj bywa tak, że dotknięte tymi negatywnymi efektami są
najsłabsze grupy społeczne, dlatego też postuluje się, by Europejski Rok Walki
z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym w zasadniczy sposób wpłynął na pod5
J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006, s. 216.
6
United Nations, The Millennium Development Goals Report 2009, New York 2009, s. 4.
185
niesienie świadomości zagrożeń wynikających z wykluczenia społecznego oraz
propagowania aktywnej integracji społecznej7.
Tabela 5.2. Milenijne cele rozwojowe
Cel
Zadania
1. Zlikwidowanie skrajnego
ubóstwa i głodu
zmniejszenie do 2015 r. o połowę, w porównaniu z 1990 r., liczby
ludzi, których dochód wynosi mniej niż 1 dolar,
zmniejszenie do 2015 r. o połowę, w porównaniu z 1990 r., liczby
ludzi cierpiących głód
2. Zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym
zapewnienie, że do 2015 r. dzieci na całym świecie – zarówno
chłopcy, jak i dziewczęta – będą mogły ukończyć szkołę podstawową
3. Wspieranie zrównania
w prawach mężczyzn i kobiet oraz wzmocnienie pozycji kobiet
wyeliminowanie nierówności między obu płciami w dostępie do
szkół na poziomie podstawowym i średnim, najlepiej do 2005 r.,
oraz edukacji na poziomie wyższym najpóźniej do 2015 r.
4. Zmniejszenie wskaźnika
umieralności dzieci
zmniejszenie do 2015 r., w porównaniu z 1990 r., stopy umieralności dzieci poniżej piątego roku życia
5. Poprawa stanu zdrowia
kobiet ciężarnych i położnic
zmniejszenie do 2015 r. o trzy czwarte, w porównaniu z 1990 r.,
wskaźnika umieralności okołoporodowej
6. Zapewnienie stanu równowagi ekologicznej środowiska
włączanie do polityki i programów działania każdego kraju zasad
zrównoważonego rozwoju oraz zahamowanie utraty zasobów
środowiska naturalnego,
zmniejszenie o połowę do 2015 r. liczby ludzi niemających dostępu do wody zdatnej do picia i do urządzeń sanitarnych,
doprowadzenie, do 2020 r. do znacznej poprawy warunków życia
co najmniej 100 milionów ludzi mieszkających w slumsach
7. Zwalczanie AIDS, malarii
i innych chorób
zahamowanie do 2015 r., a następnie zmniejszanie liczby zachorowań na AIDS,
zahamowanie do 2015 r., a następnie zmniejszanie liczby zachorowań na malarię i inne groźne choroby
8. Rozwijanie i wzmacnianie
światowego partnerstwa
w sprawach rozwoju
dalsze rozwijanie otwartego, opartego na ustalonych regułach,
przewidywalnego, niedyskryminującego systemu handlu i finansów, łącznie ze zobowiązaniem do prawidłowego sposobu rządzenia, rozwoju i zmniejszenia ubóstwa – zarówno w skali krajów,
jak i skali międzynarodowej,
uwzględnianie szczególnych potrzeb krajów najmniej rozwiniętych, a zwłaszcza:
– umożliwienie tym krajom dokonywania eksportu bez ceł i kontyngentów,
– rozszerzenie programu redukcji zadłużenia najbardziej zadłużonych biednych krajów oraz umorzenie długów zaciągniętych w ramach pomocy bilateralnej,
– hojniejsza rządowa pomoc rozwojowa dla krajów zaangażowanych w ograniczenie ubóstwa,
7
Komisja Europejska, Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Strategiczny dokument ramowy, Bruksela 2008, s. 4.
186
cd. tabeli 5.2
Cel
Zadania
uwzględnianie szczególnych potrzeb krajów śródlądowych i małych rozwijających się państw wyspiarskich (w ramach Programu
działania na rzecz zrównoważonego rozwoju małych wyspiarskich
krajów rozwijających się oraz zaleceń XXII Sesji Nadzwyczajnej
Zgromadzenia Ogólnego ONZ),
wszechstronne zajmowanie się problemami zadłużenia krajów
rozwijających się przez przedsięwzięcie w skali krajowej i międzynarodowej niezbędnych środków w celu utrzymania długookresowej zdolności do spłaty zadłużenia,
stworzenie i wprowadzenie w życie, we współpracy z krajami rozwijającymi się, strategii zapewniających młodzieży możliwość
uczciwej i wydajnej pracy,
zapewnienie, we współpracy z firmami farmaceutycznymi, dostępu krajów rozwijających się do w miarę tanich, podstawowych
leków,
udostępnianie, we współpracy z sektorem prywatnym, korzyści
z nowych technologii, zwłaszcza w dziedzinie informacji i łączności
Źródło: J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006, s. 217–218.
5.2. STATYSTYCZNY OBRAZ UBÓSTWA W KRAJACH
UNII EUROPEJSKIEJ
Statystyczny obraz ubóstwa, stanowiący podstawę społecznej oceny pauperyzacji oraz budowy programów przeciwdziałania temu zjawisku, zależy głównie od przyjętej metodologii badań tego zjawiska8. Do pomiaru ubóstwa w państwach Unii Europejskiej wykorzystuje się tzw. wskaźniki lejkenowskie (laeken
indicators), jest to tzw. stopa niskiego dochodu po transferach socjalnych w podziale według wieku i płci (% osób żyjących w gospodarstwach domowych,
w których całkowity ekwiwalentny dochód jest poniżej 60% mediany dochodu
ekwiwalentnego dla całego kraju). Wskaźniki te są podstawą diagnozy oraz porównywania skali tych zjawisk w państwach członkowskich. Obok pomiaru
istotną rolę odgrywa również sam proces opisu zjawiska ubóstwa i wykluczenia
społecznego. Na poziomie Unii Europejskiej rozpatrywane jest tzw. ubóstwo
względne (relatywne), którego definicja została po raz pierwszy sformułowana
przez Radę Europejską w 1975 r. i brzmi następująco: „(…) ludzie żyją w ubóstwie, jeśli ich dochody i zasoby są niewystarczające do osiągnięcia standardu
8
A. Pollok, Problemy pomiaru zjawiska pauperyzacji społeczeństwa, Zeszyty Naukowe AE
w Krakowie, nr 594, Kraków 2003, s. 2.
187
życia akceptowanego w danym społeczeństwie, w którym funkcjonują. Jednostka doświadcza ubóstwa na wiele sposobów, m.in. poprzez brak pracy, niskie dochody, brak mieszkania, niewystarczającą opiekę zdrowotną oraz bariery w postaci utrudnień w dostępie do edukacji, kultury, sportu i rekreacji. Skutkuje to
wyłączeniem takich jednostek poza margines życia społecznego, gospodarczego
i kulturalnego, co ogranicza ich dostęp do praw podstawowych”9. Według innej
definicji opracowanej podczas Światowego Szczytu Rozwoju Społecznego ubóstwo absolutne oznacza „(…) stan charakteryzujący się nasiloną deprywacją
podstawowych potrzeb ludzkich, takich jak: żywność, woda pitna, urządzenia
sanitarne, opieka zdrowotna, schronienie, edukacja i informacja”10. Zjawisko
wykluczenia społecznego odnosi się do braku możliwości pełnego aktywnego
uczestnictwa w społeczeństwie, którego jest się członkiem. Wykluczenie społeczne w ujęciu kompleksowym, wielowymiarowym, wielopoziomowym i dynamicznym oznacza proces, w którym poszczególne jednostki są zepchnięte na
margines społeczeństwa i nie mogą uczestniczyć w pełni w aktywnym życiu
społecznym ze względu na swoje ubóstwo, brak podstawowych umiejętności,
brak możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji lub dyskryminację. W przeprowadzonych badaniach wśród mieszkańców Unii Europejskiej 73% ankietowanych uznało, że ubóstwo w ich kraju jest zjawiskiem powszechnym (rys. 5.1).
Tylko 25% mieszkańców Unii Europejskiej uważa, że ubóstwo w ich własnym kraju nie jest zjawiskiem powszechnie występującym. Niemniej skala
ocen w poszczególnych państwach członkowskich jest istotnie zróżnicowana. Aż
w trzech krajach odsetek respondentów przekonanych o powszechności tego
zjawiska we własnym kraju przekracza 90%. Są to odpowiednio Węgry (96%),
Bułgaria (92%) oraz Rumunia (90%). Wyniki te bardzo słabo korespondują
z odpowiedziami z innych państw, które również mają za sobą trudny okres
transformacji gospodarczej. I tak w Polsce oraz w Czechach odsetek stwierdzających, że zjawisko ubóstwa jest powszechne, kształtuje się na znacznie niższym
poziomie zarówno w stosunku do tych krajów, jak i do średniej dla państw UE-27.
Największy udział w społeczeństwie niezgadzających się z tym stwierdzeniem
odnotowano w krajach skandynawskich (Dania 68%, Szwecja 61%) oraz na
Cyprze (65%). Interesujące wyniki przedstawiają badania powszechności ubóstwa w krajach Unii Europejskiej ze względu na płeć oraz status danej osoby na
rynku pracy. I tak kobiety częściej niż mężczyźni uznają ubóstwo w swym kraju
za zjawisko powszechne. Najbardziej jednak uderzające różnice występują
w tym zakresie wśród osób o różnym statusie zatrudnienia. Aż 82% bezrobotnych uznało ubóstwo za rozpowszechnione, podczas gdy wśród osób zajmujących kierownicze stanowisko odsetek podzielających tę opinię wyniósł tylko
9
Eurostat, Combating Poverty and Social Exclusion, Luxembourg 2010, s. 6.
Ibidem.
10
188
189
190
69%, a wśród studentów 64%. Ponad cztery piąte (84%) mieszkańców Unii Europejskiej uznało, że w ciągu ostatnich trzech lat poziom ubóstwa wzrósł w ich
kraju, 82% – że poziom ubóstwa wzrósł na całym świecie, a tylko 72% ankietowanych stwierdziło, że ubóstwo wzrosło w Unii Europejskiej jako całości oraz
53% – że wzrosło w miejscu, w którym żyją11 (rys. 5.2). Większość respondentów w każdym państwie członkowskim sądzi, że poziom ubóstwa w ciągu ostatnich lat wzrósł w ich kraju. Na Węgrzech i Łotwie uznali tak prawie wszyscy
ankietowani (97%). Najmniejszy odsetek osób przekonanych o wzroście ubóstwa w ciągu trzech ostatnich lat odnotowano w Danii (65%) oraz Polsce (61%).
Spowodowane jest to m.in. tym, że kraje te wykazały się największą odpornością
na obecny kryzys finansowy. Poczucie wykluczenia ze społeczeństwa (rys. 5.3)
osiąga najwyższy poziom spośród wszystkich państw członkowskich w Czechach
(36%), stosunkowo wysoki odsetek ankietowanych potwierdza te odczucia również w Bułgarii (30%) i Austrii (26%). Problem wykluczenia społecznego w najmniejszym stopniu występuje w takich krajach, jak: Malta (6%), Finlandia (7%),
Słowenia, Dania i Szwecja (8%).
Mieszkańcy Unii Europejskiej różnie postrzegają zjawisko ubóstwa we własnym kraju. Około 25% badanych (co czwarty mieszkaniec UE) utożsamia ubóstwo z ograniczonymi środkami finansowymi, które nie pozwalają na aktywne
uczestnictwo w społeczeństwie, 22% ankietowanych uznało, że ubóstwo oznacza duże trudności w nabyciu i korzystaniu z podstawowych dóbr i usług. Co
piąty mieszkaniec Unii Europejskiej (21%) twierdzi, że ubóstwo występuje wtedy, gdy dana jednostka jest zależna od transferów socjalnych czy różnego rodzaju organizacji charytatywnych12. W pomiarze zjawiska ubóstwa w międzynarodowych analizach porównawczych często wykorzystuje się tzw. wskaźnik
deprywacji (human poverty index) opracowany przez Organizację Narodów
Zjednoczonych, publikowany corocznie w raporcie Human Development Report.
Wskaźnik ten obejmuje13:
– prawdopodobieństwo w momencie urodzenia niedożycia wieku 60 lat,
– odsetek ludności nieposiadającej funkcjonalnej umiejętności pisania i czytania,
– odsetek długookresowych bezrobotnych,
– odsetek ludności poniżej linii ubóstwa (50% mediany dochodu).
Zjawisko deprywacji (wykluczenia) w najmniejszym stopniu występuje
w krajach skandynawskich oraz w państwach zaliczanych do modelu kontynentalnego, tj. Niemczech, Francji i Austrii (rys. 5.4).
11
Eurobarometer, Poverty and Social Exclusion 2010…, s. 15.
Eurobarometer Survey on Poverty and Social Exclusion 2009…, s. 2.
13
United Nations, Human Development Report, New York 2009, s. 208.
12
191
192
35
30
25
20
15
10
5
0
IT
IE
UK
HU
PL
EL
SK
ES
BE
CZ
LU
AT
FR
DE
FI
DK
NL NO SE
Rys. 5.4. Wskaźnik deprywacji
Źródło: opracowanie własne na podstawie: United Nations, Human Development Report 2009, New
York 2009.
Stosunkowo wysoki poziom wykluczenia społecznego występuje we Włoszech oraz w krajach anglosaskich, czyli Irlandii i Wielkiej Brytanii. Kraje Unii
Europejskiej charakteryzuje duże zróżnicowanie stopnia zagrożenia ludności
relatywnym ubóstwem. W 2007 r. odsetek osób, których dochody były niższe od
progu relatywnego ubóstwa (60% mediany ekwiwalentnego dochodu), wynosił
od 10% w Czechach i Holandii do 21% na Łotwie, zaś luka ubóstwa osiągnęła
od 14% w Finlandii do 26% na Litwie i w Grecji14.
Tabela 5.3 przedstawia relatywną stopę zagrożenia ubóstwem oraz lukę ubóstwa względnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej w poszczególnych grupach wiekowych.
Największe zagrożenie ubóstwem wśród dzieci odnotowuje się w takich krajach, jak: Grecja, Hiszpania, Włochy, Litwa, Polska, Portugalia i Rumunia. Zagrożenie ubóstwem dotyka dzieci w najmniejszym stopniu na Cyprze, w Finlandii
i Szwecji. Ubóstwo wśród dzieci jest w ocenie brytyjskiego socjologa Anthony
Giddensa prawdopodobnie najgroźniejszą formą ubóstwa z najbardziej rozległymi
konsekwencjami, głównie dlatego, że tworzy bardziej subtelne i trudne formy deprywacji15. Według ostatnich badań Eurostatu 19% dzieci w Unii Europejskiej żyje w ubóstwie; co roku 6 mln przerywa naukę przed ukończeniem szkoły średniej.
14
W. Rutkowski, Nierówności dochodowe i ubóstwo w Polsce na tle Unii Europejskiej, „Polityka Społeczna” 2009, nr 4, s. 9.
15
A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 116.
193
Tabela 5.3. Poziom ubóstwa w poszczególnych grupach wiekowych w 2007 r.
Dzieci (0–17)
Kraje
BE
BG
CZ
DK
EE
IE
EL
ES
FR
IT
CY
LV
LT
LU
HU
MT
NL
AT
PL
PT
RO
SL
SK
FI
SE
UK
Zagrożenie
ubóstwem
○
○
++
+
○
○
-++
○
Luka
ubóstwa
względnego
+
○
-○
○
○
-++
++
--○
+
+
○
○
--++
++
+
-
○
○
++
++
○
Osoby w wieku
produkcyjnym (18–64)
Luka
Zagrożenie
ubóstwa
ubóstwem
względnego
○
○
○
++
++
+
○
-○
-○
+
○
-+
○
++
++
++
-○
+
+
○
+
+
++
○
○
○
-○
+
+
++
++
+
+
+
○
○
+
Osoby starsze (65+)
Zagrożenie
ubóstwem
○
++
○
-○
+
○
--++
++
○
+
+
++
+
○
++
+
-
Luka
ubóstwa
względnego
○
○
++
++
+
++
---○
+
++
+
+
+
+
+
○
-+
+
++
-
Stopa zagrożenia ubóstwem/luka ubóstwa względnego jest:
++ znacznie poniżej średniego poziomu dla Unii Europejskiej,
+
poniżej średniego poziomu dla Unii Europejskiej,
○
blisko średniego poziomu dla Unii Europejskiej,
powyżej średniego poziomu dla Unii Europejskiej,
-- znacznie powyżej średniego poziomu dla Unii Europejskiej
Źródło: European Commission, Joint Report on Social Protection and Social Exclusion 2009…, s. 19.
Mają one coraz mniejsze szanse na sukcesy w szkole, zdrowie i znalezienie pracy
w przyszłości. Są narażone na ryzyko wpadnięcia w tzw. błędne koło, które przenosi ten problem z jednego pokolenia na kolejne. Dzieci poniżej 18. roku życia są
194
w Unii Europejskiej o wiele bardziej zagrożone ubóstwem niż reszta populacji.
Stopa ubóstwa wśród nich jest wyższa niż w pozostałych grupach społecznych
w 21 państwach członkowskich Unii Europejskiej. Głównym czynnikiem wpływającym na ubóstwo wśród najmłodszych jest sytuacja na rynku pracy ich rodziców oraz skuteczność interwencji państwa w postaci wsparcia dochodowego oraz
usług społecznych (m.in. instytucje opieki nad dziećmi). Problem ten szczególnie
jest widoczny w przypadku rodziców samotnie wychowujących dzieci (zagrożenie
ubóstwem wynosi w takiej sytuacji 46%).
Wśród osób starszych najwyższy poziom zagrożenia ubóstwem (powyżej
30%) występuje na Cyprze, w Estonii i na Łotwie, a najmniejszy (poniżej 10%)
w Czechach, Luksemburgu, na Węgrzech, w Polsce i na Słowacji. W zdecydowanej większości krajów Unii Europejskiej większe prawdopodobieństwo bycia
ubogim grozi kobietom niż mężczyznom (sytuacja taka ma miejsce w 23 państwach UE). Co godne podkreślenia, tylko w Polsce zagrożenie ubóstwem wśród
kobiet kształtuje się na niższym poziomie niż wśród mężczyzn (tabela 5.4).
Ogólnie rzecz biorąc, kobiety najbardziej dotknięte są tym zjawiskiem w krajach
bałtyckich (Łotwa 23%, Estonia 22%, Litwa 21%) oraz śródziemnomorskich
(Grecja, Hiszpania, Włochy – po 21%). Najmniejsze prawdopodobieństwo popadnięcia w ubóstwo wśród kobiet występuje w Czechach (10%), na Słowacji,
w Szwecji i Holandii (11%). Status jednostki na rynku pracy w bardzo silnym
stopniu oddziałuje na prawdopodobieństwo zagrożenia ubóstwem. W takich krajach Unii Europejskiej, jak: Niemcy, Estonia, Łotwa, Litwa, Wielka Brytania,
ponad 50% osób bezrobotnych jest zagrożonych ubóstwem. W Estonii wskaźnik
ten przekracza nawet 60%.
Z drugiej strony nawet posiadanie pracy nie chroni poszczególnych pracowników przed ryzykiem ubóstwa. Średnio 8% zatrudnionych pracowników w krajach Unii Europejskiej jest zagrożonych ubóstwem. Dlatego też powszechnie
obowiązująca i często stawiana teza, że najczęstszą i najbardziej rzeczywistą
przyczyną ubóstwa i wykluczenia społecznego jest brak pracy, nie do końca wyjaśnia te zjawiska. Problem tzw. ubóstwa w pracy w największym stopniu występuje w Grecji (14%), Polsce (12%), Hiszpanii (11%) oraz we Włoszech,
na Łotwie i w Portugalii (10%). Głównymi przyczynami istnienia „ubóstwa
w pracy” są niskie płace i kwalifikacje, brak pewności zatrudnienia oraz wymuszanie pracy w niepełnym wymiarze godzin. Dlatego też aby jednostki mogły
wyjść z ubóstwa, niezbędne jest zatrudnienie wysokiej jakości oraz wsparcie
społeczne i gospodarcze. Duże znaczenie dla zatrudnionych pracowników ma
rodzaj umowy zawartej z pracodawcą. Wśród osób zatrudnionych na tymczasowych kontraktach odnotowuje się znacznie większe ryzyko popadnięcia w ubóstwo niż wśród pracowników posiadających stałe zatrudnienie. Wśród pracowników zatrudnionych na czas nieokreślony wskaźnik zagrożenia ubóstwem nie
przekracza w żadnym kraju członkowskim 10%, podczas gdy wśród zatrudnio-
195
Kobiety
Mężczyźni
Młodzież
(poniżej 18 lat)
Osoby starsze
(powyżej 65 lat)
Osoby zatrudnione
Osoby bezrobotne
Osoby posiadające stałe
zatrudnienie
Osoby zatrudnione na tymczasowych kontraktach
Wykształcenie na poziomie
ISCED 0–2
Wykształcenie na poziomie
ISCED 5–6
UE-27
Ogółem
Kraj
Tabela 5.4. Stopa zagrożenia ubóstwem w poszczególnych grupach społecznych
16
17
15
19
19
8
42
5
13
23
7
BE
15
16
14
17
23
4
34
3
9
23
BG
14
16
12
16
18
5
38
4
13
38
6
5
CZ
10
10
9
16
5
3
48
2
6
18
2
DK
12
12
11
10
18
4
31
3
:
17
6
DE
15
16
14
14
17
7
51
6
13
24
9
10
EE
19
22
17
18
33
8
62
6
9
33
IE
18
19
16
19
29
6
43
3
7
27
6
EL
20
21
20
23
23
14
35
5
19
26
8
8
ES
20
21
19
24
28
11
36
5
12
23
FR
13
14
12
16
13
6
33
4
13
17
6
IT
20
21
18
25
22
10
44
6
19
25
5
CY
16
17
14
12
51
6
28
5
17
33
4
LV
21
23
19
21
33
10
57
8
16
36
8
LT
19
21
17
22
30
8
57
6
17
33
5
LU
14
14
13
20
7
9
46
9
15
17
5
HU
12
12
12
19
6
6
46
4
13
18
2
MT
14
15
14
19
21
4
39
4
9
16
5
NL
10
11
10
14
10
5
27
3
5
11
6
AT
12
13
11
15
14
6
42
5
8
20
6
PL
17
17
18
24
8
12
43
5
12
23
3
PT
18
17
17
21
26
10
32
5
10
18
3
RO
19
19
18
25
19
4
37
5
20
41
1
SI
12
13
10
11
19
5
36
4
10
24
2
SK
11
11
10
17
8
5
45
4
8
20
3
FI
13
14
12
11
22
5
41
3
10
21
4
SE
11
11
11
12
11
7
26
5
20
11
8
UK
19
20
18
23
30
8
58
5
10
34
7
Źródło: Eurostat, Combating Poverty….
196
nych tymczasowo w takich krajach jak Rumunia czy Szwecja problem ubóstwa
dotyka co piątego zatrudnionego. Analogicznie jak w przypadku rynku pracy, poziom wykształcenia odgrywa dużą rolę w procesie wyjaśniania przyczyn ubóstwa
i wykluczenia społecznego. Brak podstawowych umiejętności i kwalifikacji dostosowanych do zmiennych potrzeb rynku pracy jest również podstawową przeszkodą integracji w społeczeństwie. Rośnie bowiem niebezpieczeństwo powstawania
nowych podziałów w społeczeństwie na tych, którzy mają dostęp do uczenia się
przez całe życie celem podnoszenia swojej zdolności do zatrudnienia i zdolności
dostosowawczych oraz ułatwiania rozwoju osobistego i aktywnej postawy obywatelskiej, oraz na tych, którzy pozostają wykluczeni i są w różny sposób dyskryminowani.
Dane empiryczne przedstawione w tabeli 5.4 jednoznacznie wskazują, że
edukacja i kształcenie w znacznym stopniu przyczynia się do redukcji ubóstwa
w państwach członkowskich. W związku z tym ważnego znaczenia nabiera postulat likwidacji wszelkich barier w dostępie do nauki i edukacji we wszystkich
grupach wiekowych. Podjęcie tych działań przyniesie bowiem w długim okresie
wzrost jakości kapitału ludzkiego, co z kolei powinno przekładać się na stopniowe ograniczanie zjawiska ubóstwa w krajach Unii Europejskiej. Choć programy transferów społecznych odgrywają istotną rolę w procesie ograniczania
zjawiska ubóstwa w Unii Europejskiej, to jednak ocena skuteczności tych rozwiązań jest wśród państw członkowskich znacznie zróżnicowana (rys. 5.5).
Największą skutecznością w ograniczaniu ubóstwa charakteryzują się rozwiązania socjalne realizowane w takich krajach, jak: Węgry (stopa redukcji ubóstwa –
60%), Szwecja (59%), Dania (57%), Czechy (55%), Irlandia (53%), Finlandia
i Austria (50%). Niska skuteczność tych rozwiązań występowała w 2007 r.,
głównie w krajach śródziemnomorskich: w Grecji (13%), Hiszpanii (17%), we
Włoszech (17%), jak również na Łotwie (13%).
Ogólnie rzecz biorąc, transfery socjalne w większym stopniu ograniczają zagrożenie ubóstwem osób młodych (poniżej 18. roku życia) niż starszych (powyżej 65 lat). W pierwszym przypadku aż w 9 krajach Unii Europejskiej skuteczność likwidacji zagrożenia ubóstwem przekracza 50% (rys. 5.6), w Szwecji oraz
w Finlandii jest najwyższa i przekracza 60%. Niska efektywność transferów powodujących spadek zagrożenia ubóstwem wśród osób młodych występuje obecnie głównie w Bułgarii (12%), Grecji (15%) oraz Hiszpanii (17%).
Jeśli chodzi o osoby starsze, tylko w dwóch krajach redukcja zagrożenia
ubóstwem przekracza 50% (rys. 5.7): w Czechach (58%) oraz Szwecji (52%).
Szczególnie niską skuteczność transferów w tej grupie wiekowej odnotować
można w Niemczech (6%), na Cyprze (7%), we Włoszech (8%), Estonii (8%)
oraz na Malcie (9%).
197
198
50
Po wypłacie transferów socjalnych
0%
40
30
50%
20
IE
AT
10
DE
SI
DK
FR
HU
60%
SE
FI
0
0
10
20
30
40
50
Przed wypłatą transferów socjalnych
Rys. 5.6. Zagrożenie ubóstwem wśród osób młodych (poniżej 18. roku życia) (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat, Combating Poverty…
60
Po wypłacie transferów socjalnych
0%
50
40
50%
30
20
SE
10
CZ
0
0
10
20
30
40
50
60
Przed wypłatą transferów socjalnych
Rys. 5.7. Zagrożenie ubóstwem wśród osób starszych (powyżej 65. roku życia) (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat, Combating Poverty…
199
200
Odsetek ludności ogółem zamieszkującej
gospodarstwo domowe, w którym
nikt nie pracuje
Jednym z najważniejszych problemów państw członkowskich w wymiarze
społecznym pozostaje bardzo wysoki odsetek osób nieaktywnych zawodowo, co
w konsekwencji często prowadzi do zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego.
Zjawisko bierności zawodowej przyjmuje największe rozmiary na Malcie (41,2%),
Węgrzech (38,5%), w Rumunii (37,1%), we Włoszech (37,0%) oraz w Polsce
(36,2%). Przedstawione w tabeli 5.5 dane pozwalają sformułować istotne wnioski:
– właściwie we wszystkich krajach (z wyjątkiem Danii) odsetek populacji
nieaktywnej zawodowo przekracza 20%; w dwunastu państwach UE przekracza
poziom 30%, co ma swoje implikacje w postaci ubóstwa i wykluczenia społecznego,
– zaobserwowane zmiany w tym obszarze w ciągu ostatnich dwóch dekad
pozwalają stwierdzić, że w krajach UE nie odnotowuje się żadnego postępu
w przeciwdziałaniu tym niekorzystnym trendom,
– właściwie we wszystkich przedziałach wiekowych odsetek nieaktywnych
zawodowo kobiet przyjmuje wyższe wartości niż wśród mężczyzn.
Bezpośrednią konsekwencją wysokiego poziomu ludności nieaktywnej zawodowo jest znaczny odsetek społeczeństwa żyjącego w gospodarstwach domowych,
w których nikt nie pracuje (rys. 5.8). Zjawisko to przyjmuje największe rozmiary
w Belgii (12,3%), na Węgrzech (11,9%), w Polsce (11,6%), w Wielkiej Brytanii
(10,7%), Rumunii (10,4%) i Bułgarii (10,2%). Problem ten dotyka również najmłodszych członków rodzin. W Wielkiej Brytanii aż 16,7% dzieci zamieszkuje
gospodarstwa domowe nieaktywne zawodowo. Stosunkowo licznie ta grupa występuje również na Węgrzech (13,9%) oraz w Bułgarii (12,8%).
16
12
8
4
0
0
4
8
12
16
20
Odsetek dzieci zamieszkujących gospodarstwo domowe, w którym nikt nie pracuje
Rys. 5.8. Gospodarstwa domowe, w których nikt nie pracuje
Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Commission, Joint Report on Social Protection
and Social Exclusion 2009….
201
Wysoki udział zarówno ludności nieaktywnej zawodowo, jak i gospodarstw
domowych, w których nikt nie pracuje, ma istotny wpływ na skalę nierówności
dochodowych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, co z kolei wywołuje
wielorakie konsekwencje społeczne i gospodarcze. Duże różnice w dochodach
mogą bowiem prowadzić do powiększania się obszarów ubóstwa, powodując
tym samym zmniejszenie się możliwości realizacji podstawowych praw społecznych i ekonomicznych. Może to wywoływać masowe frustracje i protesty
szerokich grup społecznych oraz nasilenie się innych negatywnych zjawisk społecznych (np. alkoholizm, narkomania, kradzieże, rozboje itp.). Jakkolwiek
w ekonomii stanowiska w kwestii zależności między nierównościami dochodowymi i majątkowymi a wzrostem gospodarczym były i nadal są podzielone, to
jednak coraz szersze uznanie zyskuje pogląd, że duże nierówności dochodowe
nie sprzyjają trwałemu i zrównoważonemu wzrostowi gospodarczemu16. Jeśli
chodzi o poziom nierówności dochodowych w krajach Unii Europejskiej, to rozpiętość dochodów między najwyższym i najniższym kwintalem rozkładu dochodów (rys. 5.9) przyjmuje najwyższe wartości w Portugalii (6,5), na Łotwie (6,3)
i w Grecji (6,0), natomiast najniższe w Słowenii (3,3) i Szwecji (3,4).
indeks Giniego
50
40
30
20
0
4
5
6
7
S80/S20a
a stosunek dochodów najwyższego kwintyla do najniższego kwintyla rozkładu dochodów ludności
(według dyspozycyjnego dochodu w jednostkach ekwiwalentnych)
Rys. 5.9. Zróżnicowania dochodowe w krajach Unii Europejskiej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: United Nations, Human Development Report 2009…;
European Commission, Joint Report on Social Protection and Social Exclusion 2009….
Poziom zróżnicowań dochodowych w perspektywie międzynarodowej, tj.
uwzględniającej również państwa spoza UE z wykorzystaniem popularnego
wskaźnika Giniego, przedstawiono w tabeli 5.6. Kraje podzielono na trzy grupy,
16
W. Rutkowski, op. cit., s. 6.
202
przy czym uznano, że dany kraj charakteryzuje się bardzo wysokim zróżnicowaniem dochodowym, gdy wskaźnik Giniego przekracza poziom 40. Wysoki poziom zróżnicowań dochodowych dotyka zarówno krajów wysoko rozwiniętych
(np. Stany Zjednoczone), tygrysów azjatyckich (Hong Kong, Singapur), jak
i wielu gospodarek rozwijających się (np. Argentyna, Brazylia, Chiny, Meksyk,
Turcja).
Tabela 5.6. Zróżnicowanie dochodowe w Unii Europejskiej i na świecie
Niski poziom zróżnicowań
indeks Giniego < 30
Średni poziom zróżnicowań
30 < indeks Giniego < 40
Wysoki poziom zróżnicowań
indeks Giniego > 40
Unia Europejska
Szwecja, Austria, Dania,
Niemcy, Czechy, Słowacja,
Bułgaria, Finlandia
Irlandia, Holandia, Francja,
Hiszpania, Belgia, Włochy,
Wielka Brytania, Grecja, Portugalia, Słowenia, Estonia,
Polska, Litwa, Łotwa, Rumunia
–
Świat (wybrane kraje)
Japonia, Chorwacja, Norwegia, Białoruś, Ukraina
Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Izrael, Rosja, Indonezja
Stany Zjednoczone, Singapur,
Hong Kong, Chile, Argentyna,
Urugwaj, Meksyk, Wenezuela,
Panama, Brazylia, Kolumbia,
Peru, Turcja, Ekwador, Tajlandia, Chiny, Jamajka, Filipiny,
Boliwia, Honduras, Botswana,
Namibia
Źródło: United Nations, Human Development Report 2009….
Na tym tle w krajach Unii Europejskiej występuje o wiele lepsza sytuacja
pod względem rozkładu dochodów. W żadnym państwie unijnym poziom
współczynnika Giniego nie przekracza 40. Mimo to w obrębie krajów Unii Europejskiej obserwuje się znaczne różnice w podziale dochodu narodowego, największe między Danią (24,7) a Portugalią (38,5).
W literaturze przedmiotu wielu czynnikom często przypisuje się generowanie ubóstwa w danym kraju. Choć problematyka ta jest raczej wielowymiarowa,
to jednak opinie obywateli Unii Europejskiej poproszonych o ustosunkowanie
się do wybranych tez i wskazanie maksymalnie dwóch odpowiedzi rzucają pewne światło na sposób postrzegania tego problemu (rys. 5.10).
W opinii respondentów źle dostosowana i źle realizowana polityka społeczna jest czynnikiem w największym stopniu przyczyniającym się do zjawiska
ubóstwa w krajach Unii Europejskiej. Spośród badanych 32% uznało, że rozmiary obecnego ubóstwa w państwach członkowskich są wynikiem bardzo powolnego tempa wzrostu gospodarczego (szczególnie wśród krajów tzw. UE-15),
203
który z kolei nie przekłada się na stosunkowo szybki przyrost nowych miejsc
pracy. W konsekwencji wiele osób pozostaje przez dłuższy okres poza rynkiem
pracy. Kolejne miejsca zajmują wskazania wynikające z zauważalnego w ostatnich dekadach zjawiska finansyzacji gospodarki, tj. nadproporcjonalnego przechwytywania nadwyżki ekonomicznej przez sektor finansowy. Według 29%
respondentów głównym czynnikiem generującym zjawisko ubóstwa jest nadmierna pogoń za zyskami, 23% z nich wini za ten stan rzeczy globalny system
finansowy. Co piąty ankietowany wiąże stosunkowo wysoki poziom ubóstwa
z obecnością na obszarze Unii Europejskiej znacznej liczby imigrantów (20%)
oraz z wadliwym funkcjonowaniem systemu zabezpieczenia socjalnego we własnym kraju (19%). W opinii mieszkańców Unii Europejskiej ubóstwo jest warunkowane również czynnikami społeczno-ekonomicznymi, takimi jak: bezrobocie, wynagrodzenia, transfery socjalne czy poziom cen. W badaniu ponad
połowa ankietowanych stwierdziła, że głównym powodem ubóstwa w krajach
członkowskich jest wysoki poziom bezrobocia (52%). Innym czynnikiem wyjaśniającym rozmiary ubóstwa i wykluczenia społecznego jest niewystarczający
poziom dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe (rys. 5.11).
źle dostosowana i żle realizowana
polityka społeczna
zbyt niskie tempo wzrostu
gospodarczego
pogoń za zyskami
światowy system finansowy
imigranci
nieodpowiedni system zabezpieczenia
socjalnego w naszym kraju
globalizacja
nie wiem
inne
0
10
20
30
40
%
Rys. 5.10. Czynniki generujące ubóstwo w krajach Unii Europejskiej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurobarometer, Poverty and Social Exclusion 2010….
204
wysoki poziom bezrobocia
zbyt niski poziom wynagrodzeń
zbyt niski poziom transferów społecznych
wysoki poziom cen nieruchomości
zbyt wysokie ceny usług zdrowotnych
ubóstwo jest zjawiskiem nieuniknionym
inne
0
20
40
60
%
Rys. 5.11. Przyczyny zjawiska ubóstwa w krajach Unii Europejskiej
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurobarometer Survey on Poverty and Social Exclusion
2009….
dostęp do mieszkań na odpowiednim poziomie
rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej
uzyskanie wyższego wykształcenia oraz
możliwości dokształcania się przez osoby starsze
znalezienie pracy
dostęp do takich środków komunikacyjnych
jak telefon czy Internet
spożycie co najmniej jednego gorącego posiłku
dziennie
posiadanie własnego rachunku bankowego
dostęp do opieki medycznej w razie potrzeby
zdobycie elementarnego wykształcenia
utrzymywanie kontaktów z przyjaciółmi
i znajomymi
0
20
40
60
80
100
%
Rys. 5.12. Bariery społeczno-gospodarcze wynikające ze zjawiska ubóstwa
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurobarometer, Poverty and Social Exclusion 2010….
205
bezrobotni
osoby starsze
ludzie o niskim poziomie wykształcenia,
niskich umiejętnościach i kwalifikacjach
zatrudnieni w tzw. starych branżach
osoby niepełnosprawne i długotrwale chore
ludzie uzależnieni (od alkoholu, narkotyków)
samotni rodzice wychowujący dzieci
osoby młode
dzieci
imigranci
ludzie upośledzeni umysłowo
kobiety
Romowie
wszyscy
inne
0
20
%
40
60
Rys. 5.13. Grupy społeczne zagrożone ubóstwem
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurobarometr Survey, on Poverty and Social Exclusion
2009….
Zdaniem prawie połowy (49%) ankietowanych jest to wynikiem zbyt niskiego poziomu wynagrodzeń, 29% badanych opowiedziało się za niskim poziomem
transferów socjalnych. Kolejną grupą czynników występowania ubóstwa w krajach UE jest zbyt wysoki poziom cen: mieszkań (26%) oraz usług zdrowotnych
(8%); 3% respondentów stwierdziło, że ubóstwo jest zjawiskiem nieuniknionym
we współczesnym świecie. Badania te, choć bardzo cenne poznawczo, podatne
są na subiektywne sądy, które nie do końca wyjaśniają istotę rozpatrywanego
problemu. Spowodowane to jest tym, że 60% osób bezrobotnych najczęściej
udzielało odpowiedzi, która wiązała poziom ubóstwa z wysokim poziomem bezrobocia, natomiast 60% osób mających duże trudności z regulowaniem swoich
rachunków winiło za to zbyt niski poziom wynagrodzeń. Mieszkańcy Unii Europejskiej sądzą, że konsekwencją bycia ubogim jest utrudniony dostęp do: godziwych warunków mieszkaniowych (87%), uzyskania wyższego wykształcenia
oraz możliwości dokształcania się przez osoby starsze (80%) i podjęcia pracy
206
(74%). Blisko połowa ankietowanych (54%) uznała, że ubóstwo wpływa negatywnie na stosunki międzyludzkie, utrudniając utrzymywanie kontaktów ze znajomymi i przyjaciółmi (rys. 5.12).
Ponad połowa badanych Europejczyków (56%) uznała, że osoby bezrobotne
są grupą społeczną najbardziej zagrożoną ubóstwem; 41% ankietowanych sądzi,
że osoby w podeszłym wieku są najbardziej zagrożone ubóstwem, natomiast
31% stwierdziło, że zjawisko ubóstwa grozi w największym stopniu osobom bez
wykształcenia, o niskich kwalifikacjach i umiejętnościach (rys. 5.13).
5.3. WNIOSKI I ZALECENIA
Nie ma uniwersalnego rozwiązania umożliwiającego wyeliminowanie ubóstwa i wykluczenia społecznego w całej Europie, ale istnieje potrzeba wspólnego
działania i wymiany doświadczeń. Ta właśnie idea leży u podstaw europejskiej
strategii walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Na podstawie przeprowadzonej analizy należy stwierdzić, że problematyka ubóstwa i wykluczenia
społecznego ma różnorodne i wieloaspektowe uwarunkowania. W konsekwencji
zapobieganie ubóstwu i walka z tym zjawiskiem wymaga wysoce zintegrowanego podejścia. Komisja Europejska przedstawiła w 2008 r. priorytety i wytyczne,
w ramach Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym,
na których powinny się skupić państwa członkowskie. Są to następujące kwestie17:
– promowanie wielowymiarowych, zintegrowanych strategii na rzecz zapobiegania ubóstwu, w szczególności skrajnemu ubóstwu, i jego zmniejszenia oraz
metod, które mogłyby zostać włączone w główny nurt wszelkich odnośnych obszarów polityki,
– zwalczanie ubóstwa dzieci, w tym międzypokoleniowego przekazywania
ubóstwa, jak również ubóstwa w rodzinach, ze szczególnym uwzględnieniem
dużych rodzin, osób samotnie wychowujących dzieci i rodzin opiekujących się
osobami będącymi na ich utrzymaniu, a także ubóstwa, jakiego doświadczają
dzieci w instytucjach opieki,
– promowanie rynków pracy sprzyjających integracji, zajęcie się problemem ubóstwa osób pracujących i potrzebą uczynienia pracy opłacalną,
– eliminowanie nierówności w kształceniu i szkoleniu, w tym szkoleniu
z zakresu umiejętności informatycznych, oraz promowanie równego dostępu dla
wszystkich do technologii informacyjnych i komunikacyjnych, ze szczególnym
uwzględnieniem specjalnych potrzeb osób niepełnosprawnych,
17
Komisja Europejska, Europejski Rok…, s. 8.
207
– rozwiązywanie problemów dotyczących tych aspektów ubóstwa, jakimi są
wiek i płeć,
– zapewnienie równego dostępu do odpowiednich zasobów i usług, w tym
do odpowiednich warunków mieszkaniowych, opieki zdrowotnej i ochrony socjalnej,
– ułatwienie dostępu do kultury i rekreacji,
– zapobieganie dyskryminacji i propagowanie integracji społecznej imigrantów oraz mniejszości etnicznych,
– promowanie zintegrowanych strategii na rzecz aktywnej integracji,
– odpowiedź na potrzeby osób niepełnosprawnych i ich rodzin, ludzi bezdomnych, a także innych zagrożonych grup lub osób.
Innym kompleksowym podejściem do rozwiązania problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego jest zyskująca w ostatnich latach coraz więcej zwolenników idea ekonomii społecznej. Istota tej inicjatywy sprowadza się w ocenie
H. Kaszyńskiego do „działalności na pograniczu sektora prywatnego i publicznego prowadzonej przez grupę organizacji, w których dominuje prymat celów
indywidualnych i społecznych nad kapitałem”18. W odróżnieniu od gospodarki
wolnorynkowej podmioty funkcjonujące w ramach ekonomii społecznej nastawione są na osiąganie celów społecznych, w szczególności ograniczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego. O dużej popularności tego podejścia świadczy
również fakt, że podmioty ekonomii społecznej są kontrolowane nie przez administrację publiczną danego kraju, lecz przez obywateli i organizacje obywatelskie19.
Do najważniejszych funkcji ekonomii społecznej, które pozwalają z optymizmem
patrzeć na skuteczność tego rozwiązania instytucjonalnego w walce z ubóstwem
i wykluczeniem społecznym, zalicza się20:
– wprowadzenie na rynek pracy osób, które mają trudności z samodzielnym
znalezieniem sobie na nim miejsca,
– tworzenie nowych miejsc pracy zwłaszcza dla osób zagrożonych społeczną marginalizacją,
– świadczenie usług socjalnych dla jednostek i wspólnot lokalnych (zwłaszcza tam, gdzie sektor publiczny i prywatny nie są w stanie zaspokoić potrzeb
społecznych),
– integracja grup wykluczonych społecznie z rynkiem pracy.
Duże nadzieje w zakresie rozpatrywanego problemu ubóstwa i wykluczenia
społecznego należy wiązać z opracowaną przez Komisję Europejską strategią
18
H. Kaszyński, Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno, „Ekonomia Społeczna. Teksty” 2007, nr 3, s. 10.
19
A. Chłoń-Domińczak, J. Hausner, D. Kwiecińska, A. Pacut, Polityka społeczna Unii Europejskiej…, s. 108.
20
Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje…, s. 78.
208
„Europa 2020”, która stawia za cel ograniczenie liczby Europejczyków żyjących
poniżej krajowej granicy ubóstwa o 25%, co będzie wymagać wydobycia z ubóstwa ponad 20 mln osób.