docDostępność instrumentów finansowych wspierających
download 
Reklamacja Transkrypt
Dostępność instrumentów finansowych wspierających
PROJEKT SYSTEMOWY „KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013” Dostępność instrumentów finansowych wspierających przedsiębiorczość i innowacje temat pracy Ekspertyza naukowa dr inż. Artur Paździor tytuł naukowy, imię i nazwisko Politechnika Lubelska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie miejsce pracy [email protected] adres email Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 1 Istota i rodzaje źródeł finansowania działalności gospodarczej Kapitał1 jest podstawowym zasobem przedsiębiorstwa. Stanowi on jeden z najważniejszych czynników warunkujących prowadzenie działalności gospodarczej.2 Analizując istotę kapitału w szerszym kontekście można wyrazić pogląd, iż spełnia on w przedsiębiorstwie cztery zasadnicze funkcje:3 • informacyjną – umożliwia określenie obecnej i przyszłej sytuacji finansowej jednostki, • dochodowo-motywacyjną – wynagrodzenie pracowników i właścicieli, • planistyczno-rozliczeniową – wywiązywanie się przedsiębiorstwa ze zobowiązań finansowych, • kontrolną – kształtuje efektywność funkcjonowania jednostki. Najpowszechniejszą klasyfikacją kapitałów jest podział uwzględniający kryterium źródeł pochodzenia. W oparciu o tę cechę kapitały dzieli się na4: 1. Własne, pochodzące ze źródeł zewnętrznych, tj. wniesione przez udziałowców (np. kapitał podstawowy) oraz ze źródeł wewnętrznych, tzn. będące efektem gospodarności przedsiębiorstwa (zysk zatrzymany). Na kapitał własny składają się następujące pozycje5: • kapitał (fundusz) podstawowy, • należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna), • udziały akcje własne (wielkość ujemna), • kapitał (fundusz) zapasowy, • kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, • pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe, 1 W niektórych pozycjach literaturowych rozróżnia się pojęcie kapitału od pasywów oraz źródeł finansowania. Biorąc jednak pod uwagę tematykę ekspertyzy, na potrzeby niniejszego opracowania nazewnictwo źródła finansowania i kapitały używane będzie zamiennie i będą to znaczenia równoznaczne. 2 Por. Grzywacz J., Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012, s. 11. 3 Tamże, s 11; Jerzemowska M., Kształtowanie struktury kapitału w spółkach akcyjnych, PWN, Warszawa 1999, s. 13-14. 4 Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2002, s. 159-160. 5 Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. 02.76.694 z póź. zm). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2 • zysk (strata) z lat ubiegłych, • zysk (strata) netto, • odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna). 2. Obce, użyczone przedsiębiorstwu przez inne podmioty, najczęściej instytucje finansowe. W bilansie wyróżnia się następujące pozycje kapitałów obcych (w bilansie kapitały obce określane są jako zobowiązania i rezerwy na zobowiązania)6: • rezerwy na zobowiązania, • zobowiązania długoterminowe, • zobowiązania krótkoterminowe, • rozliczenia międzyokresowe. Uwzględniając stabilność źródeł finansowania przedsiębiorstwa można dokonać podziału kapitałów na stałe i zmienne. Kapitały stałe finansują aktywa przedsiębiorstwa przez okres dłuższy niż jeden rok i stanowią sumę kapitałów własnych i długoterminowych kapitałów obcych. Kapitały zmienne to takie, które finansują aktywa w okresie krótszym niż jeden rok. Podział kapitałów według kryterium stopnia wiązania ich ze składnikami majątkowymi umożliwia odpowiedź na pytanie, czy przedsiębiorstwo finansuje majątek trwały stabilnymi źródłami finansowania i w jakim stopniu bieżące aktywa finansowane są przez kapitały o okresie spłaty do jednego roku.7 Z uwagi na to, iż korzystanie z niektórych kapitałów wymaga uiszczania na rzecz dostarczycieli środków finansowych realnych kosztów, natomiast w przypadku innych koszt ma charakter kosztu alternatywnego, kapitały podzielić można na oprocentowane i nieoprocentowane (odsetkowe i nie odsetkowe). Biorąc pod uwagę ustawiczność w finansowaniu kapitały można również podzielić na permanentne (stałe) i niepermanentne (doraźne).8 6 Ibidem Por. Janik W., Paździor A., Zarządzanie finansami spółki kapitałowej, PWE, Warszawa 2010, s. 77-78. 8 Por. Skowronek-Mielczarek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 20. 7 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 3 Formy finansowania przedsiębiorstw Jednym z zasadniczych działań implikującym poziom ryzyka finansowego jest wybór źródeł finansowania przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa w swojej działalności mogą wykorzystywać:9 1. Finansowanie własne zewnętrzne polegające na wnoszeniu środków przez akcjonariuszy na poczet kapitału własnego. Źródłami kapitału własnego są: • wpłaty na kapitał podstawowy, • agio, stanowiące nadwyżkę wartości emisyjnej nad wartością nominalną akcji lub udziałów, • dopłaty wspólników, • venture capital10. 2. Samofinansowanie, polegające na przeznaczaniu, jasno określonej przez wspólników, części zysku netto na finansowanie majątku przedsiębiorstwa. Zatem z tej formy finansowania korzystać mogą tylko przedsiębiorstwa rentowne, których Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy lub zgromadzenie wspólników podejmie decyzję w sprawie skali kapitalizacji zysków. 3. Finansowanie dłużne, czyli wykorzystywanie obcych źródeł finansowania (zarówno tych, które mają charakter odsetkowy jak i tych o charakterze nieodsetkowym), do których zaliczają się następujące:11 • bankowe kredyty inwestycyjne, • emisja obligacji i innych długoterminowych papierów dłużnych, 9 Ostaszewski J., Zarządzanie finansami w spółce akcyjnej, Difin, Warszawa 2001, s. 59. Venture capital to jedno z najnowszych na polskim rynku źródeł pozyskiwania kapitału przez spółki akcyjne (najczęściej nie notowane na giełdzie papierów wartościowych). Polega ono nie tylko na dokapitalizowaniu spółki, ale również na udzielaniu fachowych porad z zakresu zarządzania, doradztwa podatkowego, prawnego itp. W wyniku „użyczenia” venture capital następuje podwyższenie kapitału akcyjnego spółki dofinansowanej. Jest to użyteczne źródło pozyskiwania kapitału z uwagi na przenoszenie ryzyka na obce podmioty (za sytuację spółki nie odpowiadają już tylko dotychczasowi właściciele, ale również „dawcy” kapitału. Poza tym, w przeciwieństwie do kapitałów obcych, venture capital nie przyczynia się do zwiększenia ryzyka finansowego oraz pogorszenia płynności finansowej. Dlatego jest on wyjątkowo korzystny dla młodych spółek, których członkowie zarządu nie dysponują wymaganą ilością gotówki do sfinansowania inwestycji oraz ich dotychczasowa wiedza z zakresu zarządzania nie jest wystarczająca do szybkiego podejmowania trafnych decyzji o charakterze, zarówno operacyjnym, jak i strategicznym (źródło: Ostaszewski J., Źródła pozyskiwania kapitału przez spółkę akcyjną, Difin, Warszawa 2000, s. 23-24) 11 Tamże, s. 60. 10 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 4 • franchising, • krótkoterminowe kredyty bankowe i pożyczki, • emisja krótkoterminowych papierów dłużnych, • kredyty handlowe i inne zobowiązania. 4. Finansowanie hybrydowe, będące umowami dotyczącymi źródeł pozyskania kapitału, w wyniku których dochodzi do zamiany jednej formy finansowania na inną (najczęściej występuje zamiana finansowania dłużnego na własne). Innym przykładem finansowania hybrydowego jest kombinacja instrumentów tradycyjnych z derywatami (opcjami, swapami, kontraktami terminowymi itp.)12. Z punktu widzenia sposobu pozyskiwania kapitału można wyodrębnić finansowanie bezpośrednie i finansowanie pośrednie. Pierwsze odbywa się bez udziału pośrednictwa instytucji finansowych, w przeciwieństwie do drugiego, dominującego wśród przedsiębiorstw, które bazuje na uczestnictwie instytucji pośredniczącej, np. banku.13 Dokonując wyboru określonego sposobu finansowania działalności podmiotu uwzględnia się m.in14: • dostępność, • koszty, • efekt dźwigni finansowej, • ryzyko obsługi. Przy konstruowaniu struktury źródeł finansowania istotne jest uwzględnienie wszystkich wymienionych elementów. Wiele decyzji biznesowych, szczególnie w przedsiębiorstwach mniejszych rozmiarów jest często efektem nie rzetelnej analizy ekonomicznej, ale pochopnych decyzji. W firmach zatrudniających specjalistę od finansów proces doboru źródeł finansowania polega na szacunkach kosztu pozyskania oraz korzystania z kapitałów. W sytuacji, kiedy przedsiębiorca nie posiada wiedzy na temat kosztu kapitału podejmuje zazwyczaj decyzje na podstawie dostępności określonych źródeł. Mimo tego, że w wielu przypadkach kapitały obce (kredyt, pożyczka, leasing) są 12 Ostaszewski J., Źródła...op. cit., s. 39 Por. Hawanini G., Viallet C., Finanse menedżerskie, PWE, Warszawa 2007, s. 324-327. 14 Rutkowski A., Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2003, s. 265. 13 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 5 tańsze niż kapitał własny, korzystanie z nich jest ekonomicznie uzasadnione. Zaciągnięcie zobowiązania finansowego można uznać za racjonalne wówczas, gdy na skutek zaangażowania kapitałów obcych będzie dochodziło do wzrostu rentowności kapitału własnego. Oznacza to, że skorzystanie z finansowania dłużnego jest zasadne, jeżeli prognozowany efekt dźwigni finansowej przedsiębiorstwa przyjmował będzie wartości dodatnie. Kształtując strukturę źródeł finansowania nie można zapominać o ryzyku. Kapitał własny, mimo że droższy odznacza się zupełnie innym rodzajem ryzyka niż kapitały obce. W przypadku korzystania np. z kredytu bankowego przedsiębiorca musi liczyć się z faktem, iż w razie niemożności jego spłaty jego firma może być postawiona w stan upadłości. Z uwagi na mnogość rodzajów i form finansowania, a także istotnych różnic między poszczególnymi źródłami finansowania działalności gospodarczej warto przyjrzeć się czynnikom kształtującym strukturę kapitału. Ich dokładna analiza jest nierzadko kluczowa w prawidłowej realizacji polityki finansowej przedsiębiorstwa. Jest ona również niezbędna dla przedsiębiorstw rozwojowych, inwestujących w zasoby rzeczowe, a także w działalność innowacyjną. Czynniki wpływające na wybór źródeł finansowania Struktura źródeł finansowania jest uzależniona nie tylko od występowania czynników wewnętrznych, lecz również kształtowana jest pod wpływem czynników makroekonomicznych, niezależnych od przedsiębiorstwa. Ich oddziaływanie, szczególnie w gospodarkach charakteryzujących się wysokim stopniem ingerencji państwa w gospodarkę, może być kluczowe. Jednym z najistotniejszych czynników zewnętrznych determinujących strukturę kapitałową jest branża, w której funkcjonuje przedsiębiorstwo. Banki „preferują” pewne grupy przedsiębiorstw i to nie tylko w odniesieniu do ich wielkości, czy udziału w rynku, ale i pod względem rodzaju prowadzonej działalności. Każda branża charakteryzuje się określonym poziomem kapitałochłonności. Rozpoczęcie działalności przez przedsiębiorstwo produkcyjne oznaczać Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 6 będzie zaangażowanie kapitału rzeczowo-finansowego o zupełnie odmiennej wartości niż w przypadku przedsiębiorstw handlowych, czy usługowych. W związku z tym, że przedsiębiorstwa z różnych branż mogą mieć odmienne struktury majątkowe, ich źródła finansowania również mogą się znacznie od siebie różnić. Podmioty dążące do ograniczania ryzyka finansowego, dążyć będą do tego, by zostały spełnione złote reguły: bilansowa oraz finansowa.15 W przedsiębiorstwach o stosunkowo niewielkim udziale majątku trwałego jest to zazwyczaj prostsze do zrealizowania. Na strukturę źródeł finansowania jednostek gospodarczych ma wpływ również polityka monetarna państwa. Oddziaływać ona może w dwojaki sposób. Po pierwsze, w sposób bezpośredni, oddziałuje na podmiot kreując koszt (oprocentowanie) kapitałów obcych. Po drugie, w sposób pośredni, określając warunki prowadzenia działalności gospodarczej, a co za tym idzie, w pewnym stopniu wpływając również na kondycję finansową przedsiębiorstw oraz ich skłonność do inwestowania. Innym czynnikiem o charakterze makroekonomicznym mającym wpływ na decyzje finansowe przedsiębiorstw dotyczące struktury kapitałowej jest polityka podatkowa państwa, w szczególności zasady opodatkowania podmiotów gospodarczych podatkiem 16 dochodowym . Kredyty, pożyczki i inne formy zadłużenia są korzystne, szczególnie przy wysokich stopach podatku dochodowego. Spadek stóp podatkowych powoduje zmniejszenie ∗ efektu dźwigni finansowej. Wtedy korzyści związane ze wzrostem zadłużenia w mniejszym stopniu wpływają na wzrost wartości przedsiębiorstwa. Niemałą rolę w kształtowaniu struktury źródeł finansowania przedsiębiorstw odgrywają czynniki mikroekonomiczne. Jeżeli sprzyjające zwiększaniu udziału zobowiązań 15 Złota reguła bilansowa zachowana jest wówczas, jeżeli całość aktywów trwałych finansowana jest kapitałem własnym. Według konserwatywnych założeń, dotyczących kształtowania struktury majątkowo-kapitałowej, spełnienie tej reguły jest podstawą wysokiego poziomu bezpieczeństwa finansowego przedsiębiorstwa. kredytowania inwestycji. Złota reguła finansowa zachowana jest wówczas, jeżeli całość aktywów trwałych finansowana jest kapitałami stałymi. W warunkach współczesnej gospodarki zachowanie złotej reguły finansowej staje się ważniejsze od złotej reguły bilansowej (por. Janik W., Paździor A., Zarządzanie finansowe w przedsiębiorstwie, Politechnika Lubelska, Lublin 2011, s. 74-75). 16 Ickiewicz J., Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwie, SGH, Warszawa 2004, s. 206. W Polsce przedsiębiorstwa płacą podatek CIT (osoby prawne – spółki kapitałowe) oraz PIT (osoby fizyczne). Od 2004 roku każda spółka osobowa oraz pozostali przedsiębiorcy (za wyjątkiem spółek kapitałowych ma możliwość wyboru sposobu opodatkowania. To znaczy dokonuje wyboru między podatkiem liniowym CIT w wysokości 19% bez możliwości skorzystania z ulg podatkowych, a podatkiem progresywnym PIT, (według stawek 19%,30%,40%) z możliwością skorzystania z ulg podatkowych. ∗ Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 7 czynniki o charakterze obiektywnym (makroekonomiczne) napotkają w przedsiębiorstwie barierę w postaci optymalnych, bądź zbliżonych do optymalnych, czynników mikroekonomicznych, zwiększanie zadłużenia nie będzie korzystne. Nawet, jeżeli podmiotowi charakteryzującemu się na przykład niską płynnością finansową, zostanie udzielony kredyt, to z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że będzie on znacznie droższy niż te udzielane innym podmiotom, w których ryzyko utraty płynności finansowej będzie niższe. Istotnymi czynnikami mikroekonomicznymi są: sytuacja i strategia finansowa przedsiębiorstwa, pozycja rynkowa oraz skłonność do ryzyka. Między tymi czynnikami występują ścisłe współzależności. Przedsiębiorstwa rentowne, o dobrym standingu finansowym, są bardziej wiarygodne w oczach kredytodawców. Z punktu widzenia dawców kapitału najistotniejszą kwestią jest bowiem bezpieczeństwo finansowe pożyczko(kredyto)biorcy, które ocenia się w oparciu o wskaźniki służące do oceny sytuacji finansowej podmiotu. Przedsiębiorstwa, których sytuacja finansowa jest oceniana dobrze mają większe możliwości zaangażowania kapitałów obcych do finansowania własnego rozwoju. Natomiast podmioty, o słabej kondycji finansowej mają utrudniony dostęp do kredytów. Siłą rzeczy muszą ograniczać zadłużenie. Swój rozwój, jak i bieżącą działalność muszą w większym zakresie finansować kapitałami własnymi. Znaczący wpływ na dostępność kapitałów obcych ma pozycja rynkowa przedsiębiorstwa. Istnieją przedsiębiorstwa, których marka jest rozpoznawalna przez liczną grupę klientów. Takie firmy mają zazwyczaj ugruntowaną pozycję na rynku, wypracowaną przez lata działań marketingowych oraz intensywne wdrażanie procesów poprawy jakości oferowanych wyrobów, czy usług. W dobie globalizacji i informatyzacji logo firmy jest niezwykle cenne. Co rok prestiżowe instytucje zajmują się próbą oszacowania wartości znaku firmowego największych korporacji. Okazuje się, że wartość marki w wielu przypadkach może przewyższać wartość księgową majątku przedsiębiorstw. Zdaniem M. Marcinkowskiej „marka jest jednym z najistotniejszych elementów Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 8 wartości przedsiębiorstwa”17. Powszechnym zjawiskiem jest postawa klientów, którzy są skłonni płacić większe sumy za markowe wyroby. Przedsiębiorstwom o ugruntowanej pozycji na rynku łatwiej jest realizować zamierzone cele, a ich funkcjonowaniu towarzyszy niższe ryzyko. Dlatego instytucje finansowe chętniej użyczają takim podmiotom swoich kapitałów. Wysoka pozycja rynkowa nie zawsze jest rezultatem wysokiej konkurencyjności przedsiębiorstw. Można nawet stwierdzić, że podmioty o ugruntowanej pozycji na rynku mają znacznie łatwiejszy dostęp do relatywnie tanich kapitałów obcych. Mniejsze natomiast, chcąc się rozwijać, często muszą godzić się na mniej korzystne warunki korzystania z kapitałów obcych. To może stwarzać dla wielu z nich ryzykowne sytuacje.18 W literaturze przedmiotu spotkać można również inne determinanty struktury kapitału. Do najczęściej wymienianych należą następujące:19 • udział aktywów trwałych w sumie aktywów, • wielkość przedsiębiorstwa, • możliwości rozwoju przedsiębiorstwa, • opodatkowanie, • cash flow, • niezwiązana z zadłużeniem tarczę podatkową, • ryzyko bankructwa, • zyskowność, • zmienność zysków, • amortyzacja, jako alternatywa dla tarczy odsetkowej, • nakłady na badania i rozwój, • nakłady na reklamę, 17 Marcinkowska M., Kształtowanie wartości firmy, PWN, Warszawa 2000, s. 136. Por. Paździor A., Przedsiębiorczość. Jak pozyskać kapitał, Politechnika Lubelska, Lublin 2011, s. 45-47. 19 Por. Harris M., Raviv A., The Theory of Capital Structure, “Journal of Finance”, t. 45, nr 2, s. 334; Lowe J., Naugton T., Taylor P., The Impact of Corporate Strategy on the Capital Structure of Australian Companies, “Managerial and Decision Economics”, t. 15, s. 249-250; Balakrishnanm S., Fox I., Asset Specificity, Firm Heterogenity and Capital Structure, “Strategic Management Journal”, t. 14, nr 1, s. 9, za: Kędzior M., Międzynarodowa struktura kapitału przedsiębiorstw, CH Beck, Warszawa 2011, s. 163-164.. 18 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 9 • niepowtarzalność produktu. Wszystkie te czynniki sprawiają, że doboru struktury źródeł finansowania nie można traktować jako procesu o charakterze przypadkowym. Uwzględnienie wszystkich elementów wpływających na strukturę kapitału wymaga dużej wiedzy oraz umożliwia odpowiednie wkomponowanie tego procesu w strategię finansową przedsiębiorstwa. Źródła finansowania przedsiębiorstw w województwie lubelskim Na przestrzeni lat 2000-2010 nastąpił wyraźny wzrost sumy bilansowej. Wartość księgowa majątku przedsiębiorstw niefinansowych zlokalizowanych w województwie lubelskim wzrosła z 24.129,3 mln zł do 55.465,3 mln zł. Ten blisko 130-procentowy wzrost spowodowany był zarówno przyrostem aktywów trwałych, jak i aktywów obrotowych. Należy jednak zaznaczyć, że większy procentowy przyrost odnotowano w przypadku aktywów trwałych, co może świadczyć o wykorzystywaniu potencjału inwestycyjnego podmiotów Lubelszczyzny. Dowodem na to jest wartość rzeczowych aktywów trwałych, która na przestrzeni analizowanego okresu wzrosła o ponad 140%.20 W latach 2000-2010 zanotowano wyraźny wzrost skumulowanej wartości zarówno kapitału własnego, jak i zobowiązań przedsiębiorstw z województwa lubelskiego. W okresie tym wartość księgowa analizowanych podmiotów zwiększyła się o 21.919,3 mln zł, co stanowiło 173,6% wartości kapitału własnego zaobserwowanej na koniec 2000 r. Znacznie niższą dynamiką odznaczała się wartość zadłużenia badanych jednostek gospodarczych, która w latach 2000-2010 wzrosła o 6.978,9 mln zł, czyli o 69,1% (por. rys. 1). 20 Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 10 Rys. 1. Kapitał własny i zobowiązania przedsiębiorstw niefinansowych województwa lubelskiego w latach 2000 -2010 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Wyższa dynamika wartości kapitału własnego niż zadłużenia wskazuje na wzrastającą zdolność lubelskich przedsiębiorstw do samofinansowania swojego rozwoju i uniezależnianiu się od obcych źródeł finansowania. Takie zmiany należy odbierać pozytywnie, gdyż wskazują one na zmniejszający się poziom ryzyka finansowego. Z drugiej jednak strony niższy udział kapitału własnego to mniejsza szansa na skorzystanie z efektu dźwigni finansowej, czyli zwiększania stopy zwrotu z kapitału własnego na skutek zaangażowania kapitałów obcych. W latach 2000-2010 nastąpił wzrost zarówno zobowiązań długo-, jak i krótkoterminowych. Kapitały obce o okresie spłaty powyżej jednego roku wzrosły z poziomu 2.505,4 mln zł do 3.959,6 mln zł (zmiana o 58,0%), natomiast zadłużenie krótkoterminowe zwiększyło się z 7.592,5 mln zł do 13.117,2 mln zł (zmiana o 72,8%). W całym analizowanym okresie w strukturze zobowiązań długoterminowych dominowały kredyty i pożyczki. Największą część zobowiązań krótkoterminowych Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 11 stanowiły natomiast zobowiązania z tytułu dostaw i usług, mniejszą natomiast kredyty i pożyczki (por. tabela 1). Taką strukturę zadłużenia można uznać za typową. Tabela.1. Zestawienie kapitałów przedsiębiorstw niefinansowych województwa lubelskiego w latach 2000 -2010 (w mln zł) Lp. Wyszczególnienie A. Kapitał własny B. Zobowiązania razem I. Zobowiązania długoterminowe, w tym: 2000 12 622,8 10 097,9 2 505,4 2005 15 601,9 10 800,4 2 551,0 2009 23 844,3 15 412,7 3 851,6 2010 34 542,1 17 076,8 3 959,6 1. kredyty i pożyczki długoterminowe 1 855,3 1 895,9 II. Zobowiązania krótkoterminowe, w tym: 7 592,5 8 249,4 1. kredyty i pożyczki krótkoterminowe 2 135,0 2 513,2 2. zobowiązania z tytułu dostaw i usług 3 745,4 4 132,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego 2 536,9 11 561,1 2 897,7 5 964,1 2 331,6 13 117,2 2 381,8 6 646,9 W 2000 r. 52% aktywów przedsiębiorstw Lubelszczyzny finansowe było kapitałem własnym. W kolejnych latach udział środków własnych w pasywach systematycznie wzrastał. Widoczne to było szczególnie w 2012 r., w trakcie którego wskaźnik zastosowania kapitału własnego w finansowaniu majątku wzrósł z 57% do 62%. Oznacza to, że na koniec 2010 r. blisko 2/3 aktywów podmiotów Lubelszczyzny finansowane było kapitałem własnym. Taki stan rzeczy wskazuje, że zaledwie 38% majątku analizowanych jednostek finansowane było kapitałami obcymi. Świadczy o tym wskaźnik zadłużenia obcymi na poziomie 38% (por. tabela 2). Tabela.2. Zestawienie kapitałów przedsiębiorstw niefinansowych województwa lubelskiego w latach 2000 -2010 (w mln zł) Lp. Wskaźnik 2000 2005 2009 2010 1. zastosowania kapitału własnego w finansowaniu majątku 0,52 0,56 0,57 0,62 2. zadłużenia ogółem 0,48 0,44 0,43 0,38 3. złotej reguły bilansowej 0,83 0,93 0,96 0,97 4. złotej reguły finansowej 0,99 1,08 1,12 1,08 5. sfinansowania majątku obrotowego kapitałem pracującym -0,01 0,12 0,17 0,15 6. sfinansowania majątku obrotowego kapitałami zmiennymi 1,01 0,88 0,83 0,85 7. ogólnej sytuacji finansowej 0,98 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego 1,23 1,34 1,26 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 12 Na skutek zwiększenie udziału kapitału własnego już w 2005 r. skumulowana wartość wskaźnika złotej reguły finansowej osiągnęła poziom powyżej jedności. Wartość wskaźnika złotej reguły bilansowej, natomiast w latach 2009-2010 oscylowała wokół 0,960,97. Takie poziomy mierników struktury majątkowo-kapitałowej, w powiązaniu ze wskaźnikiem ogólnej sytuacji finansowej przekraczającym poziom jedności, świadczą o wysokim bezpieczeństwie finansowym przedsiębiorstw z województwa lubelskiego. Można zatem stwierdzić, że w ostatnich kilku latach analizowane jednostki dążyły do ograniczania ryzyka finansowego. Była to właściwa reakcja na wydarzenia kryzysowe, które miały wówczas miejsce. Mimo wyraźnego wzrostu wartości i udziału kapitału własnego w latach 2000-2010 doszło również do zwiększenia wartości kapitałów obcych. Wzrost ten był spowodowany zarówno zwiększeniem poziomu zobowiązań długo- oraz krótkoterminowych. W całym badanym okresie w kapitałach obcych dominowały zobowiązania krótkoterminowe (por. rys. 2). Rys. 2. Kapitały obce przedsiębiorstw niefinansowych województwa lubelskiego w latach 2000 -2010 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 13 Interesująco prezentuje się zestawienie poszczególnych elementów zobowiązań długo- i krótkoterminowych. W latach 2000-2010 można było zauważyć wzrost kredytów długo- i krótkoterminowych, a także wzrost zobowiązań z tytułu dostaw i usług. Warto jednak zwrócić uwagę, iż tendencja wzrostowa wszystkich trzech kategorii dostrzegalna była do 2009 r. W trakcie 2010 r. nastąpiło wyraźne zmniejszenie wartości wszystkich kredytów i pożyczek, zarówno tych o okresie zapadalności do, jak i powyżej jednego roku. Wzrosła natomiast wartość kredytów kupieckich (por. rys. 3). Rys. 3. Elementy kapitałów obcych przedsiębiorstw niefinansowych województwa lubelskiego w latach 2000 -2010 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego W oparciu o dane zaprezentowane w tabeli 1 oraz na rys. 3 można stwierdzić, że reakcją podmiotów Lubelszczyzny na kryzys była restrukturyzacja ich długu. Jednostki te w okresie niepewności na rynku wolały korzystać ze zobowiązań nie odsetkowych, niż z oprocentowanych kapitałów dostarczanych przez instytucje finansowe. Należy jednak Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 14 pamiętać, że taki stan rzeczy może również wskazywać na wzrastające napięcia płatnicze analizowanych przedsiębiorstw. Biorąc jednak pod uwagę pozytywne wartości wskaźników struktury majątkowo-kapitałowej pierwsza możliwość wydaje się być bardziej prawdopodobna. Podsumowując, można stwierdzić, że najpowszechniejszym źródłem finansowania przedsiębiorstw Lubelszczyzny są środki własne. Widać to szczególnie w ostatnich latach, w trakcie których doszło do wyraźnego wzrostu wartości oraz udziału kapitału własnego badanych jednostek. Z roku na rok mniejszym zainteresowaniem odznaczają się kapitały obce, szczególnie kredyty, zarówno inwestycyjne, jak i obrotowe. Taka sytuacja prowadzi z jednej strony do wzrostu bezpieczeństwa finansowego badanych jednostek. Dowodem na to jest wartość wskaźnika złotej reguły bilansowej zbliżona do jedności oraz poziom wskaźnika złotej reguły finansowej oraz wskaźnika ogólnej sytuacji finansowej przekraczający 100%. Należy jednak zasygnalizować, że ograniczanie korzystania z kapitałów obcych, mimo zwiększenia niezależności finansowej, może prowadzić do ograniczenia działalności inwestycyjnej. Biorąc jednak pod uwagę zmiany wartości rzeczowych aktywów trwałych takie rozumowanie, w odniesieniu do analizowanych przedsiębiorstw, można uznać za nieupoważnione. Dostępne instrumenty finansowe działalności gospodarczej Przedsiębiorstwa funkcjonujące w województwie lubelskim mogą skorzystać z całego wachlarza instrumentów finansowych, wspierających ich działalność, w tym rozwój w kierunku wdrażania i testowania innowacji. Są to zarówno źródła zwiększające wartość kapitału własnego, jak i kapitałów obcych, wewnętrzne oraz zewnętrzne, odsetkowe i nieodsetkowe. Jednym z najpopularniejszych obecnie źródeł finansowania są dotacje UE. W okresie programowania 2007-2013 polscy przedsiębiorcy funkcjonujący w województwie lubelskim mogą korzystać z następujących programów operacyjnych21: • 21 Innowacyjna Gospodarka, Por. www.dotacjeue.org.pl oraz www.parp.gov.pl (12.01.2011) Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 15 • Infrastruktura i Środowisko, • Kapitał Ludzki, • Rozwój Polski Wschodniej. Głównym zadaniem programu operacyjnego Innowacyjna Gospodarka jest przyczynienie się do zwiększenia zakresu współpracy instytucji naukowo-badawczych z przedsiębiorstwami. W ramach tego programu przedsiębiorcy oraz instytucje naukowobadawcze mogą otrzymywać bezpośrednie wsparcie finansowe. Możliwe jest również uzyskanie wsparcia systemowego zapewniającego rozwój środowiska instytucjonalnego innowacyjnych przedsiębiorstw. W ramach programu operacyjnego Innowacyjna Gospodarka wyróżnić można dziewięć priorytetów. Najważniejsze, z punktu widzenia wdrażania innowacji to: badania i rozwój nowoczesnych technologii, infrastruktura sfery B+R, kapitał dla innowacji, inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia, dyfuzja innowacji, polska gospodarka na rynku międzynarodowym, społeczeństwo informacyjne – zwiększanie innowacyjności gospodarki. Głównym celem programu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko jest podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej Polski, poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska naturalnego, zdrowia oraz zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. W ramach tego programu operacyjnego funkcjonuje aż piętnaście osi priorytetowych. Dotyczą one takich zagadnień jak m.in.: gospodarka środowiskowa, kształtowanie postaw ekologicznych, bezpieczeństwo transportu dywersyfikacja źródeł drogowego energii, kultura, i lotniczego, infrastruktura bezpieczeństwo zdrowotne, energetyczna, infrastruktura szkolnictwa wyższego itp. Jednym z najbardziej istotnych, z punktu widzenia kreacji gospodarki opartej na wiedzy wydaje się być program operacyjny Kapitał Ludzki. Program ten powstał z myślą o rozwoju kwalifikacji, poszerzaniu wiedzy i doświadczenia pracowników. Cel strategiczny tego programu ma być osiągany poprzez realizację celów horyzontalnych, wynikających z wyzwań Strategii Lizbońskiej oraz innych zagranicznych i krajowych ekspertach i analiz. W ramach programu operacyjnego Kapitał Ludzki funkcjonuje dziesięć priorytetów, do których zalicza się m.in.: zatrudnienie i integrację społeczną, rozwój zasobów ludzkich, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 16 jakość systemu edukacji, szkolnictwo wyższe i naukę, promocję integracji społecznej, regionalne kadry gospodarki, rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Biorąc pod uwagę przedsiębiorstwa funkcjonujące w województwie lubelskim wyjątkowo ważny wydaje się być program operacyjny Rozwój Polski Wschodniej. Głównym celem tego programu jest przyspieszenia tempa rozwoju społeczno- gospodarczego Polski Wschodniej, w tym Lubelszczyzny. Cel ten ma zostać osiągnięty na skutek realizacji czterech priorytetów: nowoczesna gospodarka, wojewódzkie ośrodki wzrostu, infrastruktura transportowa, pomoc techniczna. Wyjątkowe znaczenie dla rozwoju Lubelszczyzny ma Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013 (RPO WL). Jego cechą charakterystyczną jest to, że w odróżnieniu od innych tego typu programów jest on wdrażany, przygotowany i zarządzany przez samorząd województwa, co stwarza możliwość skuteczniejszej absorpcji środków unijnych. RPO WL jest jednym z 16 regionalnych programów operacyjnych, których zadaniem jest realizacja Strategii Rozwoju Kraju oraz Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (Narodowej Strategii Spójności). Głównym celem tego programu jest podniesienie konkurencyjności Lubelszczyzny, prowadzące do przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego oraz zwiększenia zatrudnienia, co ma nastąpić przy poszanowaniu walorów naturalnych i kulturowych regionu.22 W ramach Osi Priorytetowej I o dotacje w ramach tego programu mogą ubiegać się nowopowstałe mikroprzedsiębiorstwa. Program ten stwarza również szanse dla firm z sektora MSP, chcących zrealizować projekty inwestycyjne. Szanse na otrzymanie dofinansowania mają podmioty, które zamierzają dostosować swoją działalność do wymogów ochrony środowiska. Preferowane są przedsięwzięcia w zakresie odnawialnych źródeł energii. Premiowana jest również turystyka, a także inwestycje w nowoczesne technologie w strategicznych dla Regionu dziedzinach.23 II Oś Priorytetowa umożliwia skorzystanie przez przedsiębiorców z instrumentów pożyczkowych i poręczeniowych. Możliwe jest również dokapitalizowanie i tworzenie 22 23 http://www.lawp.eu/index.php?menu=rpo&submenu=rpo&submenu2=o_rpo (stan z 30.08.2012 r.) http://www.lawp.eu/index.php?menu=rpo&submenu=rpo&submenu2=os1 (stan z 30.08.2012 r.). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 17 funduszy pożyczkowych, a także dokapitalizowanie i tworzenie funduszy poręczeń kredytowych. Wsparcie finansowe w ramach tej osi mogą otrzymać również jednostki tworzące regionalną infrastrukturę B+R, jak również instytucje otoczenia biznesu i transferu wiedzy oraz marketingu gospodarczego.24 Jedną z cech charakterystycznych Lubelszczyzny jest wysoki udział ludności wiejskiej w strukturze mieszkańców. Na koniec 2010 r. ponad połowę (53,4%)25 ludności tego województwa stanowili mieszkańcy obszarów wiejskich. Warto nadmienić, że średni udział ludności wiejskiej dla całego obszaru Polski wynosi ok. 40%, zaś dla województw zlokalizowanych na lewym brzegu Wisły – 38%26. Z uwagi na tę specyficzną strukturę ludności w województwie lubelskim wyjątkowo istotny wydaje się Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), w którym przewidziano środki na wsparcie rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Wsparcie to dotyczy odnowy i rozwoju wsi, podstawowych usług dla gospodarki i ludności wiejskiej, scalania gruntów oraz gospodarowani rolniczymi zasobami wodnymi.27 Z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości w ramach programu PROW kluczowy wydaje się Priorytet I „Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego”, działanie 1.2.3: Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej. Celem tego działania jest poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw w sektorze przetwórstwa i wprowadzania do obrotu produktów rolnych. Z tego rodzaju finansowania mogą skorzystać głównie firmy z sektora MSP, prowadzące działalność w zakresie przetwórstwa lub wprowadzania do obrotu produktów rolnych, zamierzające zrealizować projekty związane z modernizacją lub budową zakładów przetwórstwa produktów rolnych lub infrastruktury handlu hurtowego produktami rolnymi.28 Dla rozwoju obszarów wiejskich nie mniej istotny jest również Priorytet II „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”, w ramach którego funkcjonują dwa działania skierowane do przedsiębiorców: działanie 3.1.1: Różnicowanie w kierunku 24 http://www.lawp.eu/index.php?menu=rpo&submenu=rpo&submenu2=os2 (stan z 30.08.2012 r.). Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. 26 Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. 27 http://prow.lubelskie.pl/wsparcie-dla-przedsiebiorcow-447 (stan z 30.08.2012 r.). 28 http://www.doradztwo.lfr.lublin.pl/index.php?d=1&i=222 (stan z 30.08. 2012 r.). 25 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 18 działalności nierolniczej oraz 3.1.2.: Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw. Celem działania 3.1.1 jest różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania lub rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem, co wpłynie na tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów, promocję zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich. W szczególności dotyczy to usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa, usług dla ludności, sprzedaży hurtowej i detalicznej, rzemiosła lub rękodzielnictwa, robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych, usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem, usług transportowych, usług komunalnych, przetwórstwa produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, magazynowania lub przechowywania towarów, wytwarzania produktów energetycznych z biomasy oraz rachunkowości, doradztwa lub usług informatycznych.29 Głównym celem działanie 3.1.2 jest wzrost konkurencyjności gospodarczej obszarów wiejskich, rozwój przedsiębiorczości i rynku pracy, co w konsekwencji ma doprowadzić do wzrostu zatrudnienia na obszarach wiejskich. Z dofinansowania w ramach tego działania może skorzystać mikroprzedsiębiorca działający w zakresie usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa, usług dla ludności, sprzedaży hurtowej i detalicznej, rzemiosła lub rękodzielnictwa, robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych, usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem, usług transportowych i komunalnych, przetwórstwa produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych, magazynowania lub przechowywania towarów, wytwarzania produktów energetycznych z biomasy oraz rachunkowości, doradztwa lub usług informatycznych.30 Podsumowując, przedsiębiorcy funkcjonujący w województwie lubelskim, zarówno w miastach, jak i w obszarach wiejskich, mogą skorzystać z wielu działań w ramach programów operacyjnych wspierających działania przedsiębiorcze. Mimo konieczności zainwestowania części środków własnych finansowanie dotacjami cieszy się dużym zainteresowaniem. Dzieje się tak dlatego, iż największą zaletą dotacji jest brak konieczności zwrotu otrzymanych środków. Czynnik ten sprawia, że ta forma finansowania zyskuje w 29 30 http://www.doradztwo.lfr.lublin.pl/index.php?d=1&i=221 (stan z 30.08.2012 r.). http://www.doradztwo.lfr.lublin.pl/index.php?d=1&i=220 (stan z 30.08.2012 r.). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 19 ostatnim czasie coraz większą popularność. Związane jest to oczy dużym wzrostem wartości środków przeznaczonych dla Polski w przeciągu ostatnich latach. Ich główną wadą jest natomiast to, że można je wykorzystać na ściśle określony działaniem cel. Ponadto, często zanim przedsiębiorca otrzyma dotację, zmuszony jest sfinansować przedsięwzięcie z innych środków. Z pomocą przychodzi tutaj oferta kredytów pomostowych, które umożliwiają sfinansowanie nakładów do momentu otrzymania środków z dotacji. Mankamentem tego typu źródeł jest konieczność sfinansowania części nakładów ze środków własnych. Dzieje się tak dlatego, iż kwoty uzyskanego dofinansowania zazwyczaj nie przekraczają 60-80% wartości inwestycji. Mimo coraz powszechniejszego wykorzystania dotacji UE, w dalszym ciągu popularnym źródłem finansowania są kredyty bankowe. Banki udzielają kredytów tylko tym podmiotom gospodarczym, które posiadają zdolność kredytową, tj., zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie31. Zdolność kredytowa nie może być przedmiotem negocjacji, a jej oceny dokonuje samodzielnie bankkredytodawca. Prawo bankowe dopuszcza jednak możliwość udzielania kredytu podmiotowi, który nie legitymuje się zdolnością kredytową, jeśli32: • jest to podmiot, który rozpoczyna dopiero działalność gospodarczą, • istnieje możliwość szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu, • jest to podmiot, który nie ma zdolności kredytowej, ale przedstawi program uzdrawiania gospodarki, który rokuje, że przed upływem terminu umowy kredytowej potencjalny kredytobiorca odzyska zdolność kredytową. Warunki korzystania z kredytu bankowego są różne m.in. w zależności od wielkości, formy własności, sytuacji finansowej, czy perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa i branży, w której ono funkcjonuje. Dla przykładu duże spółki giełdowe otrzymują kredyty inwestycyjne oprocentowane nawet na ok. 5-6% w skali roku, podczas, gdy małym przedsiębiorstwom proponuje się oprocentowanie o połowę, czy nawet dwukrotnie wyże. Mikrofilmy, natomiast kredytu w ogóle mogą nie otrzymać, bądź też oprocentowanie takiego długu będzie wyjątkowo wysokie. 31 32 Por. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 1993r., Nr 140, poz. 939, art. 70.1). Ibidem, art. 70.2, 70.4. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 20 Popularnym źródłem finansowania w Polsce jest również leasing, czyli „dzierżawa kapitału w postaci konkretnych środków trwałych”33 z możliwością ich wykupu po wygaśnięciu umowy34. W strukturze kapitału znaczącej większości mikro – małych przedsiębiorców dominującą pozycją nie są kredyty, czy leasing, ale kapitał własny. Z danych Ministerstwa Gospodarki wynika, że przeciętny udział własnych źródeł w finansowaniu majątku mikroprzedsiębiorstw kształtuje się na poziomie ok. 75%. W przypadku małych przedsiębiorstw udział ten jest niższy i jest zbliżony do poziomu ok. 40-50%35. Taka struktura kapitału nie oznacza, że przedsiębiorstwa niewielkich rozmiarów nie potrzebują kapitałów obcych do finansowania swojego rozwoju. Można stwierdzić, że w większości przypadków jest to struktura nieco „wymuszona” z uwagi na fakt niemożności skorzystania z obcych źródeł. Doświadczenia rynkowe jednoznacznie sugerują, że mikro i małe przedsiębiorstwa, szczególnie we wczesnej fazie rozwoju, mają ograniczone możliwości korzystania z finansowania dłużnego36. W takich przypadkach z pomocą przychodzą fundusze typu private equity. Jedną z odmian private equity, skierowaną do przedsiębiorstw, znajdujących się na etapie planowania, bądź wczesnym etapie rozwoju, ale mającym dobre perspektywy oraz kompetentną kadrę, jest venture captial (kapitał wysokiego ryzyka). Fundusze venture capital gromadzą środki finansowe inwestorów, a następnie angażują ten kapitał w udziały spółek nie notowanych na giełdzie. Fundusze te często ukierunkowują swoje działania na konkretne obszary geograficzne, czy branżowe. Podstawową wadą funduszy private equity jest jednak to, że zazwyczaj nie angażują się one w inwestycje o niewielkiej kapitalizacji.37 Obecnie w Polsce funkcjonuje 41 funduszy kapitałowych wspierających 33 Każmierczak A., Pieniądz i bank w kapitalizmie, PWN, Warszawa 1994, s.63. Por. Ickiewicz J., Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, SGH, Warszawa 2004, s. 167. 35 Por. Grabowska M., Rola kapitału własnego w finansowaniu mikro i małych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588, s. 68. 36 Por. Filip P., Finansowanie MSP ze źródeł zewnętrznych – ujęcie regionalne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588, s. 54. 37 Por. Drewniak Z., Inwestycje Private Equity/Venture capital w Polsce w roku 2010, por. www.polban.pl (18.02.2011). 34 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 21 przedsiębiorczość.38 Część z nich, jak np. MCI Management SA, czy Capial Partners to spółki notowane na GPW w Warszawie. Z myślą o przedsięwzięciach realizowanych w jednostkach mniejszych rozmiarów pojawiła się stosunkowo niedawno forma finansowania określana mianem aniołów biznesu (business angels). Anioły biznesu, w przeciwieństwie do venture captial, to samodzielne osoby (menedżerowie), zazwyczaj zrzeszone w sieciach, którzy decydują się zaangażować własne środki w przedsiębiorstwa na etapie ich powstawania lub znajdujące się we wczesnej fazie rozwoju. Aniołowie są skłonni inwestować przede wszystkim w przedsięwzięcia nowatorskie, innowacyjne, mające duży potencjał wzrostu, a co za tym idzie, umożliwiające zrealizowanie ponadprzeciętnej stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału, która ma być rekompensatą za ponoszone ryzyko. Poza środkami finansowymi, anioł biznesu wnosi do firmy również niezmiernie cenny bagaż doświadczeń zawodowych, cenną wiedzę oraz liczne kontakty z innymi przedsiębiorcami39. Aniołowie biznesu od wielu lat funkcjonują w Stanach Zjednoczonych oraz Kajach Europy Zachodniej, szczególnie Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech oraz Niemczech. W Polsce sieci aniołów biznesu funkcjonują od paru lat i jak dotychczas, są one relatywnie słabo rozwinięte. Według stanu z 2009 r., w Polsce działa 6 sieci tego typu, w tym jedna sieć z Lubelszczyzny40. Sieć lubelska (Wschodnia Sieć Aniołów Biznesu) finansuje projekty o wartości od kilkuset tysięcy do 5 mln zł. Przeciętnie dofinansowywane są projekty o wartości około 500 tys. zł. Zaangażowanie inwestora trwa zazwyczaj od 3 do 7 lat. Decyzje operacyjne w tym czasie nierzadko podejmowane są wspólnie z pomysłodawcą (przedsiębiorcą). Efektem finalnym współpracy ma być zbudowanie takiej wartości firmy, która umożliwiłaby po kilku latach sprzedaż udziałów z odpowiednim zyskiem. Wschodnia Sieć Aniołów Biznesu wspiera przede wszystkim projekty: • posiadające kompetentny i oddany projektowi zespół, który dokładnie przeanalizował swoje przedsięwzięcie i możliwości jego realizacji, 38 Por. http://www.psik.org.pl/fundusze.html (stan z 28.08.2012 r.). Por. Bartkowiak B., Zastrzyk kapitałowy dla innowacji w mikroprzedsiębiorstwach, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588, s. 15. 40 Por. Brzozowska K., Flejterski S., Anioły biznesu w krajach Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588, s. 25-31. 39 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 22 • o dużym potencjale wzrostu oraz z dostępem do rosnącego rynku (najlepiej międzynarodowego), • innowacyjne (innowacja technologiczna, lecz także rynkowa/marketingowa: nowe technologie - IT, Internet, biotechnologia, medycyna, elektronika, optyka, inżynieria, lub inny projekt, którego najważniejszą częścią jest kapitał intelektualny), • utworzona spółka kapitałowa (z o. o. lub S.A.), bądź gotowość jej założenia.41 Z przeprowadzonej analizy wynika, że przedsiębiorcy z województwa lubelskiego mogą potencjalnie dysponować szerokim wachlarzem źródeł finansowania. Mogą korzystać zarówno z finansowania własnego wewnętrznego oraz zewnętrznego, a także z finansowania dłużnego, tj. kredytów bankowych, pożyczek, leasingu, kredytów kupieckich, itp. Posiadają również możliwość wykorzystania finansowania hybrydowego, skorzystanie z którego wymaga jednak spełnienie określonych warunków oraz akceptację podwyższonego zazwyczaj ryzyka. Spośród tradycyjnych, konwencjonalnych źródeł finansowania najwięcej korzyści przypisać można dotacjom UE, które nie wymagają zwrotu powierzonych środków. Warto polecić je szczególnie tym przedsiębiorcom, którzy pragną realizować zadania innowacyjne. W przypadku tego typu przedsięwzięć interesującą propozycją wydają się być sieci aniołów biznesu. Mimo utraty części udziałów w przedsiębiorstwie, właściciel pozyskuje nie tylko kapitał finansowy, umożliwiający zrealizowanie przedsięwzięcia. W wielu projektach konkretną, wymierną korzyścią, wynikającą ze skorzystania z tej formy finansowania jest również merytoryczna pomoc inwestora w realizacji pomysłu w aspekcie organizacyjnym, marketingowym, badawczo-rozwojowym, prawnym, finansowym, itp. Z badań przeprowadzonych w 2009 r. na próbie 206 przedsiębiorstw Lubelszczyzny z sektora MSP wynika, że najbardziej rozpowszechnioną formą finansowania działalności gospodarczej są kredyty, leasing i pożyczki. Ponad 2/3 przebadanych przedsiębiorców podejmowało próbę skorzystania z zewnętrznych źródeł finansowania (głównie z kredytów bankowych, w mniejszym stopniu z leasingu oraz innych źródeł). Z analizy wynika, że zależności, że im większe przedsiębiorstwo, tym większa skłonność do korzystania z tego 41 Por. http://wsab.org.pl/pages/view/inwestorzy (stan z 29.08.2012 r.). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 23 typu źródeł. Na dowód tego można podać, iż zaledwie około połowa mikroprzedsiębiorstw korzystała z zewnętrznych źródeł finansowania, podczas gdy w grupie średnich przedsiębiorstw odsetek ten wynosił ok. 80%. Duże przedsiębiorstwa wykorzystują kapitały obce, głównie kredyty, w celach inwestycyjnych. Podmioty mniejszych rozmiarów natomiast starają się finansować głównie działalność operacyjną, stosując do tego celu przede wszystkim kredyty obrotowe. Z badań wynika również, że ok. 1/3 przedsiębiorstw napotkała trudności przy pozyskaniu zewnętrznych źródeł finansowania. Odsetek ten jest wyraźnie wyższy w grupie mikroprzedsiębiorstw, niższy zaś podmiotach średnich rozmiarów. Jako główną przyczynę takiego stanu podaje się najczęściej wymagane przez banki zabezpieczenia oraz zawiłe procedury bankowe.42 Z uwagi na powyższe, w świetle kolejnego badania ankietowego, blisko 71% przedsiębiorców Lubelszczyzny sfinansowało rozpoczęcie działalności gospodarczej ze środków własnych, 21% z kredytu bankowego, a 6% pozyskało środki finansowe od rodziny.43 W trakcie działalności, co szóste przedsiębiorstwo Lubelszczyzny w latach 20042010 korzystało przynajmniej raz z pomocy publicznej (m.in. z dotacji unijnych oraz dotacji z programów rządowych i samorządowych). Blisko dwie trzecie z nich uczestniczyło w programach współfinansowanych przez Unię Europejską. Korzystanie z zewnętrznych źródeł finansowania, w tym z dotacji UE, umożliwia zwiększenie skali prowadzonej działalności, poszerzenie oferty handlowej oraz przeprowadzenie restrukturyzacji umożliwiającej dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Dopiero w dalszej kolejności respondenci podkreślali rolę dotacji w realizacji działań innowacyjnych mających na celu podnoszenie konkurencyjności przedsiębiorstwa oraz tworzenie nowych miejsc pracy.44 42 Por. Zewnętrzne źródła finansowania MŚP w województwie lubelskim, Raport dla PMG Consulting, 2009, http://www.lawp.eu/pdf/ekspertyzy/20090904/etap3_raport.pdf (stan z 03.09.2012 r.). 43 Por. K. Kieroń, K. Pogorzelski, Kierunki rozwoju przedsiębiorstw w województwie lubelskim. Raport z badania ankietowego przedsiębiorstw, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2011, s. 18. 44 Por. Tamże, s. 18-19. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 24 Instytucje wspierające finansowanie przedsiębiorczości i innowacji w województwie lubelskim Na terenie województwa lubelskiego funkcjonuje coraz więcej przedsiębiorstw innowacyjnych. W swojej działalności nie są one osamotnione. Na obszarze Lubelszczyzny pojawia się coraz więcej instytucji zajmujących się kompleksową obsługą firm, działalnością szkoleniowo-doradczą i informacyjną. Są to różnego rodzaju agencje rozwoju regionalnego, izby gospodarcze, izby przemysłowo-handlowe, stowarzyszenia i instytuty, a także firmy doradcze. Część z tych instytucji jest zrzeszona w Krajowym Systemie Usług (KSU), świadcząc standardowe usługi w ramach realizowanych krajowych i regionalnych programów wsparcia przedsiębiorczości. Poza kwestiami stricte doradczymi, ich działalność koncentruje się również wokół organizacji konferencji, targów, misji i innych imprez o charakterze promocyjnym związanym z potrzebami środowiska lokalnych.45 Z uwagi na popularność, dużym zainteresowaniem wśród przedsiębiorców cieszą się produkty bankowe, głownie kredyty. Na terenie Lubelszczyzny działa około 280 oddziałów i placówek bankowych. Ponadto na obszarze województwa lubelskiego istnieje około 500 ekspozytur i agencji bankowych oraz punktów kasowych. W mniejszych miejscowościach działają banki spółdzielcze.46 Do innych instytucji okołobiznesowych Lubelszczyzny umożliwiających finansowanie przedsiębiorczości i działalności innowacyjnej zaliczyć można fundusz typu venture capital (Lubelski Fundusz Kapitałowy sp. z o.o.) oraz Lubelską Sieć Aniołów Biznesu przy Lubelskiej Fundacji Rozwoju. W regionie lubelskim działa również park naukowo-technologiczny oraz dwa parki przemysłowe zlokalizowane w Świdniku oraz Puławach.47 Inicjowaniem i rozwojem przedsiębiorczości w województwie lubelskim zajmuje się również Business Centre Club, Izba Rzemiosła i Przedsiębiorczości w Lublinie, Lubelska Izba Rzemieślnicza, Regionalna Izba Gospodarcza, Stowarzyszenie Lubelski Klub Biznesu, Polska Fundację Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego „OIC Poland”, 45 Por. Stępniewski A., Pasternak C., Raport z badań ankietowych. Instytucje wspierające, Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Lubelskiego, RSI Lubelskie, Lublin 2008, s. 4-5. 46 Tamże, s. 5. 47 Tamże, s. 6. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 25 Stowarzyszenie Rozwoju Przedsiębiorczości, Regionalny Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE oraz IRC 14 przy Lubelskim Centrum Transferu Technologii. Ze względu na rolniczy charakter Regionu kluczową rolę odgrywają oddziały Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.48 Wnioski Kapitał, będący podstawowym zasobem przedsiębiorstwa, umożliwia określenie obecnej i przyszłej sytuacji finansowej jednostki, wynagradza pracowników i właścicieli, pozwala jednostce na wywiązywania się ze zobowiązań finansowych, a także kształtuje efektywność funkcjonowania podmiotu gospodarczego. Przedsiębiorstwa w swojej działalności mogą wykorzystywać finansowania: własne zewnętrzne polegające na wnoszeniu różne formy środków przez akcjonariuszy/udziałowców na poczet kapitału własnego; samofinansowanie, polegające na przeznaczaniu, jasno określonej przez wspólników, części zysku netto na finansowanie majątku przedsiębiorstwa; finansowanie dłużne, czyli wykorzystywanie obcych źródeł finansowania; finansowanie hybrydowe, polegające na zamianie jednej formy finansowania na inną, bądź będące kombinacją instrumentów tradycyjnych z instrumentami pochodnymi. Struktura źródeł finansowania jest uzależniona nie tylko od występowania czynników wewnętrznych, lecz również kształtowana jest pod wpływem czynników makroekonomicznych, niezależnych od przedsiębiorstwa. Ich oddziaływanie, szczególnie w gospodarkach charakteryzujących się wysokim stopniem ingerencji państwa w gospodarkę, może być kluczowe. Biorąc pod uwagę mnogość i istotność tych czynników można stwierdzić, że doboru struktury źródeł finansowania nie można traktować jako procesu o charakterze przypadkowym. W celu zbadania preferencji oraz możliwości korzystania ze źródeł finansowania analizie poddano przedsiębiorstwa niefinansowe z województwa lubelskiego. W oparciu o przeprowadzoną analizę można stwierdzić, że najpowszechniejszym źródłem finansowania przedsiębiorstw Lubelszczyzny są środki własne. Widać to szczególnie w ostatnich latach, w trakcie których doszło do wyraźnego wzrostu wartości oraz udziału 48 Por. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego na lata 2008-2015, Politechnika Lubelska, Lublin 2008, s. 13-14. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 26 kapitału własnego badanych jednostek. Z roku na rok mniejszym zainteresowaniem odznaczają się kapitały obce, szczególnie kredyty, zarówno inwestycyjne, jak i obrotowe. Taka sytuacja prowadzi z jednej strony do wzrostu bezpieczeństwa finansowego badanych jednostek. Z drugiej jednak strony, ograniczanie korzystania z kapitałów obcych, mimo zwiększenia niezależności finansowej, może prowadzić do ograniczenia działalności inwestycyjnej. Biorąc jednak pod uwagę zmiany wartości rzeczowych aktywów trwałych takie rozumowanie, w odniesieniu do analizowanych przedsiębiorstw, można uznać za nieupoważnione. Przedsiębiorstwa funkcjonujące w województwie lubelskim mogą skorzystać z całego wachlarza instrumentów finansowych, wspierających ich działalność, w tym rozwój w kierunku wdrażania i testowania innowacji. Mogą korzystać zarówno z finansowania własnego wewnętrznego oraz zewnętrznego, a także z finansowania dłużnego, tj. kredytów bankowych, pożyczek, leasingu, kredytów kupieckich, itp. Posiadają również możliwość wykorzystania finansowania hybrydowego, skorzystanie z którego wymaga jednak spełnienie określonych warunków oraz akceptację podwyższonego zazwyczaj ryzyka. Spośród tradycyjnych, konwencjonalnych źródeł finansowania najwięcej korzyści przypisać można dotacjom UE, które nie wymagają zwrotu powierzonych środków. Warto polecić je szczególnie tym przedsiębiorcom, którzy pragną realizować zadania innowacyjne. W przypadku tego typu przedsięwzięć interesującą propozycją wydają się być sieci aniołów biznesu. Mimo utraty części udziałów w przedsiębiorstwie, właściciel pozyskuje nie tylko kapitał finansowy, umożliwiający zrealizowanie przedsięwzięcia. W wielu projektach konkretną, wymierną korzyścią, wynikającą ze skorzystania z tej formy finansowania jest również merytoryczna pomoc inwestora w realizacji pomysłu w aspekcie organizacyjnym, marketingowym, badawczo-rozwojowym, prawnym, finansowym, itp. Podsumowując, warto zwrócić uwagę, iż dostępność źródeł finansowania powinna być traktowana jedynie jako element wstępny, umożliwiający przejście do uwzględnienia kolejnych czynników struktury kapitału. Oparcie się wyłącznie na tym elemencie może powodować, że pominięte zostaną inne, które mogą okazać się decydujące dla przyszłości funkcjonowania przedsiębiorstwa. Pominięcie takich elementów jak np. koszt kapitału, efekt dźwigni finansowej, czy ryzyko finansowe, może sprawić, że wybrane zostaną źródła, Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 27 które mimo, że dostępne, nie przyczynią się do trwałego rozwoju jednostki, a w skrajnych przypadkach mogą zagrozić jej trwaniu. Literatura Balakrishnanm S, Fox I., Asset Specificity, Firm Heterogenity and Capital Structure, “Strategic Management Journal”, t. 14, nr 1. Bartkowiak B., Zastrzyk kapitałowy dla innowacji w mikroprzedsiębiorstwach, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588. Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2002. Brzozowska K., Flejterski S., Anioły biznesu w krajach Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588. Drewniak Z., Inwestycje Private Equity/Venture capital w Polsce w roku 2010, por. www.polban.pl (18.02.2011). Filip P., Finansowanie MSP ze źródeł zewnętrznych – ujęcie regionalne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588. Grabowska M., Rola kapitału własnego w finansowaniu mikro i małych przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 588. Grzywacz J., Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012. Harris M., Raviv A., The Theory of Capital Structure, “Journal of Finance”, t. 45, nr 2. Hawanini G., Viallet C., Finanse menedżerskie, PWE, Warszawa 2007. http://wsab.org.pl/pages/view/inwestorzy (stan z 29.08.2012 r.). Ickiewicz J., Pozyskiwanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwach, SGH, Warszawa 2004. Janik W., Paździor A., Zarządzanie finansami spółki kapitałowej, PWE, Warszawa 2010. Janik W., Paździor A., Zarządzanie finansowe w przedsiębiorstwie, Politechnika Lubelska, Lublin 2011. Jerzemowska M., Kształtowanie struktury kapitału w spółkach akcyjnych, PWN, Warszawa 1999. Każmierczak A., Pieniądz i bank w kapitalizmie, PWN, Warszawa 1994. Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 28 Kędzior M., Międzynarodowa struktura kapitału przedsiębiorstw, CH Beck, Warszawa 2011. K. Kieroń, K. Pogorzelski, Kierunki rozwoju przedsiębiorstw w województwie lubelskim. Raport z badania ankietowego przedsiębiorstw, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2011. Lowe J., Naugton T., Taylor P., The Impact of Corporate Strategy on the Capital Structure of Australian Companies, “Managerial and Decision Economics”, t. 15. Marcinkowska M., Kształtowanie...op. cit. Ostaszewski J., Zarządzanie finansami w spółce akcyjnej, Difin, Warszawa 2001. Ostaszewski J., Źródła pozyskiwania kapitału przez spółkę akcyjną, Difin, Warszawa 2000 Paździor A., Przedsiębiorczość. Jak pozyskać kapitał, Politechnika Lubelska, Lublin 2011. Policy Options and Instruments for Financing Innovation: A Practical Guide to Early-Stage Financing, United Nations Economic Commission for Europe, New York and Geneva 2009. Rutkowski A., Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2003 Skowronek-Mielczarek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, C.H. Beck, Warszawa 2007. Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. 02.76.694 z póź. zm). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. z 1993r., Nr 140, poz. 939). www.dotacjeue.org.pl oraz www.parp.gov.pl (12.01.2011) Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego na lata 2008-2015, Politechnika Lubelska, Lublin 2008. Stępniewski A., Pasternak C., Raport z badań ankietowych. Instytucje wspierające, Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Lubelskiego, RSI Lubelskie, Lublin 2008. Zewnętrzne źródła finansowania MŚP w województwie lubelskim, Raport dla PMG Consulting, 2009, http://www.lawp.eu/pdf/ekspertyzy/20090904/etap3_raport.pdf (stan z 03.09.2012 r.). Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 29
