Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”

Transkrypt

GOSPODARKA
RYNEK
EDUKACJA
Edukacja
Wyższa Szkoła Zarządzania
VOLUMEN 14, NUMER 2
2013
W R O C Ł A W 2013
RADA NAUKOWA
SCIENTIFIC COMMITTEE
PRZEWODNICZĄCY RADY NAUKOWEJ
SCIENTIFIC COMMITTEE CHAIRMAN
prof. Janusz Sowiński
Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”, Wrocław
CZŁONKOWIE
MEMBERS
doc. Tomáš Dohnal PaedDr. CSc – Palacký University, Olomouc, Czech Republic
doc. Stefano Epifani – Sapienza University of Rome, Rome, Italy
prof. Jedrzej George Frynas – Middlesex University Business School, London, Great Britain
prof. Urszula Kalina-Prasznic – Uniwersytet Wrocławski
mgr Jan Kędzierski – TVP Wrocław, Przewodniczący Zarządu Stowarzyszenia Dziennikarzy RP Dolny Śląsk
prof. Janusz Martan – Politechnika Wrocławska
dr Piotr Oleśniewicz – Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław
prof. Eugeniusz Prystupa – Lviv State University of Physical Culture, Lviv, Ukraine
prof. Grażyna Rosa – Uniwersytet Szczeciński
prof. Narcyz Roztocki, Ph.D. – State University of New York at New Paltz, New Paltz, United States of America
prof. Antonin Slany – Masaryk University, Brno, Czech Republic
prof. Martin Zvonař, Ph.D. – Masaryk University, Brno, Czech Republic
REDAKTOR NACZELNY
EDITOR-IN-CHIEF
dr Henryk Żeligowski
[email protected]
SEKRETARZ REDAKCJI
EDITORIAL SECRETARY
dr Paweł Urbaniak
[email protected]
REDAKTORZY TEMATYCZNI
ASSOCIATE EDITORS
prof. Janina Kundera
prof. Leon Jakubów
prof. Mirosława Wawrzak-Chodaczek
dr Adam Gurba
REDAKTOR STATYSTYCZNY
STATISTICAL EDITOR
dr Jolanta Kowal
REDAKCJA i KOREKTA
EDITING AND PROOFREADING
mgr Beata Jarczyńska
REDAKCJA i KOREKTA TEKSTÓW ANGIELSKICH
CORRECTION AND PROOFREADING OF ENGLISH TEXTS
dr Magdalena Urbaniak
Kwartalnik „GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA” jest indeksowany w:
Quarterly „ECONOMY MARKET EDUCATION” is indexed in:
INDEX COPERNICUS INTERNATIONAL;
NAUKOWE I BRANŻOWE POLSKIE CZASOPISMA ELEKTRONICZNE – ARIANTE
REDAKCJA
EDITORIAL OFFICES
„GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA”
ul. Krakowska 56-62/p. 3
50-425 Wrocław
[email protected]
Kwartalnik „GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA” ukazuje się w wersji poligraficznej (głównej)
i w wersji elektronicznej dostępnej na stronie: http://www.wszedukacja.pl
„GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA” comes out four times a year as a printed (primary) and online publication.
The articles are available from http://www.wszedukacja.pl.
ISSN 1509-5576
GOSPODARKA RYNEK EDUKACJA
kwartalnik
Wyższa Szkoła Zarządzania Edukacja
SPIS TREŚCI
TABLE OF CONTENTS
Vol. 14, Nr 2, 2013
ARTYKUŁY
ARTICLES
Józef Szocki
THE ISSUES OF LOCAL PRESS JOURNALISM (ON THE BASIS OF THE DISTRICT PRESS
IN THE LOWER SILESIA 1989-2011) .................................................................................................................................... 5
PROBLEMY LOKALNEGO DZIENNIKARSTWA PRASOWEGO (NA PRZYKŁADZIE PRASY POWIATOWEJ
DOLNEGO ŚLĄSKA W LATACH 1989-2011)
Marek Władysław Kolasa
Grzegorz Nieć
BADANIA NAD PRASĄ POLSKIEGO RUCHU LUDOWEGO – REKONESANS .......................................................... 11
THE ANALYSIS OF THE POLISH PEOPLE’S MOVEMENT PRESS – RECONNAISSANCE
Henryk Żeligowski
GAZETA i E-GAZETA. ZARYS ROZWOJU E-PRASY ...................................................................................................... 23
NEWSPAPER AND ONLINE NEWSPAPER. THE DEVELOPMENT OF E-PRESS
Sławomir Sobczyk
DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA KRAKOWSKIEJ AKADEMII SZTUK PIĘKNYCH NA PRZYKŁADZIE
WYDAWNICTW CIĄGŁYCH – ANALIZA MATERIAŁU Z OKRESU 1970-2011 .......................................................... 35
PUBLISHING ACTIVITY OF ACADEMY OF FINE ARTS IN CRACOW BASED ON SERIAL PUBLICATIONS
– ANALYSIS OF THE MATERIAL FROM THE PERIOD OF 1970-2011
Paulina Bartosik
AKTYWNOŚĆ PUBLIKACYJNA KAROLA OLSZEWSKIEGO (1846-1915) .................................................................. 43
KAROL OLSZEWSKI’S PUBLISHING ACTIVITY (1846-1915)
Tomasz Winiarski
Anna Wesołowska
JAKOŚĆ OBSŁUGI UŻYTKOWNIKÓW ORAZ UDOSTĘPNIANIA KSIĘGOZBIORU BIBLIOTEKI
WYDZIAŁU INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ W ŚWIETLE
WYNIKÓW ANKIETY .......................................................................................................................................................... 49
THE QUALITY OF USERS’ SERVICE AND BOOKS’ CIRCULATION OF LIBRARY OF FACULTY OF COMPUTER SCIENCE
AND MANAGEMENT OF WROCLAW UNIVERSITY OF TECHNOLOGY IN ACCORDING TO SURVEY RESULTS
Vol. 14, Nr 2, 2013
5
Józef Szocki
Wrocław
THE ISSUES OF LOCAL PRESS JOURNALISM
(ON THE BASIS OF THE DISTRICT PRESS IN THE LOWER SILESIA 1989-2011)
ABSTRACT
The author of the article aims at the description of district press in the Lower Silesia. In the article two groups of districts are distinguished. The first one includes municipal districts. They are usually towns with more than l00 thousand inhabitants with certain exceptions. They are municipal communes which additionally perform the function of
a district. There are four units of this type in the area of the Lower Silesian district (Wrocław, Wałbrzych, Legnica and
Jelenia Góra). The other group includes territorial districts. There are 27 of them. All of them are concentrated in five
sub-regions which were provinces before 1999.
KEYWORDS: local press, district press, region
RESEARCH CONCEPTS AND ISSUES
Marian Gierula understands the local press as „this part
of the press system which can be separated from the
whole based on prevailing contents connected with life
and functioning of local communities. The subject of
the local press is not only local community as a whole
but also its individual parts which form its social stratification in various dimensions”1.
Following the above statement, these considerations
assume contents as a criterion of separating local press
from the media system. It is characterised as: communal, district, municipal, quarter, housing estate, site, trade,
deanery, parish press, local supplements to Polandwide newspapers or self-governmental press. The subject matter of these considerations is mainly the district
press. It is understood as periodical magazines connected with life and functioning of the district.
A considerable role in the development of the local
press is played by territorial self-governments. Starting
from January 1st, 1999, a three-level structure of territorial self-government (provincial, district and communal) has been used in Poland. Here we are interested
mainly in district and commune because the press
which is written there is located there (or possibly ad____________
1
M. Gierula, Polska prasa lokalna 1989-2000. Typologia i społeczne funkcjonowanie, Katowice 2005, p. 32.
dressed to them). The town of Wrocław is omitted here
out of necessity. Since it is the seat of the provincial
self-government, as well as a separate subregion, therefore it is omitted for another study. Only the territorial
district of Wrocław is included.
Two groups of districts are distinguished2. The first
one includes municipal districts. They are usually towns
with more than l00 thousand inhabitants with certain
exceptions. They are municipal communes which additionally perform the function of a district. The function
of a prefect is fulfilled by the town mayor, of a district
council – by the town council. There are four units of
this type in the area of the Lower Silesian district (Wrocław, Wałbrzych, Legnica and Jelenia Góra). The other
group includes territorial districts. There are 27 of them.
All of them are concentrated in five sub-regions which
were provinces before 19993. The communal self-gov____________
2
District Self-Government Act of 5th June 1998, „Journal of Laws”
2001, no. 142 clause 1592 with further amendments.
3
Districts in the jeleniogórski subregion: bolesławiecki, jaworski,
two jeleniogórskies (municipal and territorial), kamiennogórski,
lubański, lwówecki, zgorzelecki and złotoryjski; districts in legnicki-głogowski subregion: głogowski, górowski, two legnickies (municipal and territorial), lubiński, polkowicki; districts in wałbrzyski
podregion: dzierżoniowski, kłodzki, świdnicki, wałbrzyski (territorial), ząbkowicki; districts in wrocławski subregion: milicki, oleśnicki, oławski, strzeliński, średzki, trzebnicki, wołowski, wrocławski (municipal and territorial), Wrocław as a municipal district in
the subregion of the town of Wrocław.
6
ernment is the basic unit of territorial self-government
in Poland. Its competences are defined in the Communal Self-Government Act of 8th March 19994.
The district press is an initiative most often independent of the self-government. Only sometimes it makes use
of its sponsoring. The self-government is interested in
the existence of such media because it allows the improvement of PR. For local community, one important
role that it ensures is the social control of self-governments. The contents may be a criterion by which the district press is classified. Due to the dominating themes appearing in its columns, it is possible to distinguish four
models of these periodicals that will be discussed below.
The criterion is complex and during the analysis attention will be drawn to many quality aspects. They include
social and economic situation as well as geographical
and economic neighbourhood with other countries.
CULTURAL AND TRANSBORDER MODEL
OF THE DISTRICT JOURNALISM
(JELENIOGÓRSKI SUBREGION)
Broadly understood culture has become a dominating
theme of the district press in this subregion (literature,
artistic activities, folklore, cultural institutions existing
in the districts and their activity, architecture, historic
monuments – the Jelenia Góra area is the place full of
castles, historical properties etc.). The journalists are interested also in the neighbourly relations between Poles,
Germans and Czechs. It is not surprising because this
subregion is adjacent to the Federal Republic of Germany and the Czech Republic. The press has developed
quite intensively.
„Nowiny Jeleniogórskie” as the most important newspaper in this subregion began to be published on April
3rd, 1958. In July 1975 it became a provincial weekly
magazine as a result of the reform of public administration carried out at that time. It was then that the jeleniogórskie (Jelenia Góra) province was created. After
1999, when it was liquidated, the magazine has been
published as a district one.
In Jelenia Góra, another periodical: „Tygodnik Regionalny Jelonka.com” is published regularly. It appeared
first as a portal on May 1st, 2004 (on the day when
Poland joined the European Union). The portal was
modelled on Poland-wide portals such as Onet.pl or Interia.pl. It began to be published in the paper form only
in October 2006.
Since 1998 a free biweekly magazine „Express Zgorzelecki” has been published in Zgorzelec by Wrocław____________
4
„Journal of Laws” 2001, op. cit.
Józef Szocki
ska Fabryka Prasowa (Wrocław Press Factory) established by Wrocław journalists. It has an edition of thousand copies and consists of eight pages. In 1997 a biweekly magazine „Gazeta Wojewódzka” was created in
this town. It is published by „Werta” limited liability
company. An average edition is of 4100 copies. It was
distributed not only in Zgorzelec itself but also in Bogatynia, Bolesławiec, Lubań, Lwówek Śląski, Jelenia
Góra and Kamienna Góra. In the situation when as a result of new territorial division of the country the jeleniogórskie province stopped to exist (1999), it received
the title „Gazeta Powiatowa. Dolny Śląsk” and it is still
distributed every other Friday in the following towns:
Zgorzelec, Bolesławiec, Jelenia Góra, Lubań Śląski.
Since 2006, it has been developing many portals which
have been contributing to its popularity. It is issued in A3
format, volume l6-24 pages, an edition of 4200 copies.
„Express Bolesławiecki” (12 100 copies in the issue)
is the most popular weekly magazine in the entire
bolesławiecki district. It is free, distributed in the area
of the town and in selected places of the district (l38
points). It is published by Wrocławska Fabryka Prasowa which issues 12 of this type of local magazines. It
was established in 1998 by Wrocław journalists. It specified it main objective in the following way: „we want
to inform, entertain and inspire local communities – our
publications are addressed mainly to them”.
Since March 18th, 1999 a district magazine „Nowa
Gazeta Jaworska” has been published. It is the continuation of „Gazeta Jaworska” which was published before 1999. „Kurier Jaworski – Biuletyn Informacyjny
Samorządów Powiatu Jaworskiego” (Information Bulletin of Self-Governments in the Jaworski District) is
also worth mentioning. It contains texts concerning the
activities of the officials.
Since February 19th, 1991 a biweekly magazine „Zadrna” began to be published in Kamienna Góra. This
name is associated with one of the rivers flowing through
the town. The magazine was published for two years.
Its last issue appeared on March 1st, 1993. In 2000,
a new magazine „Regionalny Tygodnik Informacyjny”
appeared in this town. The distributor of the magazine
is „Ruch”, the publisher is PPH „Alfa” from Boguszów-Gorce. At the beginning of its existence, for two years
it was printed by „Polskapress” in Bielany Wrocławskie.
Since June 1993, „Ziemia Lubańska” was appearing
in the jeleniogórski subregion, first as a monthly magazine and then since 1995 until now it has been published as a biweekly magazine. It is published in the
edition of 2250 copies by Miejski Dom Kultury (Municipal Community Centre). It is a self-governmental
magazine.
Vol. 14, Nr 2, 2013
The role of the periodical for Lwówek Śląski is fulfilled by „Gazeta Wojewódzka” (currently the District
magazine), published in Zgorzelec.
On December 21st, 1990 the first issue of „Gazeta
Złotoryjska” appeared. It was the initiative of „Solidarność” Citizen’s Committee. It was published by the
Community Centre in Złotoryja. The magazine contained only 6 pages. Currently, it appears as a weekly
publication. It includes 16 pages, half of them colourful. The edition reaches 1500 copies. It has an Internet
version which is a considerable advantage of it.
MINING AND METALLURGICAL (COPPER)
MODEL OF THE DISTRICT JOURNALISM
(LEGNICKI-GŁOGOWSKI SUBREGION)
This subregion is a copper basin. Many copper mines
run their business here. Hence topics concerning such
projects are often discussed in the columns of the press.
Indirect issues connected with the functioning of the
area are also topics raised by the periodicals. This includes e.g. sports team „Zagłębie”, funds involved in
environmental protection etc. The existence of the developed district press should be emphasized here.
„Konkrety Polskie: Ilustrowany Tygodnik Zagłębia
Miedziowego” (Illustrated Weekly Magazine of the
Copper Area) has been published in Legnica since January 2007. With its form, contents and name it refers to
the social weekly magazine „Konkrety” published in
the years 1972-2006 which was closed in spite of loud
protests expressed by local communities. It took place
in December 2006. The publisher is a Warsaw company
Manager, the owner of the Managerial College in Legnica. It is a colourful weekly magazine. Each more important piece of information is marked with the use of a
colour. The magazine is published on Wednesday in
Legnica as „Express Legnicki” in the edition of 13 100
copies. It is a free magazine. „Gazeta Legnicka” also
appears as a free magazine, it is published in cooperation with lca.pl portal by Wydawnictwo LCA-Media.
Its zero issue was published on November 20th, 2008.
This is the continuation of the magazine with the same
title which was issued in the years 1991-1994. The
weekly magazine „Panorama Legnica” existing since
1994 has been taken over by Neue Passauer Presse and
degraded to the role of a supplement to „Konkrety Polskie”.
Two weekly magazines worth mentioning are published in Lubiń, namely „Express Lubiń–Głogów–
Polkowice” and „Wiadomości Lubińskie”. The first of
them has been published by Wrocławska Fabryka Prasowa since 1998. High level of journalism of the weekly
7
magazine should be emphasized. On the other hand,
„Wiadomości Lubińskie” has been appearing since
2004. It is published by Andrzej Niemiec (Pressmedial)
– producer of a TV UPC show entitled „Telewizja Regionalna” (Regional Television).
Since 1995, a free „Tygodnik Głogowski” has been
appearing in this subregion, which is published by the
branch of Polska Presse Sp. z o.o. Głogów. In addition,
a free weekly magazine „Express Głogów–Lubin–Polkowice” has been also appearing, published since 1998
by Wrocławska Fabryka Prasowa.
„Gazeta ABC” is regarded in Góra as a district periodical and it has been published since July 4th, 1990 in
Leszno, the capital of the former province covering
with its reach also Góra (currently it is the Lower Silesia). Another district magazine is a biweekly newsletter
„Przegląd Górowski”, appearing since 1999. It is a periodical of the communal self-government in Góra.
From 2008 it was free, however from August 2013 it
will be PLN 1 per one copy. It contains 16 pages, including 4 colourful ones.
Polkowice can be proud of a free magazine „Express
Lubin–Głogów–Polkowice”. „Gazeta Polkowicka”, a biweekly magazine, is also published.
HEALTH RESORT AND TRANSBORDER
MODEL OF THE DISTRICT JOURNALISM
(WAŁBRZYSKI SUBREGION)
There are many health resorts in this subregion and it is
also adjacent to the Czech Republic. As a result, the
press is continuously raising its issues. Its voice is loud
because it is extremely well developed.
Since 1993 „Tygodnik Wałbrzyski” has existed in this
subregion as a heir of „Trybuna Wałbrzyska” (19541993). Its founders are the journalists of „Trybuna”:
Zbigniew Zaleski, Bogdan Skiba and Iwona Bucka, and
also Errata limited liability company in Świdnica with
its president Jerzy Kubara. Since the end of 2004 it has
been issued every Monday. Initially it was published in
25 thousand copies. In 2000 the edition was 10 thousand copies. The same number of copies is issued now.
Volume of the magazine has been always 32-40 (holiday issues – 48) columns of A3 format. Since 1995,
a separate TV supplement in A4 format, fully coloured,
has been always attached to it, delivered by A-Press in
Warsaw, a company specializing in this type of publications.
Another periodical with district reach is „Nowe Wiadomości Wałbrzyskie”. It was created as a weekly magazine in 1998 in Piaskowa Góra – the district of Wałbrzych. It is published every Monday, volume 32 pages,
8
in A3 format. It is printed in full colour. It fulfils the role
of a weekly general information magazine.
„Wiadomości Świdnickie” has been appearing in this
subregion for the longest time. Its beginning dates back
to the year 1945. However, the last issue of the magazine was published on April 28th, 1947. Publishing of
this periodical was resumed on December 24th, 1989
under the management of the local municipal authorities. It has been published irregularly. Finally in 1992 it
was sold by tender to Jerzy Kubara – the president of
Errata SA publishing house, later transformed into Kubara Investment House SA. At present the magazine is
published as a weekly magazine. It is a general information and colourful magazine. It has A3 format and an
edition of 3600 copies.
„Tygodnik Świdnicki” is another periodical with a district reach. It was first published by „Optimum” publishing house in Świdnica, currently this is done by Polskapresse, which guarantees high graphical quality of
the magazine. Its first issue appeared in February 2006.
Świdnica has two free magazines, namely, a biweekly
magazine „Dzisiaj Świdnica” and a weekly magazine
„Expressem”. Since March 1st, 2007 the dzisiajswidnica.pl portal has been appearing in which updated local news, classified ads, internauts’ gallery can be
found every day. „Expressem” magazine deals with issues important for the inhabitants not only in Świdnica
but also Żarów, Jaworzyna Śląska and villages in the
commune of Świdnica. Another magazine worth mentioning is „Niedziela Świdnicka” published as a supplement of a catholic weekly magazine „Niedziela”
which published in Częstochowa is intended for readers all over the country.
„Tygodnik Powiatowy Euroregio Glacensis” appeared
in Kłodzko in December 1997. Staring from January
7th, 1998 it has been printed every week until now. The
name was taken from Glacensis Euroregion (Euroregion of Kłodzko) covering the borderland of the Czech
Republic, Moravia and Ziemia Kłodzka (the Area of
Kłodzko). This region was created on the basis of the
agreement signed on December 5th, 1996 in Hradec
Kralove by the Association of Towns and Communes in
the Borderline of the Czech Republic, Moravia and the
Association of Communes in the Area of Kłodzko. It
covers 31 Polish and 84 Czech communes. During the
early period of its existence, the magazine presented in
its columns articles in Polish, Czech and sometimes
German. Currently it is published only in Polish. Since
2001 it has been appearing under the title „Euregio Glacensis – tygodnik powiatowy”. The contents profile of
the magazine has also changed. It has become a clearly
local periodical for a number of towns in the region of
Józef Szocki
Kłodzko. Printing is performed in Polskapresse Bielany Wrocławskie. It has the edition of 5050 copies.
„Tygodnik Dzierżoniowski” began to be published
on April 28th, 1998; initially as a supplement to „Tygodnik Wałbrzyski” which had been created earlier.
Both magazines belong to ERRATA joint stock company. Since May that year, „Tygodnik Dzierżoniowski”
has been published as an independent magazine. In the
columns of this periodical, an informative bulletin of
the Town Council in Dzierżoniów is printed systematically; „Wieści z gminy” (concerning Dzierżoniów, Pieszyce, Piława Górna, Łagiewniki, Niemcza) is published
regularly. The edition is of about 3 thousand copies. It
is available in kiosks in the area of the district. The distribution is ensured by: Fan-Press, Garmond and Kolporter.
„Tygodnik Powiatu Ząbkowickiego Echo Tygodnia”
is a popular local magazine. It is published every Tuesday. The magazine was created in 2005. It is published
on 24 pages. Its format is A3. Its edition is of approximately 1500 copies. „Wiadomości Powiatowe” published in Ząbkowice Śląskie is also worth mentioning
here. It was created in 1999 from transformation of
a bulletin of the Ząbkowice office „Ziemia Ząbkowicka”. It has the edition of 3 thousand copies. It is published by Agencja Wydawniczo-Reklamowa (Publishing and Advertisement Agency) „Libra” in Tarnów. It is
distributed in kiosks with press, even in countryside
shops. One disadvantage of the magazine is the lack of
a website.
INDUSTRIAL AND RUSTIC MODEL
OF THE DISTRICT JOURNALISM
(WROCŁAWSKI SUBREGION
EXCLUDING THE TOWN OF WROCŁAW)
Some districts located in this subregion are industrialized (oławskie, oleśnickie), others are farming districts
(milickie, trzebnickie, wołowskie). A considerable influence of Wrocław as a big city with its universities
and cultural centres is observed. All of this has an effect
on topics raised by the press.
The weekly magazine „Nowa Gazeta Trzebnicka”
enjoys the biggest popularity among inhabitants of
Trzebnica. It has been appearing since 1993. Since
1998 it has been available also on the Internet. The edition is maintained at the level of 4500 copies. It took the
2nd place in 1998 in the Poland-wide contest for independent local press organized by the IDEE foundation.
In 2003 it received the 2nd award in the Poland-wide
contest for editorial staff of local newspapers having
the biggest influence on the development of pro-eco-
Vol. 14, Nr 2, 2013
logical awareness of communities. In 2005 it took the
1st place in the same contest.
Oława can be proud of the weekly magazine „Gazeta
Powiatowa – Wiadomości Oławskie” which was established at the end of 1990. The publisher is RYZA Jerzy
Kamiński&Bogusław Szymański. It is colourful with an
edition of 9500 copies. Its motto is: „Always in place”.
The popular „Panorama Milicka” has been published
in this subregion since January 10th, 2007. It has its
website. The subtitle includes the information: weekly
magazine of the milicki district. „Głos Milicza. Tygodnik Ziemi Milickiej” has been appearing since the
nineties. It is a district periodical of the following communes: Cieszków, Krośnice and Milicz. The editorial
team emphasizes that is an independent magazine. It
should be guessed that it is independent of the district
self-government which publishes it. This publication is
unique because it is a newspaper contrary to this type of
periodicals in other districts which are usually bulletins. In addition, the weekly magazine „Nowa Gazeta
Milicka” is also published as the continuation of „Gazeta Milicka” which began to appear in 1997.
The district magazine is „Panorama Oleśnicka” which
has been published since March 29th, 1990 initially as
„Gazeta Oleśnicka”. It underwent the evolution from an
8-page, black and white biweekly magazine inA4 format,
with the edition of 800 copies, up to 32-page colourful
weekly magazine with free television supplement „Super
Tele”, with total edition of 6 thousand copies per week.
Another magazine worth mentioning is „Kwartalnik
Powiatu Oleśnickiego”, created in 2000 with the assistance of local teachers and researches. It is a scientific
and research magazine focused on historical themes. It
is published due to financial support of the District Prefect Office and District Centre of Education and Culture in Oleśnica. Each issue of the magazine is focused
on one subject. The edition of the periodical varies between 1000-2000 copies. The quarterly magazine is in
A4 format. The volume is 60-80 pages plus methodological supplement with approx. 20-30 pages.
In October 1999, the first issue of the biweekly magazine „Kurier Powiatu Strzelińskiego” was published.
The editorial office was located initially in Wiązów. In
January 2000 it began to be published as a weekly magazine. It covered the entire district within its reach. Almost at the same time, that is on February 1st of the
same year, „Słowo Regionu Strzelińskiego” within the
reach of the district began to appear. The editorial office was located in Przeworno. Later both magazines
were combined under the title of the latter periodical.
The first issue of the common magazine was published
on March 22nd, 2000. The editorial office is located in
9
Strzelin. Apart from this magazine, „Express Strzeliński” is distributed in this district. Its nature is similar to
„Express Bolesławiecki” described above. It is distributed in 90 points.
Free „Express Średzkie” is published in this subregion. Distribution of the magazine takes place in 33
points. Its characteristic feature is a bright colour scheme.
„Roland” is an interesting magazine. It is a monthly
magazine published since 1992. It deals with social,
cultural, historical and sport topics of the średzki district. It is published on chalk paper by Usługi Fotograficzno-Reklamowe (Photographic and Advertisement
Services) „Roland”. It appears usually in the volume of
10, sometimes 30 pages. Only the first page is colourful, the other ones are black and white. The free magazine „Wiadomości – Miesięcznik Powiatu Średzkiego”
is also worth mentioning. It is published by the District
Prefect Office on chalk paper and in colourful form.
This periodical contains 10 pages. The announcements
concerning the tenders for projects in the area of the
district are often presented in it. The articles discuss actions of the officials and more important political and
sport events taking place in neighbouring towns.
In Wołów the weekly magazine „Kurier Gmin” is
published every Tuesday. It was created on September
14th, 1990, with the edition of 4 thousands of copies. On
March 28th, 1991 the Liquidation Committee sold this
magazine for the amount of PLN 250 million to Wydawnictwo Samorządowe (Self-Government Publishing House) in which the shareholders were self-governments from Brzeg Dolny, Środa Śląska, Wołów, as well
as the State Treasury and journalists employed in the
editorial office. Currently only self-governments from
Wołów, Brzeg Dolny and the journalists are involved.
Since November 1990 it is also the self-government
from Środa Śląska which participates in publishing of
the magazine. Until 1995 the magazine contained 10
pages. Currently it has 24 pages. From April 2002 on
colour was introduced (not on each page). The edition
is now of 5 thousand copies.
Free „Express Wrocławski – Powiat” is connected
with the wrocławski district. It is published by Wrocławska Fabryka Prasowa.
CONCLUSIONS
Most districts have more than one press title. In spite of
this, the model of one strong title in the district has developed. The competition for more readers and advertisers is visible between the editorial offices.
Three segments of the district press can be observed,
namely business, self-govern-mental and free segments.
10
The first one is functioning due to people having at
their disposal a specific capital allowing them to maintain the editorial office and cover the expenses of a magazine. In such a case the press becomes business. All
district self-governments publish bulletins. Some of these
documents have been converted into periodicals. Free
press is published mainly by Wrocławska Fabryka Prasowa which issues 12 local magazines of this type of.
Advertisement is the basic source of maintaining the
district press. Regardless of the segment they belong to,
all titles are full of advertisements and announcements
presented for a fee. The care to avoid excess of them in
the columns can be seen.
The characteristic feature of all district periodicals is
the broad news service. With respect to this, coping the
trends from recognized nationwide magazines can be
noticed. Taking into account dominating themes raised
in the press, four models of district journalism have appeared: cultural and transborder (jeleniogórski subregion), mining and metallurgic (legnicki and głogowski
subregion), health resort and transborder (wałbrzyski
Józef Szocki
subregion), industrial and rustic (wrocławski subregion
excluding Wrocław).
The district press has become a central link in local
communication. It is now an active participant of building the democratic social order in local environment. The
press itself shows a strong tendency to gain independence. Even the self-governmental press is emphasizing
continuously its independence. Critical opinions regarding self-governments for poor management and negligence are often presented in the columns of the magazines. Thanks to this, the press is becoming more reliable
for the readers, which attracts more and more of them.
The magazine artwork does not cause any major
reservations in spite of encountered critical opinions
from the readers that they have problems with the perception because of the accumulation of titles and colours
appearing on individual pages. Printing is ensured by
professional printing companies. Proper appearance of
the magazine is guaranteed.
The distribution of the press is performed by renowned
distributors: Ruch, Garmond, Kolporter.
PROBLEMY LOKALNEGO DZIENNIKARSTWA PRASOWEGO
(NA PRZYKŁADZIE PRASY POWIATOWEJ DOLNEGO ŚLĄSKA
W LATACH 1989-2011)
Streszczenie
Artykuł jest próbą opisu prasy powiatowej Dolnego Śląska. W artykule wyróżnione zostają dwie grupy regionów.
Pierwsza z nich obejmuje okręgi miejskie. Zwykle są to miasta, w których mieszka ponad 100 tysięcy mieszkańców.
Są to gminy miejskie. Istnieją cztery jednostki tego typu w rejonie Dolnego Śląska (Wrocław, Wałbrzych, Legnica
i Jelenia Góra). Druga, wskazana przez autora grupa obejmuje okręgi terytorialne. Istnieje ich na Dolnym Śląsku 27.
Wszystkie z nich są skoncentrowane w pięciu podregionach, które były województwami przed 1993 rokiem.
SŁOWA KLUCZOWE: prasa lokalna, prasa powiatowa, region
Vol. 14, Nr 2, 2013
1, 2
11
Marek Władysław Kolasa1
Grzegorz Nieć2
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej
Kraków
BADANIA NAD PRASĄ POLSKIEGO RUCHU LUDOWEGO – REKONESANS1
ABSTRAKT
Polski ruch ludowy, który swoimi korzeniami sięga końca XIX wieku, stworzył i dysponował w ciągu dziesięcioleci
wieloma tytułami prasowymi. Były wśród nich tak znane i popularne tytuły jak: „Przyjaciel Ludu”, „Gazeta Grudziądzka”, „Wyzwolenie”, „Piast”, „Gazeta Ludowa” czy, istniejący zresztą po dziś dzień, „Zielony Sztandar”.
W okresie Polski Ludowej mieliśmy do czynienia wręcz z rozbudowanym systemem prasy i wydawnictw Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego – partii funkcjonującej w ówczesnym systemie politycznym. Poszczególne tytuły
prasy ludowej, nurty ideowe, wreszcie ich rola w dziejach czasopiśmiennictwa polskiego są od lat obiektem zainteresowania badaczy. Powstało i powstaje szereg opracowań z tego zakresu, kolejne roczniki pism są również nieocenionym źródłem historycznym, służą badaczom dziejów kultury i myśli politycznej.W artykule przedstawiono i poddano analizie całokształt dorobku naukowego w zakresie historii prasy ruchu ludowego, która w sposób szczególny
rozwijała się w latach 1956-1989. Starano się wskazać główne nurty i tendencje w badaniach oraz istniejące luki
i niedomagania, wynikające zarówno z określonych i charakterystycznych dla lat 1945-1989 uwarunkowań politycznych czy środowiskowych, jak też zakresu i jakości podejmowanych prac badawczych.
SŁOWA KLUCZOWE: prasoznawstwo, dzieje prasy polskiej, ruch ludowy, polska myśl polityczna, wieś, rolnictwo
Dorobek polskiego prasoznawstwa, szeroko pojmowanego, jest znaczący i zróżnicowany. Druga połowa XX w.
to rozrost zarówno instytucjonalny, jak i metodologiczny tej dziedziny, do której droga wiodła poprzez filologię, historię, socjologię i politologię2. Wynika to
z istoty mediów, współtworzących szeroko pojęty system społeczny. Elementami tego systemu są zatem zarówno owe media, jak i partie polityczne oraz najrozmaitsze formy społecznej aktywności człowieka. Elementy te wpływają na siebie, pobudzając wzajemnie
swój rozwój3.
Prasa obok książki to podstawowe medium XIX w.
i połowy następnego stulecia. W zdominowanym od
ponad pół wieku przez telewizję systemie komunikacji
masowej, wciąż jest jednak poważnym jego ogniwem,
____________
1
Tekst jest w niewielkim stopniu zmienioną wersją wstępu do
wydanej niedawno przez Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Bibliografii historii prasy ruchu ludowego (Warszawa 2012).
2
Por. W. Pisarek, Wstęp do nauki o komunikowaniu, Warszawa
2008, s. 210-242.
3
Zob. Wstęp do: R. Habielski, Polityczna historia mediów w Polsce w XX wieku, Warszawa 2007.
funkcjonując z powodzeniem w Internecie. Zaznaczyć
jednak należy, że publiczna debata przeniosła się już
dawno do telewizji, o której przychylność politycy zabiegają najbardziej. Prasa i radio pełnią od dłuższego
czasu w tym zakresie jedynie funkcję uzupełniającą4.
Najistotniejszy z punktu widzenia badacza dziejów formacji politycznych, politologa jest fakt zaniku prasy
partyjnej, z jakim mamy do czynienia w ostatnich dziesięcioleciach.
W krajach postkomunistycznych proces ten został
z przyczyn systemowych powstrzymany, skutkiem tego
w okresie transformacji politycznej i ekonomicznej po
1989 r. zjawisko to wystąpiło ze zdwojoną siłą i wyjątkową dynamiką. Liczne partyjne i organizacyjne organy z dnia na dzień zostały praktycznie zmiecione
z powierzchni ziemi wraz z całym systemem politycznym, zaś nowe inicjatywy tego rodzaju okazywały się
____________
4
Szerzej o systemie medialnym i etapach jego kształtowania
w: M. Mrozowski, System medialny. Struktura i zasady działania,
[w:] Dziennikarstwo i świat mediów. "owa edycja, red. Z. Bauer,
E. Chudziński, Kraków 2008, s. 39-65.
12
BADANIA NAD PRASĄ POLSKIEGO RUCHU LUDOWEGO
z reguły chybione i nietrwałe5. Związane z Polskim
Stronnictwem Ludowym „Zielony Sztandar” i, działające do 2004 roku, krakowskie „Wieści” należą do nielicznych wyjątków, potwierdzających regułę. Gdy przyjrzymy się wyżej wspomnianym tytułom bliżej, to okaże się, że w przypadku „Zielonego Sztandaru” po
1989 r. mamy sztucznie podtrzymywane przy życiu
pismo, mocno ograniczone w swobodzie działalności,
starające się – z mizernym skutkiem – kontynuować
chlubną tradycję i łączyć ją ze współczesnością. W przypadku zaś „Wieści” z kolei mieliśmy do czynienia z inicjatywą opartą o zaangażowanie jednego człowieka,
nieżyjącego już Henryka Wiśniewskiego. Przedsięwzięcie to było nader skromne, gdy porównamy je do tygodnika o tym tytule sprzed transformacji6. Oddziaływanie wciąż wydawanego „Zielonego Sztandaru” ograniczają nadto liczne i rozproszone inicjatywy prasowe
terenowych struktur PSL.
Czytelnictwo „ludowej prasy” teoretycznie powinno
się rozwijać i utrzymywać wciąż na wysokim poziomie, chociażby z uwagi na postanowienia Statutu Polskiego Stronnictwa Ludowego, organizacji liczącej sto
kilkanaście tysięcy członków. Jednym z obowiązków
peeselowca jest: „ prenumerować jeden periodyk, gazetę, bądź tygodnik, który związany jest z ruchem ludowym, i którego tytuł określi uchwała NKW PSL. Dotyczy to jednego członka w gospodarstwie domowym”7.
Współczesne periodyki związane z PSL są zatem
w zasadzie jednym z mniej widocznych przejawów życia organizacyjnego, stanowią bardziej pewnego rodzaju kronikę niż forum wymiany myśli, dyskusji czy
oręż walki z politycznym przeciwnikiem. Odnosi się
wrażenie, że istnieją same dla siebie. Nie jest to jednak
– podkreślmy – zjawisko charakterystyczne wyłącznie
dla tego środowiska czy formacji politycznej.
Zanim jednak nastąpiły wyżej opisane procesy i obumarła partyjna prasa, minęło kilkadziesiąt lat jej bujnego rozwoju. Wiele tytułów odegrało poważną i doniosłą rolę w dziejach konkretnych organizacji, zapisało się też na trwałe w historii państwa i narodu,
a także w świadomości czytelników. Są zatem przedmiotem badań, są też istotnym, często i chętnie wykorzystywanym źródłem historycznym.
____________
5
Zob.: T. Mielczarek, Monopol, pluralizm, koncentracja. Środki
komunikowania masowego w Polsce w latach 1989-2006, s. 82 i n.;
J. Myśliński, Media w II i III Rzeczypospolitej. Próba porównania,
[w:] Dwadzieścia lat wolnych mediów w Polsce, red. B. Nierenberg,
Toruń 2009, s. 23.
6
Tygodnik, a później dwutygodnik „Wieści” zaprzestał działalności wkrótce po śmierci swojego redaktora naczelnego w 2004 r.
7
Statut Polskiego Stronnictwa Ludowego. Tekst ujednolicony
obejmujący zmiany uchwalone na X Kongresie PSL w dniu 8 listopada 2008 r., art 7, p. 2a, Warszawa 2008, s. 4.
Marek Władysław Kolasa, Grzegorz Nieć
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie stanu
badań nad prasą ruchu ludowego, krótka charakterystyka oraz ocena dostępnych prac z tego zakresu i wreszcie zwrócenie uwagi na najistotniejsze potrzeby, najdotkliwsze luki i braki w tym obszarze. Zadaniem naszym jest zatem zarówno dokonanie inwentaryzacji
opracowań, jak i sprowokowanie dyskusji oraz – co byłoby najbardziej pożądane – zainspirowanie badaczy
do podjęcia ważnych i ciekawych tematów.
Istotnym problemem, jaki należy rozstrzygnąć na samym początku, jest kwestia – co rozumiemy poprzez
ruch ludowy, a tym samym, co uważać będziemy za
prasę ruchu ludowego. Wiąże się z tym również kwestia chronologii, należy bowiem przyjąć także cezurę –
od jakiego momentu mamy do czynienia z tego typu
periodykami. Jeśli bowiem w przypadku samego ruchu
ludowego sprawa wydawać się będzie względnie prosta, o tyle w odniesieniu do prasy mogą już wystąpić
pewne komplikacje. W niektórych opracowaniach pojawia się termin „prasa ludowa”, który nie zawsze wiąże się z politycznym i społecznym ruchem ludowym.
Dzieje się tak w przypadku prac dotyczących „prasy
dla ludu” (np. Z. Dulczewski, Z dziejów prasy ludowej
w Wielkim Księstwie Poznańskim 1848-1850, Warszawa 1957), jak i „prasy politycznego ruchu ludowego”
(początkowe rozdziały w: S. Stępień, Prasa ludowa
w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1984).
Rozróżnienie „prasy dla ludu”8 od „prasy politycznej
ruchu ludowego”, albo w ogóle „prasy ruchu ludowego” jest sprawą podstawową, mamy bowiem do czynienia z zasadniczo różnym typem czasopiśmiennictwa,
tak pod względem rodzaju właściciela i dysponenta,
jak i publiczności oraz funkcji. Warto podkreślić, że
dostępne słowniki prasoznawcze nie odnotowały terminu „prasa ludowa”, natomiast w wielu bibliografiach
obok „prasy dla ludu” pojawia się termin „prasa ludowa”, odnoszący się już do tytułów związanych z ruchem ludowym9. W takiej sytuacji szeroko pojęty termin „prasa ludowa” wypada respektować, przy wszystkich zastrzeżeniach, z dobrodziejstwem inwentarza.
Do takiego potraktowania przedmiotowego materiału skłania również i sama specyfika formacji, jaką
z historycznego i współczesnego punktu widzenia jest
polityczny ruch ludowy. Jest on bowiem z jednej strony
____________
8
„Prasa dla ludu” to przede wszystkim periodyki wychodzące od
końca XVIII do połowy XIX w., których inicjatorom i autorom –
wywodzącym się spoza włościaństwa – przyświecały idee szeroko
pojętej pracy oświatowej, mającej na celu także uświadomienie narodowe warstwy. Szerzej zob. G. Gzella, „Pisma dla ludu” pod zaborami w pierwszej połowie XIX wieku, Toruń 1994.
9
Zob. J. Jarowiecki, Prasa lwowska w latach 1864-1918. Bibliografia, Kraków 2002, s. 44 i n.
Vol. 14, Nr 2, 2013
utożsamiany z obecnie działającym Polskim Stronnictwem Ludowym, które – co należy podkreślić – ma
wielu antenatów, z drugiej zaś jest czymś więcej niż
Stronnictwem, albowiem współtworzy go szereg organizacji politycznych, społecznych, kulturalnych, gospodarczych i innych – niezależnych, ale także często
ściśle ze sobą powiązanych. Środowiska składające się
na ten ruch nieraz na siebie zachodziły i zachodzą, harmonijnie współpracują, wykazując jednocześnie aktywność w różnych dziedzinach życia społecznego10.
W wielu wypadkach dostrzec możemy rozbudowany
systemem naczyń połączonych, obszar głębokich, daleko idących zależności i powiązań, organizacyjnych,
personalnych i programowych. Na obszarze tym nierzadko ma też miejsce ścieranie się wpływów, wręcz
walka między siłami politycznymi, nie tylko „ludowymi”, ale także reprezentującymi zupełnie inne nurty
i ideologie. Najlepszym przykładem są tutaj ochotnicze
straże pożarne czy kółka rolnicze. Ścieranie się owych
wpływów miało miejsce także na łamach prasy.
Skądinąd daleko bardziej precyzyjne sformułowanie,
zaproponowane już w 1967 r. przez Andrzeja Paczkowskiego: „prasa polityczna polskiego ruchu ludowego”11
nie jest łatwo wdrożyć do badawczej praktyki, z uwagi
chociażby na dynamikę kształtowania się i rozwoju ruchu, czynnik personalny (zaangażowanie poszczególnych działaczy w wiele najrozmaitszych inicjatyw) i szeroko rozumiany organizacyjny (związek z określoną
partią, organizacją, właściciel). W – bądź co bądź – demokratycznej rzeczywistości Drugiej Rzeczypospolitej sprawa wydaje się być względnie przejrzysta, mamy
bowiem do czynienia z wieloma chłopskimi partiami
politycznymi, niezależnymi, o jasno zarysowanych programach. Już jednak w odniesieniu do okresu wcześniejszego i późniejszego problem staje się o wiele bardziej skomplikowany. Pod koniec wieku XIX spotykamy tytuły, które z początku funkcjonując jako „dla
ludu” wchodzą wraz ze swoimi autorami w orbitę polityki z wszystkimi tego faktu konsekwencjami (np.
„Wieniec i Pszczółka”, który do 1885 r. nosił podtytuł
„Pismo dla Polskiego Ludu”, a od tego czasu „Pismo
Polityczne Ludowe”). Z kolei w okresie Polski Ludowej działała w latach 1949-1989 tylko jedna partia
chłopska – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, którego
____________
10
A. Podraza, Chłopskie organizacje i formy ich aktywności społecznej i politycznej. Próba typologii, [w:] Europa. Galicja. Regiony. Pisma historyczne, wyb., oprac. i wstęp G. Nieć, Kraków
2006, s. 374.
11
A. Paczkowski, Prasa polityczna ruchu ludowego (18931939). Próba sformułowania niektórych problemów badawczych,
[w:] Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, t. 1: Księga referatów, red. J. Skrzypek, Warszawa 1967,
s. 219-234.
13
powstaniu patronowali komuniści, i któremu ściśle
określili kompetencje oraz wyraźnie ograniczyli zakres
aktywności. Umocowane jednak na trwałe w systemie
politycznym państwa, dysponowało poważnym zapleczem wydawniczym i prasowym. Były to przede wszystkim: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, utworzona
w 194912 oraz powołane do życia w 1959 roku Wydawnictwo „Prasa ZSL”, które przejęło od LSW wydawanie
prasy13. Merytoryczny nadzór sprawował nad wszystkim Wydział Pracy Ideowo-Wychowawczej NK ZSL14.
Pisma swoje posiadały w tym czasie także kółka rolnicze czy ochotnicze straże pożarne.
Gdybyśmy z kolei ograniczyli nasze zainteresowania
wyłącznie do samych „organów partyjnych” to problemem pozostanie kwestia ideologiczna, albowiem wśród
„ludowych” ugrupowań znajdą się i takie, które związane były z innymi, często rywalizującymi, a nawet
wrogimi ludowcom partiami, zarówno lewicowymi, jak
i prawicowymi. Przykładem niech będzie z jednej
strony chociażby Związek Stronnictwa Chłopskiego –
wprawdzie uważany przez niektórych za pierwszą partię ludową, jednak o charakterze wybitnie klerykalnym,
mało samodzielną, a z drugiej komunistyczna – Niezależna Partia Chłopska lub SL „Wola Ludu”. Organizacje te jednak odegrały określoną rolę w dziejach ruchu
ludowego, nierzadko manipulując chłopami, rozbijając
skutecznie jedność środowiska.
Autorka pierwszego poważniejszego bibliograficznego ujęcia całościowego przedmiotowej problematyki, Irena Turowska-Barowa przyjęła najszerszą możliwą formułę, zawartą w tytule: Polskie czasopisma o wsi
i dla wsi od XVIII w. do r. 196015. Niedługo potem miała
miejsce dyskusja metodologiczna na temat prasy ruchu
ludowego podczas Sympozjum Historyków Prasy
w 1967 r. Pokłosiem tego sympozjum były dwa tomy
zawierające referaty, komunikaty i koreferaty, które
ukazały się drukiem pod tytułem Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej (Warszawa
1967-1968). To bardzo istotna w rozwoju badań prasoznawczych w Polsce publikacja. Wspomniany już Andrzej Paczkowski przedstawił wtenczas postulaty badawcze dotyczące „prasy politycznej ruchu ludowego”16. Przyjął on za cezurę początkową rok 1893, kiedy
to powstał Związek Stronnictwa Chłopskiego w Galicji
– kolebce ruchu ludowego. „Za prasę polityczną ruchu
____________
12
L. Biliński, Zarys rozwoju ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej, Warszawa 1977, s. 102-103.
13
S. Stępień, Prasa ludowa..., s. 343.
14
Ibidem, s. 321- 350.
15
I. Turowska-Barowa, Polskie czasopisma o wsi i dla wsi od
XVIII w. do r. 1960. Materiały bibliograficzno-katalogowe, wstęp
S. Lato, Warszawa 1963.
16
A. Paczkowski, op. cit.
14
ludowego uważam – pisał – wszelkie wydawnictwa,
których dyspozytorami byli: a. działacze poszczególnych partii i ugrupowań wyszczególnionych powyżej,
b. grupy luźne, bądź zorganizowane w instytucje wydawnicze a składające się z osób należących do tychże
partii i organizacji, c. instancje tych partii i organizacji
[…] Przy tak określonym zasięgu pojęć ruch ludowy
i prasa ruchu ludowego – czytamy dalej – generalnym
celem badawczym proponowanych poszukiwań będzie
udzielanie odpowiedzi na pytanie: jaką rolę w powstaniu i funkcjonowaniu ruchu jako zjawiska społecznopolitycznego w różnych etapach jego rozwoju, na różnych terenach, gdzie istniał i w różnych formach, w jakich się przejawiał, odgrywała wytworzona przezeń
prasa?”17 Wyznaczając konkretną datę roczną, w postulatach badawczych podniósł jednak Paczkowski kwestię roli czasopism w narodzinach ruchu, relatywizując
tym samym przyjętą cezurę18.
Biorąc pod uwagę wszystkie przedstawione wyżej zastrzeżenia i wątpliwości, wydaje się najbardziej słuszne
uznanie szerokiej i jednocześnie względnie precyzyjnej
formuły – „prasy ruchu ludowego”, tak ze względów
merytorycznych, jak i czysto użytecznych. Stąd w zestawieniu, jakie jest odniesieniem niniejszego opracowania, obok tytułów „politycznych” pojawiły się inne,
jak na przykład „Poradnik Gospodarski”. Świadomie
natomiast pominięto np. pezetpeerowską „Chłopską
Drogę”. Za cezurę początkową uznaliśmy zatem narodziny politycznego ruchu ludowego, aczkolwiek przyjmując bardziej elastycznie – „koniec XIX wieku”.
Na potrzeby niniejszego opracowania zgromadzono
i poddano analizie piśmiennictwo dotyczące prasy polskiego ruchu ludowego od schyłku XIX wieku do
współczesności. Zarejestrowano wyłącznie pozycje
w całości lub w istotnej części dotyczące tematu, pomijając opracowania historii mediów polskich, gdzie występują, mniejsze lub większe, fragmenty na ten temat.
Prace dotyczące prasy polskiego ludowego stanowią
1,95% ogółu zbioru19. Wśród 312 pozycji znajduje się
____________
17
Ibidem, s. 220.
18
Trzy strony dalej, w podrozdziale zatytułowanym Prasa ludowa a narodziny ruchu ludowego czytamy: „za pierwsze organy
prasowe zostały uznane pisma (»Wieniec i Pszczółka«, »Przyjaciel
Ludu«), istniejące zanim doszło nie tylko do formalnego założenia
organizacji, ale zanim w ogóle powstała koncepcja przekształcenia
żywiołowych i nieskoordynowanych działań w jednolity organizm
polityczny”, ibidem, s. 223.
19
Zestawienie przygotowano na podstawie opracowywanej przez
Władysława Marka Kolasę bibliografii polskiego prasoznawstwa,
która jest elementem szeroko zakrojonego projektu, mającego na
celu zebranie i analizę prac naukowych w tym zakresie. Łącznie
baza obejmuje 24 627 opisów, w czym 15 920 poz. dotyczy historii
mediów, a 7861 jest związanych z szeroko pojętym komunikowaniem (socjologia, ekonomika, język i organizacja mediów).
46 książek, 32 fragmenty oraz 234 artykuły. Opracowania (monografie i przyczynki) to 271 pozycji; antologie – 3; bibliografie tytułów czasopism – 5; bibliografie zawartości czasopism – 5; wybory dokumentów
– 5; wspomnienia, relacje – 23.
Analiza obejmuje piśmiennictwo naukowe, aczkolwiek zwrócono także uwagę na materiały wspomnieniowe i dokumentacyjne, ograniczając się jednak do
pozycji – naszym zdaniem – istotnych, przedstawiających trwałą wartość, poszerzających wiedzę. Świadomie pomięto szereg drobnych, okazjonalnych tekstów.
Tak zgromadzony materiał można podzielić na sześć
działów według okresów chronologicznych, zgodnie
z ogólnie przyjętą periodyzacją dziejów Polski: koniec
XIX w. – 1918; 1918-1939; 1939-1945; 1945-1989; po
1989 r. Należy również wskazać szereg wydawnictw
o charakterze ogólnym, przekrojowym oraz różnego
rodzaju publikacje dotyczące poszczególnych regionów, tytułów, osób i typów prasy.
Badacz dziejów ruchu ludowego może niewątpliwie
zauważyć w przyjętym podziale brak dwóch dat, niezwykle przecież istotnych, także z punktu widzenia
dziejów ludowej prasy, a mianowicie 1931 i 1949. W latach tych doszło do dwóch zjednoczeń, dokonanych
jednak w zupełnie różnych okolicznościach i w różny
sposób. Znaczenie roku 1931 podkreślał już w dyskusji
z Andrzejem Paczkowskim Stanisław Lato20. Trudno
nie zgodzić się z tym, że powołanie wspólnego organu,
nowo powstałego w wyniku zjednoczenia, Stronnictwa
Ludowego „Zielonego Sztandaru” było faktem doniosłym, aczkolwiek – co wielokrotnie podkreślano –
nie pociągnęło to za sobą wyraźnej i znaczącej zmiany
preferencji czytelniczych środowiska, w którym dawne
podziały pozostawały wciąż żywe21. Bardziej doniosły
w skutkach wydaje się rok 1949. Jest to moment
zwrotny zarówno w dziejach ludowych partii, jak
i w ogóle całego ruchu wydawniczego w Polsce, który
został całkowicie podporządkowany władzy komunistycznej22. Zorganizowany i rozwijany system prasy
i wydawnictw ZSL będzie funkcjonował nieprzerwanie
przez najbliższe czterdzieści lat. W tym okresie z kolei
wyróżnić bez wątpienia należy także przełom październikowy, albowiem po 1956 r. powstało wiele nowych
i ważnych tytułów zeteselowskich23. Sięgając głębiej
____________
20
S. Lato, Koreferat do referatu A. Paczkowskiego…, [w:] Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, Warszawa
1968, t. 2, s. 308.
21
A. Paczkowski, op. cit., s. 287 i n.
22
Szerzej zob. S.A. Kondek, Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach 1944-1949, Warszawa 1993, s. 168 i nast.; idem, Papierowa rewolucja. Oficjalny
obieg książek w Polsce w latach 1948-1955, Warszawa 1999.
23
S. Stępień, op. cit., s. 325 i n.
Vol. 14, Nr 2, 2013
w historię, celowe byłoby także osobne potraktowanie
okresu I wojny światowej, z racji chociażby znaczącej
aktywności politycznej chłopskich przywódców i dynamiki wydarzeń; następnie w nawias wrzucić by
można jeszcze oprócz komunistycznych wszystkie
inne „transmisje” pozostałych ideologii na wieś; a zupełnie niezależnie potraktować działalność wydawniczą na emigracji – w czasie wojny i po jej zakończeniu. Przedziały te nadają się na tematy osobnych monografii; przywołane daty powinny stanowić także punkty
odniesienia w badaniach, wyznaczać cezury. W wypadku całościowego zestawienia bibliograficznego,
wydaje się jednak stosowniejsza formuła kompatybilna
z podstawowymi i uznanymi monografiami dziejów
prasy polskiej. Wyjątek można jedynie uczynić w odniesieniu do prasy komunistycznej, głównie z tego
względu, że była ona przedmiotem szczególnego zainteresowania badaczy, inspirowanego zresztą ideologicznie, zgodnie z polityką historyczną władzy. Często
wykonawcami tych zadań były osoby związane z PZPR
i Instytutem Ruchu Robotniczego, np. Henryk Cimek.
Można dyskutować, czy Niezależną Partię Chłopską,
Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc” i podobne organizacje należy uznać za „ludowe”, jednakowoż odnotowane tu opracowania mieszczą się w historiografii ruchu ludowego, także z przyczyn – nazwijmy
to – instytucjonalnych, ponieważ ogłaszane były z reguły w zeteselowskich periodykach, wydawane przez
LSW. Publikacje te, nadzwyczaj obfite, trzeba brać
w wyraźny nawias, tworzą one bowiem z gruntu kłamliwy i fałszywy obraz historii ruchu ludowego oraz
jego prasy.
Jak już wspomniano wyżej, pierwszą – i do tej pory
jedyną – bibliografią tytułów prasy ludowej (w najszerszym tego słowa znaczeniu) jest praca Ireny Turowskiej-Barowej, inwentaryzująca 2198 pozycji, zaopatrzona w prawie pięćdziesięciostronicowy wstęp Stanisława Laty pt. U źródeł prasy „dla ludu”. W charakterystyczny dla epoki sposób został w nim potraktowany okres międzywojenny, sprowadzony praktycznie
do represji sanacyjnej cenzury. W sposób szczególny
wyeksponowane zostały w nim czasopisma komunistyczne, KPP i NPCh. Praca ta spotkała się z krytyką recenzentów, wyliczających szereg błędów i niekonsekwencji. Nieprecyzyjnie określone zasady selekcji materiału rozciągnęły margines błędu – liczba tytułów pominiętych i nieprawidłowo zakwalifikowanych była
obszerna. Znawca dawnej prasy, Konrad Zawadzki pisał m.in.: „Zastrzeżenia budzi niezbyt jasna koncepcja
i nie zawsze zrozumiałe zasady selekcji, zwłaszcza
jeśli idzie o czasopisma »dla wsi«. Barowa obok prasy
ruchu ludowego i przeznaczonych dla czytelnika wiej-
15
skiego czasopism politycznych, kulturalnych, oświatowych i fachowych uwzględniła także prasę regionalną,
ze względów – jak pisze – historycznych, periodyki
ziemiańskie i klerykalno-dewocyjne, które »za pośrednictwem plebanii docierały do rąk wiejskiego czytelnika«. Nie ograniczając się zresztą do wydawnictw
krajowych umieściła w bibliografii także opisy czasopism emigracyjnych, które – jak wyjaśnia – za pośrednictwem reemigrantów »trafiały na polską wieś«. Taka
poszerzająca interpretacja pojęcia »czasopisma dla
wsi«, nie poparta żadnymi badaniami czytelniczymi,
jest rzeczą co najmniej ryzykowną i prowadzić może
do całkowicie błędnych wniosków. Opierając się bowiem wyłącznie na pracy Barowej można by sądzić, że
czytelnik wiejski, poza prasą ludową, znał jedynie czasopisma regionalne oraz publikacje ziemiańskie i klerykalne. Nie trzeba tu przecież wyjaśniać, o ile opinia
taka jest nieprawdziwa. Ponieważ jednak byłoby rzeczą niemożliwą i raczej niepotrzebną objęcie zasięgiem
recenzowanej Bibliografii wszystkich periodyków, które docierały na wieś, należało chyba uwzględnić wyłącznie, ale wyczerpująco czasopisma specjalnie dla
wsi przeznaczone. Pozwoliłoby to, wydaje się, uniknąć
wielu niekonsekwencji, a ponadto dałoby bardziej
zwarty i przejrzysty obraz czasopiśmiennictwa ludowego. Jest też kwestią równie dyskusyjną, czy słuszne
było uwzględnianie czasopism łowieckich (»Łowiec«,
»Łowiec Polski«), krajoznawczych (»Ziemia«), specjalistycznych wydawnictw naukowych z dziedziny rolnictwa i leśnictwa (»Acta Agrobotanica«, »Folia Forestalia«) czy też periodyków z zakresu przemysłu spożywczego (»Gazeta Cukrownicza«). A już tylko chyba
nieporozumieniu należy przypisać umieszczenie opisu
dziennika informacyjnego »Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych«, organu PTTK »Wierchy«”24.
W podobnym tonie wypowiedział się także Jerzy Myśliński, który zwracał ponadto uwagę na brak jasno
określonej podstawy źródłowej i brak indeksów, co
w tego typu publikacji jest poważnym niedociągnięciem25.
Drugim ogólnym opracowaniem monograficznym,
jakie mamy do dyspozycji, jest książka Stanisława
Stępnia pt. Prasa ludowa w Polsce. Zarys historyczny
z roku 1984, która ukazała się nakładem Wydawnictwa
„Prasa ZSL”. Obejmuje ona całokształt zagadnienia od
„pism dla ludu” do „prasy Zjednoczonego Stronnictwa
Ludowego”, zawiera ponadto bogaty materiał ilustracyjny. Pozostaje wciąż najobszerniejszym chronologicz____________
24
K. Zawadzki, [rec.], „Rocznik Biblioteki Narodowej”, t. 1 (1964),
s. 460.
25
J. Myśliński, [rec.], „Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa
Polskiego” 1965, z. 1, s. 273.
16
nie i najbardziej dostępnym opracowaniem z tego zakresu, wydrukowanym w ośmiu tysiącach egzemplarzy.
Praca Stępnia spotkała się jednak z bardzo krytycznym przyjęciem, autorowi zarzucono plagiat. W jednej
z recenzji, autorstwa Grażyny Kubickiej czytamy:
„Książka S. Stępnia jest plagiatem: składa się z przepisanych niemal dosłownie fragmentów cudzych tekstów. Z wykorzystanych opracowań pochodzi też większość cytatów z pism ludowych. Odtworzenie głównych,
ukrytych »współautorów« nie nastręcza trudności. Dla
okresu rozbiorów Stępień przepisał duże partie wstępu
S. Laty do katalogu I. Turowskiej-Barowej Polskie czasopisma o wsi i dla wsi. Rozdziały poświęcone prasie
ludowej w okresie międzywojennym składają się z fragmentów syntezy A. Paczkowskiego Prasa polska w latach 1918-1939. Lata II wojny światowej przedstawił
autor zestawiając teksty B. Golki (Prasa konspiracyjna
ruchu ludowego 1939-1945), Z.J. Hirsza (Terenowa
prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939-1945) oraz
J. Jarowieckiego (rozdział pracy Prasa polska w latach
1939-1945). Brak opracowań dotyczących okresu Polski Ludowej skłonił S. Stępnia do wykorzystania niektórych archiwaliów i relacji oraz rozproszonych artykułów. Sposób wykorzystania źródeł budzi poważne
wątpliwości co do umiejętności warsztatowych autora;
błędnie np. wykonano przypisy do artykułów prasowych. Zamieszczony na końcu książki skromny wykaz
literatury sporządzony został niedbale, niektóre opisy
bibliograficzne są błędne, część wymienionych pozycji
nie została wykorzystana – choćby II tom Historii prasy polskiej. Ilość przypisów została ograniczona do minimum, jednak spośród wymienionych pozycji autor
powołał się tylko na tekst S. Laty (s. 20). Część przypisów znalazła się w pracy Stępnia dlatego, że umieścili
je w swych tekstach »współautorzy«”26. Tak druzgocąca ocena recenzentki, która dopatrzyła się ponadto
kilkudziesięciu błędów merytorycznych, wywołała Stępnia do odpowiedzi. Tłumaczył się, że „książka Prasa
ludowa w Polsce nie jest pracą naukową, a powstałą
niejako na zamówienie (czymś w rodzaju wydawnictwa
jubileuszowego) w związku z obchodami w 1984 roku
dwudziestopięciolecia Wydawnictwa »Prasa ZSL«”27.
Następnym razem Kubicka przywołała już kilka przykładów, które w sposób jednoznaczny podważyły rzetelność autora omawianej publikacji28.
Poza opisanymi dwiema pozycjami nie dysponujemy
do tej pory całościowymi syntezami obejmującymi dzie____________
26
„Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1986, nr 2, s. 109.
27
S. Stępień, List do redakcji w sprawie recenzji Grażyny Kubickiej, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1988, nr 2, s. 129.
28
G. Kubicka, [rec.], „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1988,
nr 3, s. 143-146.
je szeroko rozumianej prasy ludowej, bądź prasy ruchu
ludowego.
Czasopiśmiennictwo polskie XIX wieku jest wyjątkowo atrakcyjnym i popularnym od lat obszarem badawczym, jednakże w zakresie dotyczącym ruchu ludowego
dorobek nie jest zbyt obfity. Z osobnych, obszerniejszych
opracowań pozycją podstawową pozostaje wciąż Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji Krzysztofa Dunin-Wąsowicza (Wrocław 1952), będące właściwie w przeważającej części monografią „Przyjaciela Ludu” z obszernie zarysowanym tłem. Monografia ta powstała i została wydana w trudnym dla humanistyki polskiej okresie,
niemniej jednak zachowuje do dziś swoją aktualność.
Autor ustrzegł się przesadnej ideologizacji wywodu, charakterystycznej dla ówczesnych dzieł naukowych. Nie
we wszystkich kwestiach – jak zauważył gorliwy recenzent – w sposób zadowalający „zbliżył się do nowatorskiej, marksistowskiej analizy faktów”29. Wydana w serii
Studiów Historyczno-Literackich Instytutu Badań Literackich PAN praca Dunin-Wąsowicza nie do końca spodobała się też historykom literatury, oczekującym szerszego potraktowania zagadnień literackich30.
Kilka lat wcześniej ukazała się książka Henryka Syski pt. Od „Kmiotka” do „Zarania”. Z historii prasy
ludowej (Warszawa 1949), obejmująca swoim zakresem wszystkie zabory, aczkolwiek w większej części
poświęcona czasopismom Królestwa Polskiego. Recenzenci, Marian Tyrowicz i Krzysztof Dunin-Wąsowicz, uznając pożytki płynące z tego rodzaju publikacji, zwracali uwagę na liczne niedomagania warsztatowe, w zasadzie uniemożliwiające uznanie jej za opracowanie naukowe31.
Poważną, dość obszerną pozycję w literaturze przedmiotu stanowią prace znanego prasoznawcy, Zenona
Kmiecika, traktujące o czasopismach ludowych Królestwa Polskiego, szczególnie prawie stutrzydziestostronicowa rozprawa pt. Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim (1866-1914), ogłoszona na łamach
„Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”
(1975, z. 2/3) oraz prace Jerzego Jarowieckiego na temat lwowskiej prasy ludowej32. Pozycjami znaczącymi
____________
29
J. Buszko, [rec.], „Przegląd Historyczny” 1953, z. 3, s. 460.
30
S. Frybes, [rec.], „Pamiętnik Literacki” 1953, z. 3/4, s. 379-381.
31
M. Tyrowicz, [rec.], „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, t. 13 (1951), s. 366-370; K. Dunin-Wąsowicz, „Przegląd
Historyczny”, t. 40 (1949), s. 403-406.
32
J. Jarowiecki, Lwowska prasa ludowa w okresie autonomii galicyjskiej, [w:] Historia, społeczeństwo, wychowanie, red. J. Maternicki, M. Hoszowska, F. Sierżęga, Rzeszów 2003, s. 352-364;
Lwowskie pisma dla ludu oraz prasa ludowa w okresie autonomii
galicyjskiej, [w:] Kraków – Lwów. Książki – czasopisma – biblioteki
XIX i XX wieku, red. J. Jarowiecki, Kraków 2003, t. 6, cz. 2, s. 89-109
oraz odpowiednie rozdziały w: J. Jarowiecki, Dzieje prasy polskiej
we Lwowie do 1945 roku, Kraków – Wrocław 2008.
Vol. 14, Nr 2, 2013
są także: antologia tekstów opracowana przez Witolda
Stankiewicza – Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim 1905-191433 oraz operujące na pograniczach zagadnienia, stąd tym bardziej ciekawe, Pisma
ulotne stronnictw ludowych (1895-1939), w opracowaniu Stanisława Kowalczyka i Aleksandra Łuczaka
(Warszawa 1971). Antologia Stankiewicza powstawała, jak nietrudno się domyśleć, w pierwszej połowie lat
pięćdziesiątych – „nosi datę 1957, grzeszy jeszcze tu
i ówdzie po staremu”, jak eufemistycznie podsumował
jeden z recenzentów34. Sporządzona została ściśle według ówczesnych, radzieckich wzorów, w najgorszym
tego słowa znaczeniu.
Wśród opracowań tematycznych, skupiających się
na konkretnych aspektach czasopiśmiennictwa sprzed
1914 r. na uwagę zasługują dwa zestawienia bibliograficzne Tomasza i Romana Szczechurów, ukazujące
ideowy dorobek ruchu ludowego w zakresie zagadnień
kulturalno-oświatowych, społecznych i społeczno-politycznych35, gdzie w pierwszym pomieszczono dość
obszerny i starannie sporządzany Katalog prasy ludowej przedmiotowego okresu36 oraz obszerny tekst Józefa Ryszarda Szaflika pt. Tradycja historyczna w publicystyce i działalności galicyjskiego ruchu ludowego,
który znalazł się ponadto w zbiorowym dziele Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w.
(Warszawa 1981). Autor przedstawił w nim udział prasy ludowej w kształtowaniu świadomości społecznej
i narodowej chłopów. Osobnych opracowań doczekały
się następujące tytuły prasy okresu zaborów: „Drużyna”37, „Gazeta Rolnicza”38, „Piast”39, „Przegląd Spo-
____________
33
Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim 1905-1914.
„Głos Gromadzki”, „Życie Gromadzkie”, „Wieś Polska”, „Zagon”,
„Siewba”, „Zaranie”, wyboru dokonał, wstępem i przypisami opatrzył W. Stankiewicz, Warszawa 1957.
34
J. Zieliński, [rec.] „Prasa Współczesna i Dawna” 1958, nr 2, s. 175.
35
T. Szczechura, R. Szczechura, Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889-1918.
Materiały bibliograficzne, Warszawa 1967, 786 s.; eidem, Zagadnienia kulturalno-oświatowe i społeczno-gospodarcze wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889-1918. Materiały bibliograficzne, Warszawa 1969, 565 s.
36
T. Szczechura, R. Szczechura, Zagadnienia społeczno-polityczne..., s. 23-75.
37
M. Mioduchowska, „Drużyna” 1912-1921, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, nr 12 (1970), s. 115-151.
38
J. Lutosławski, E. Kłoczowski, W.F. Rogowski, Z dziejów
„Gazety Rolniczej”, [w:] Księga pamiątkowa na 75-lecie „Gazety Rolniczej” 1861-1935. Księga wsi polskiej – źródła, dzieje
i kierunki jej kultury, red. J. Lutosławski, Warszawa – Lwów, t. 1,
s. XIV-XXXIV.
39
M.in.: A. Garlicki, Założenie tygodnika „Piast” w 1913 roku,
„Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, t. 2 (1963),
s. 169-184; A. Paczkowski, „Tygodnik Piast” (1913-1939). Organizacja i finanse, cz. 1, „Roczniki Historii Czasopiśmiennictwa
Polskiego”, 1968, z. 1, s. 125-146.
17
łeczny”40, „Przyjaciel Ludu”41, „Siewba”42, „Zaranie”43,
„Związek Chłopski”44, aczkolwiek w żadnym praktycznie wypadku, poza może Czasopiśmiennictwem Dunin-Wąsowicza i niedawno wydaną pracą Jana Wnęka
o – mało przecież istotnym i problematycznie „ludowym” periodyku – „Związku Chłopskim”, nie możemy
mówić o obszernej monografii prasoznawczej z prawdziwego zdarzenia. Jeśli zaś chodzi o ludzi związanych
z prasą, dziennikarzy i wydawców, to najwięcej uwagi
do tej pory poświęcili badacze Marii i Bolesławowi
Wysłouchom45 oraz Stanisławowi Stojałowskiemu46;
należy również odnotować prasowe aspekty w biografiach i opracowaniach dotyczących poszczególnych
działaczy, m.in.: Jakuba Bojki47, Karola Lewakowskiego48, Wincentego Witosa49 czy Tomasza Nocznickiego50.
Najbardziej bujny okres w historii polskiego ruchu
ludowego to bez wątpienia dwudziestolecie międzywojenne. Czas pełen napięć wewnętrznych, ostrej walki
politycznej, autorytaryzmu sanacji, dotkliwych represji,
jakich doświadczyła wówczas opozycja, w tym i ludo-
____________
40
„Przegląd Społeczny” 1886-1887, wstęp i antologię oprac.
K. Dunin-Wąsowicz, bibliogr. oprac. J. Czachowska, Wrocław 1955,
201, [2] s., [5] s. il. (Materiały do Dziejów Postępowej Publicystyki
/ Polska Akademia Nauk. Instytut Badań Literackich; 4); K. DuninWąsowicz, Czasopiśmiennictwo ludowe…, s. 69-99.
41
K. Dunin-Wąsowicz, op. cit., s. 100-213.
42
M. Bednarzak-Libera, „Siewba” – organ Związku Młodej Polski Ludowej, [w:] Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego,
Warszawa 2002, t. 1, s. 747-760; „Siewba” 1906-1908, red.
J. Gmitruk, R. Szydlik, Warszawa 2010, 169 s., il.
43
W. Piątkowski, Dzieje ruchu zaraniarskiego, Warszawa 1956,
223, [2] s. il.
44
J. Wnęk, Czasopismo „Związek Chłopski” 1894-1908 i jego
oblicze polityczno-społeczne, Kraków 2009, 366 s.
45
M.in.: A. Kudłaszyk, Myśl społeczno-polityczna Bolesława
Wysłoucha 1855-1937, Warszawa 1978, 203 s; Z. Sokół, Maria
Wysłouchowa (1858-1905) – galicyjska działaczka oświatowa i kulturalna, nauczycielka i redaktorka prasy dla ludu, [w:] Działalność
kobiet polskich na polu oświaty i nauki, Poznań 2003, s. 99-130;
D. Wawrzykowa-Wierciochowa, Wysłouchowa, Opowieść biograficzna, Warszawa 1975, 444 s.
46
M.in.: J. Myśliński, Redaktor w sutannie i ludowy trybun. Stanisław Stojałowski, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1991,
nr 3/4, s. 127-132; J. Glensk, Śląski epizod redaktora ks. Stanisława
Stojałowskiego, [w:] Zapomniani. Z dziejów literatury polskiej na
Śląsku, red. J. Malicki, G. Szewczyk, Katowice 1992, s. 40-65.
47
B. Kasperek, Jakub Bojko 1857-1943, Lublin 1998; J. Bojko,
Gorące słowa. Wybór pism, wybór, wstęp i oprac. F. Ziejka, Kraków 2002, XXII + 569 + [4] s.
48
S. Pastuszka, Karol Lewakowski. Poglądy i działalność społeczno-polityczna, Warszawa 1980.
49
S. Pigoń, Wincenty Witos jako pisarz i mówca, [w:] S. Pigoń,
"a drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, wyb. i oprac. T. Jodełka-Burzecki, Warszawa 1974, s. 471-520 (pierw. w: „Wieś i Państwo”, „Piast” 1938); C. Wycech, Wincenty Witos w świetle własnej
twórczości pisarskiej, Warszawa 1966.
50
T. Nocznicki, Wybór pism, wyb. i wstęp H. Syska, Warszawa
1965.
18
wcy. Były to jednak lata niepodległości, względnej
wolności słowa, demokracji, wprawdzie mocno ograniczonej po 1926 r., ale jednak. Rozwijająca się dynamicznie po 1956 r. historiografia ruchu ludowego wypracowała w tym zakresie bogaty dorobek, aczkolwiek
w wielu wypadkach jego wartość pomniejsza balast
ideologiczny i ograniczenia cenzury51. Widać to już
było na przykładzie przywołanych wcześniej prac (np.
wstęp Laty do Czasopism Barowej). Dzieje ruchu ludowego przed 1918 r. nie stanowiły dla ideologów ZSL
takiego problemu, jak stosunkowo nieodległy okres
międzywojenny i okupacyjny. Ideowe, organizacyjne
i wreszcie personalne zaszłości z tamtych lat były wciąż
żywe i obecne w ZSL, oficjalne deklaracje Stronnictwa
zawierały szereg kategorycznych i jednoznacznych
ocen, z gruntu ahistorycznych52. Z tej to przyczyny
wiele prac z tego zakresu, aczkolwiek bogatych materiałowo, dojrzałych warsztatowo i przydatnych, wymaga od czytelnika pewnej rezerwy i ostrożności;
przedstawione fakty i sądy proszą się wręcz w wielu
wypadkach o reinterpretację, uzupełnienia.
Z opracowań prasy ruchu ludowego okresu międzywojennego wysuwa się bezwzględnie na czoło monografia Andrzeja Paczkowskiego pt. Prasa polityczna
ruchu ludowego 1918-1939 (Warszawa 1970). Inteligentna i przenikliwa, uwzględniająca szeroki kontekst,
nie tylko polityczny, ale i społeczno-ekonomiczny;
wolna od przesadnej poprawności ideologicznej, naukowa w pełnym tego słowa znaczeniu. Autor, co warte
podkreślenia, zdobył się na szereg interesujących uogólnień i podsumowań, zaproponował typologię – wyodrębniając pisma organizatorskie, masowe i wielkomiejskie, specjalistyczne, centralne, wydawnictwa lokalne i miesięczniki teoretyczne. Książka Paczkowskiego, który zresztą kilkanaście lat później wydał obszerną monografię prasy polskiej dwudziestolecia53,
zyskała od samego początku uznanie. Jeden z recenzentów wytykał jedynie badaczowi zbytnią skłonność
do krytyki PSL „Piast”, przy braku jakiejkolwiek w odniesieniu do PSL „Wyzwolenie” i PSL-Lewica54.
Obrazu dziejów prasy w okresie międzywojennym
dopełniają obszerne rozprawy Jana Borkowskiego do-
____________
51
Szerzej m.in. w: J. Jachymek , J.R. Szaflik , Historiografia ruchu ludowego. Stan i potrzeby badawcze, [w:] Chłopi, naród, kultura, t. 1: Myśl polityczna ruchu ludowego, red. J. Jachymek,
K.Z. Sowa, M. Śliwa, Rzeszów 1996.
52
Zob. G. Nieć, Oficjalna tradycja historyczna ruchu ludowego
w okresie istnienia ZSL do początku przełomu lat 80., [w:] Studia
Lodomeriana. Historia – Kultura – Prawo, red. K. Grodziska,
G. Nieć, Kraków 2007, s. 113-142.
53
A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918-1939, Warszawa
1980, 524 s.
54
J. Borkowski, [rec.], „Dzieje Najnowsze” 1971, nr 3, s. 154.
tyczące „młodzieżowej prasy ludowej”55 i Edwarda
Chudzińskiego o „chłopskiej prasie literackiej”56. Warto
też zwrócić uwagę na pewne opracowania szczegółowe, jak na przykład dotyczące prasy ruchu ludowego
wobec przewrotu majowego57. Wyraźnie ukierunkowana ideologicznie jest jedyna obszerniejsza antologia
tekstów prasowych, pt. Walki klasowe na wsi polskiej
1918-1939 (Warszawa 1968) w opracowaniu Władysława Kuszyka. Spośród konkretnych tytułów największym zainteresowaniem badaczy cieszy się od lat „Gazeta Grudziądzka” i jej wydawca, Witold Kulerski,
który doczekał się ostatnio dwóch biografii58. Szereg
drobniejszych rozpraw i artykułów poświęcono pismom: „Kobieta Wiejska”59; „Piast”60; „Wici”61; „Wieś
i Państwo”62; „Wieś – Jej Pieśń”63 i „Zielony Sztandar”64
oraz – co już wyżej podkreślono – komunistycznej prasie chłopskiej.
Stosunkowo bogato przedstawia się natomiast bibliografia opracowań prasy konspiracyjnej ruchu ludowego.
Wśród dziesiątków mniejszych rozpraw i przyczynków
____________
55
J. Borkowski, Młodzieżowa prasa ludowa w II Rzeczpospolitej,
[w:] Tradycje i współczesność ruchu młodzieżowego. Zeszyt specjalny 2, Katowice 1982, s. 120-183; Wizje społeczne i zmagania
wiciarzy w świetle młodzieżowej prasy ludowej 1928-1939. „Wici”,
„Znicz”, „Społem”, „Młoda Myśl Ludowa”, „Chłopskie Życie Gospodarcze”, Warszawa 1966.
56
E. Chudziński, W kręgu kultury i literatury chłopskiej 19181939. Z dziejów chłopskiej prasy literackiej, Warszawa 1985, 372 s.;
idem, Z dziejów chłopskiej prasy literackiej w dwudziestoleciu międzywojennym. „Wieś – Jej Pieśń”, „"owa Wieś”, „"urty”, „Rocznik
Komisji Historycznoliterackiej / PAN. Oddział w Krakowie”, t. 13
(1975), s. 89-134.
57
J. Grzybczak, Zamach majowy w prasie ludowej, „Zeszyty Prasoznawcze” 1989, nr 2, s. 13-28 (jest to fragment pracy magisterskiej pt. Prasa ludowa wobec zamachu majowego, Kraków: Instytut Nauk Politycznych UJ, 1985, 90 s.).
58
T. Astramowicz-Leyk, Wiktor Kulerski (1865-1935). Polityk –
wydawca – dziennikarz, Toruń 2006, 273 s.; T. Krzemiński, Polityk
dwóch epok – Wiktor Kulerski (1865-1935), Toruń 2008, 270, [2] s.,
[16] s. („Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 91
z. 3.). Kilka obszerniejszych prac poświęciła „Gazecie Grudziądzkiej” Grażyna Gzella.
59
M.in. Z. Sokół, „Kobieta Wiejska” – pismo wiciarek, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, nr 22 (1982), s. 70-82.
60
M.in. C. Brzoza, Międzywojenne dzieje tygodnika „Piast”, „Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne”, z. 125 (1998), s. 129-144.
61
M.in. J. Borkowski, op. cit.
62
M.in. W. Puliński, Agraryzm ludowy wobec ustroju politycznego państwa, struktury agrarnej i uprzemysłowienia na przykładzie dorobku miesięcznika „Wieś i Państwo” w latach 1938-1939
i 1946-1947, „Zeszyty Naukowe Instytutu Ekonomicznego Akademii Świętokrzyskiej”, Piotrków, z. 3 (2001), s. 111-124.
63
J. Czachowska, „Wieś – Jej Pieśń”, „"owa wieś”, „Roczniki
Dziejów Ruchu Ludowego”, nr 6 (1964), s. 407-434.
64
M.in. A. Paczkowski, Powstanie i pierwszy okres ukazywania
się „Zielonego Sztandaru” (1931-1939), naczelnego organu Stronnictwa Ludowego, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1965, z. 1, s. 158-170.
Vol. 14, Nr 2, 2013
oraz wspomnień i relacji na czoło wysuwają się obszerne
i skrupulatne monografie Bartłomieja Golki65 i Zbigniewa Jerzego Hirsza66, niestety pod względem interpretacyjnym noszące znamię swoich czasów, oraz odpowiednie rozdziały w monografiach Jerzego Jarowieckiego67. Proces reinterpretacji tego obszaru historii objął
już także czasopiśmiennictwo, czego dobitnym przykładem jest, wydana ostatnio, książka Karola Sacewicza68.
Z opracowań tematycznych warto przywołać pracę Stanisława Dąbrowskiego69, analizującą publicystykę polityczną lat okupacji i Jerzego Jastrzębskiego – publicystykę kulturalną70. Stosunkowo dużo uwagi badacze poświęcili prasie kobiecej, związanej z konspiracyjnym
ruchem ludowym71. W roku 1999 ukazała się z kolei antologia publicystyki konspiracyjnej ludowców72.
Dzieje ruchu ludowego po roku 1945 nie były obiektem szczególnego zainteresowania badaczy, zwłaszcza
związanych z ZSL. Formułowano wprawdzie postulaty
badawcze, ale bez przekonania. Każdorazowo, przy
okazji najrozmaitszych jubileuszy podkreślano konieczność opracowania tego okresu dziejów ludowych
partii73, był to swego rodzaju rytuał. Czekano jednak na
lepsze czasy. Ze względu chociażby na genezę i miejsce
Stronnictwa w systemie politycznym PRL ingerencje
cenzury były raczej nieuniknione, a zakres ustępstw
zbyt dotkliwy. W wielu wypadkach lepiej było nie pisać nic, więc aktywność badawcza zeteselowskich historyków w zasadzie nie obejmowała tego przedziału
czasowego, większość opracowań monograficznych
wręcz się na tej dacie urywało74. Z opublikowanych
w tym czasie należy przywołać przede wszystkim bib-
____________
65
B. Golka, Prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939-1945,
wyd. 2, Warszawa 1975.
66
Z.J. Hirsz, Terenowa prasa konspiracyjna ruchu ludowego
1939-1945, Warszawa 1977.
67
M.in. J. Jarowiecki, Prasa w Polsce w latach 1939-1945, [w:]
Prasa polska w latach 1939-1945, red. J. Łojek, Warszawa 1980,
s. 70-84.
68
K. Sacewicz, Centralna prasa Polski Podziemnej wobec komunistów polskich 1939-1945, Warszawa 2009.
69
S. Dąbrowski, Koncepcje przebudowy Polski w programach
i publicystyce ruchu ludowego 1939-1945, Warszawa 1981.
70
J. Jastrzębski, Między apologią a negacją. Kultura ludowa
w polemikach 1939-1948, Warszawa 1987.
71
M.in. Z. Sokół, Działalność prasowa Ludowego Związku Kobiet
w latach 1942-1947, „Zeszyty Prasoznawcze” 1995, nr 3/4, s. 94-108.
72
Ludowcy o społeczeństwie, państwie i demokracji 1939-1945.
Wybór publicystyki konspiracyjnej, wstęp, wybór tekstów i oprac.
K. Przybysz, Pułtusk 1999.
73
Zob. np.: T. Kisielewski, O pisanej historii ruchu ludowego
i problemach wydawniczych. Historia i współczesność – fakt współzależności, „Wieś Współczesna” 1970, nr 12.
74
Np. Zarys historii polskiego ruchu ludowego, planowany na
trzy tomy, urwał się na t. 2 i doprowadzony został do 1939 r.; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego zakończyły się
zaś na t. 4: 1939-1945.
19
liografię Stanisława Gizy75, odpowiednie rozdziały
książki Stanisława Stępnia, rozprawę Zbigniewa Jerzego Hirsza76 oraz liczne okazjonalne broszurki. Po
roku 1989 nastąpiło wyraźne ożywienie i zainteresowanie powojenną prasą ruchu ludowego, także niezależną77
i emigracyjną78. Znikła cenzura, otworzyły się liczne archiwa. Osobnej monografii doczekała się ostatnio „Gazeta Ludowa”79; ukazały się ponadto wspomnienia jej
redaktorów80. Z najnowszych prac na szczególną uwagę
zasługuje praca Piotra Swachy pt. Polityka informacyjna
Polskiego Stronnictwa Ludowego (1945-1947)81.
Nie umniejszając w niczym wadze szeregu rozpraw
i przyczynków, jakie w ciągu ostatnich dziesięcioleci
poświęcono prasie ludowej, przyznać trzeba, że bibliografia prasoznawcza w tym zakresie jest bogata pozornie. Zaledwie kilka pozycji można uznać za fundamentalne opracowania. Klasycznymi pozostają monografie
Krzysztofa Dunin-Wąsowicza i Andrzeja Paczkowskiego. Mimo upływu lat są wciąż wartościowe i inspirujące, zarówno w warstwie faktograficznej, jak i interpretacyjnej, podobnie jak znakomita większość drobniejszych opracowań i analiz. Znajduje to potwierdzenie
w statystyce, liczbie cytowań, świadczącej o nieustannym funkcjonowaniu tych prac w naukowym obiegu82.
____________
75
S. Giza, Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944-1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, Warszawa 1970.
76
Z.J. Hirsz, Prasa stronnictw ludowych w latach 1944-1949,
[w:] Z dziejów ruchu ludowego w PRL, Warszawa 1976, s. 242-278.
77
Wykaz tytułów prasy chłopskiej wydawanej poza zasięgiem
cenzury w latach 1977-1985, oprac. Z. Kaczyński „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego”, nr 27 (1992), s. 139-142.
78
A. Indraszczyk, „Biuletyn Informacyjny Polskiego Stronnictwa Ludowego we Francji” w latach 1949-1952, „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego”, nr 22 (2006),
s. 131-147.
79
L.B. Paszkiewicz, „Gazeta Ludowa”. Próba walki o wolność
myśli i słowa 1945-1947, z przedm. W. Bartoszewskiego, Toruń
2007, 349 s.
80
Dziennikarstwo i polityka. Zygmunt Augustyński, Wspomnienia redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”, Władysław Bartoszewski, Gazeta z bożej łaski. Wywiad z byłym dziennikarzem „Gazety Ludowej”, Kraków 2009.
81
P. Swacha, Polityka informacyjna Polskiego Stronnictwa Ludowego (1945-1947), Warszawa 2010, 236 s.
82
Szczegółowe dane dotyczące obiegu naukowego, cytowań polskich opracowań z zakresu prasoznawstwa znajdą się w przygotowywanej rozprawie W.M. Kolasy; część z nich ogłoszono już drukiem: W.M. Kolasa: Historia mediów polskich w świetle wskaźników
bibliometrycznych, „Zeszyty Prasoznawcze” 2011, nr 3/4, s. 8-27;
idem, Retrospektywny indeks cytowań w humanistyce: koncepcja,
metoda, zastosowania, „Przegląd Biblioteczny” 2011, nr 4, s. 466486; idem, Kierunki badań nad historią prasy polskiej 1918-1939.
Cz. 1: Tendencje rozwojowe, typologia, „Rocznik Historii Prasy
Polskiej” 2011, z. 1/2, s. 5-55; idem, Specific Character of Citations
in Historiography (using the example of Polish history), „Scientometrics” Vol. 90 (2012), Iss. 3, pp. 905-923.
20
Jednakowoż w przypadku książek Dunin-Wąsowicza
i Paczkowskiego ogrom materiału i źródeł, upływ
czasu, postęp badań w różnych dziedzinach, wreszcie
rozwój metodologii uprawniają do podjęcia na nowo
poruszonych w nich zagadnień. Za względnie kompletne i niezwykle sumienne warsztatowo należy uznać prace
dotyczące prasy konspiracyjnej ruchu ludowego Golki
i Hirsza. To obszerne i wyczerpujące syntezy, niestety
ich autorzy ulegli oficjalnej ideologii ZSL, obejmującej
także historię ruchu ludowego, w tym zakresie materiał
wymaga reinterpretacji.
Mocny związek instytucji i osób zajmujących się historią ruchu ludowego z jego najróżniejszymi agendami, z czym mieliśmy i mamy wciąż do czynienia, nie
pozostaje bez wpływu na prezentowane sądy i opinie.
Z jednej strony niewątpliwie poszerza to możliwości
badawcze, wydawnicze i popularyzatorskie, z drugiej
może czasami przeszkadzać, utrudniać spojrzenie z dystansu na konkretny problem i całość zagadnienia. Pogodzenie naukowego obiektywizmu z osobistym zaangażowaniem bywa czasem nie lada wyzwaniem dla naukowca. Wydaje się, że najlepszym sposobem jest wyraźne i konsekwentne oddzielenie publicystyki od twórczości naukowej.
Przegląd i wstępna analiza dorobku badawczego z zakresu prasy ludowej pozwalają sformułować następujące postulaty. Przede wszystkim, istnieje potrzeba
nowego, doprowadzonego do czasów współczesnych
zestawienia bibliograficznego tytułów czasopism. Bibliografia taka powinna się oprzeć na jasno określonych
kryteriach, aczkolwiek musi również uwzględnić specyfikę materii i rozległe pogranicza wielu zagadnień
związanych z ruchem ludowym. Dyskusja wokół problemu, jaka rozgorzała już wokół książki Barowej i potem innych prac, jest w tym względzie wielce pożyteczna i inspirująca. Ambitnym zadaniem, jakie stoi
przed badaczami, jest synteza dziejów prasy ruchu ludowego, w której zostanie spożytkowany i zweryfikowany dotychczasowy, rozproszony dorobek badawczy,
sprostowane pewne – chociażby te zauważone przez
recenzentów – potknięcia oraz pomyłki i – co najważniejsze – wypracowana zostanie rzeczowa, wolna od
wszelkiej ideologii interpretacja faktów i procesów.
Coraz bardziej interdyscyplinarny warsztat humanistyki pozwala na wieloaspektową analizę zjawisk,
uwzględniającą zarówno tło polityczne, uwarunkowania ekonomiczne i społeczne, jak i kulturowe, tak przecież istotne w odniesieniu do wsi i chłopów. Historyk
prasy, zwłaszcza tej politycznej, agitacyjnej powinien
przeanalizować ją także pod kątem metod propagandowych, zadać pytanie o ich skuteczność. Co ciekawe,
już w swojej pracy Andrzej Paczkowski pokusił się
o tezę o stosunkowo niewielkiej roli prasy w agitacji
przedwyborczej, miała ona natomiast – jego zdaniem
– istotne znaczenie w budowaniu świadomości formacji83. Dlatego zapewne tak wiele inicjatyw, często efemerycznych, towarzyszących kolejnym przegrupowaniom, przetasowaniom i rozłamom w łonie politycznego ruchu ludowego, obserwujemy po dziś dzień. Osobnym problemem badawczym obejmującym całokształt
historii ludowej prasy są jej ludzie – właściciele, autorzy i korespondenci. To również ważny element dziejów inteligencji polskiej. Przez lata ukształtowała się
elita ruchu ludowego, jego przywódcy, działacze, także
etatowi. Wielu spośród nich chwytało z powodzeniem
za pióro; ich pisarska aktywność, wykraczająca daleko
poza ludową prasę, zasługuje z pewnością na uwagę.
Z zagadnień cząstkowych razi wciąż luka w zakresie
szerokich opracowań prasy ludowej Królestwa i zaboru
pruskiego. Na osobne i całościowe potraktowanie zasługuje w końcu prasa ZSL, w której – co zostało już podkreślone – wiele inicjatyw powiązanych było ściśle
jednym ośrodkiem decyzyjnym i kontrolnym. Niezwykle
ciekawe i pożyteczne wydaje się już samo naszkicowanie i przeanalizowanie schematu wydawnictw prasowych Stronnictwa i prześledzenie ich rozwoju, funkcjonowania, kontroli i cenzury, tak wewnętrznej, jak
i zewnętrznej. Interesująca będzie analiza zeteselowskiej publicystyki pod kątem kolejnych przełomów
i przesileń politycznych czterdziestopięciolecia Polski
Ludowej, począwszy od 1956, poprzez 1968, 1970,
1976, 1980, aż po przewrót ustrojowy lat 1989-1991.
Należy zadać pytanie, na ile prasa zeteselowska była
samodzielna i autonomiczna? Czy i w jakim zakresie
jej głos był odrębny, inny od pozostałej? Na ile zdeterminowana i skuteczna była kontrola głównej siły układu – PZPR? W jaki sposób i z jakim też skutkiem zeteselowski aparat kontrolował swoje organy prasowe?
Wreszcie, czy i w jakim zakresie miały one wpływ na
bieg spraw wewnątrz Stronnictwa i pozostałych ogniw
ruchu ludowego? I w tym wypadku niezbędna wydaje
się także dogłębna analiza środowiska dziennikarskiego – rodowodów, oblicza ideowego, zależności,
wreszcie jego rozpadu po 1989 r. Taka monografia
przybliży nas do pełniejszego obrazu roli samego ZSL
i jego otoczenia w życiu politycznym i społecznym
Polski Ludowej.
Upadek prasy partyjnej po 1989 r. jest faktem, dotknęło to także tytułów związanych z ruchem ludowym. W porównaniu z okresami wcześniejszymi materiał wydaje się nader skromny, żeby nie powiedzieć mizerny. Przyspieszona erozja środowiska intelektual____________
83
A. Paczkowski, Prasa polityczna…, s. 171, 242, 246, 247.
Vol. 14, Nr 2, 2013
nego skupionego wokół ZSL, przejęcie inicjatywy przez
postzeteselowski aparat doprowadziły po latach do sytuacji, w której nowo powstałe Stronnictwo wprawdzie
posiada swój prasowy organ – „Zielony Sztandar”, ale
jego pole oddziaływania jest słabe. Tak Stronnictwu, jak
i redakcji jego organu nie udało się przyciągnąć do siebie
jakiś znaczących środowisk intelektualnych, uczestniczących w debacie publicznej. Takie środowisko, aktywne w sferze mediów, sympatyzujący dziennikarze,
konkretne tytuły i stacje rekompensują wszak partiom
brak organów prasowych. Tym bardziej jednak z badawczego punktu widzenia byłaby ciekawa analiza upadku
prasy ruchu ludowego, losy poszczególnych tytułów, ludzi z nimi związanych. Już z pozycji bibliografa interesujące są liczne po 1989 r. inicjatywy, z reguły o charakterze efemerycznym, obrazujące burzliwy okres transformacji, ale także późniejsze, związane z przekształceniami na polskiej scenie politycznej, które przyniosły ze
sobą także kilka spektakularnych secesji z PSL. Zagadnieniem samym w sobie wydaje się być aktywność wydawnicza pojedynczych parlamentarzystów, organizacji
terenowych, licznych stowarzyszeń i instytucji szeroko
pojmowanego ruchu ludowego. Wspomniana słabość
i pasywność medialna PSL, jej przyczyny i konsekwencje są już intrygujące same w sobie.
Badacze prasy ruchu ludowego powinni także zwrócić baczniejszą uwagę na działalność wydawniczą emigracji, bogatą i wielo nurtową. Ważny segment badań
21
prasoznawczych to również monografie poszczególnych tytułów, i tu wiele jest do zrobienia. Wciąż czekają na swoich monografistów takie tytuły, jak: „Piast”,
„Wyzwolenie”, „Gazeta Grudziądzka”84 (przewyższająca wszystkie inne ludowe czasopisma swoim nakładem w dwudziestoleciu), „Piast Wielkopolski”, „Gazeta Chłopska” i wiele innych.
Można zatem stwierdzić, że na tle bogatej i różnorodnej historiografii polskiego ruchu ludowego segment
dotyczący pracy i ruchu wydawniczego w ogóle wydaje się być stosunkowo najgorzej rozwinięty. Niestety,
nie cieszy się nadal takim zainteresowaniem badaczy,
na jakie z pewnością zasługuje. Być może przyczyny
takiego stanu rzeczy należy szukać w stosunkowo małej atrakcyjności „ludowych” czasopism, których zawartość zdominowana jest przez tematykę rolną, wiejską.
Wypadają one dość blado na tle zadziornej prasy lewicowej i prawicowej, poruszającej o wiele więcej problemów uniwersalnych, wciąż żywo dyskutowanych.
Wydaje się jednak, że jest to wrażenie pozorne, zwłaszcza gdy przyjrzymy się bliżej publicystyce „Wyzwolenia” czy kulturalno-społecznym periodykom zeteselowskim lat 1957-1989.
____________
84
Przeszkodę w opracowaniu monografii „Gazety Grudziądzkiej”
stanowi brak pewnej liczby numerów tego pisma z pierwszych lat
jego istnienia 1894-1896. Zob. G. Gzella, Procesy prasowe redaktorów „Gazety Grudziądzkiej” w latach 1894-1914, Toruń 2010, s. 10.
THE ANALYSIS OF THE POLISH PEOPLE’S MOVEMENT PRESS
– RECONNAISSANCE
Summary
Polish people’s movement, which origins at the end of XIXth century, created and used during the decades many
press titles. There were among them famous and popular titles such as „Przyjaciel Ludu”, „Gazeta Grudziądzka”,
„Wyzwolenie”, „Piast”, „Gazeta Ludowa”as well as existing up to now „Zielony Sztandar”. In the period of the Polish People’s Republic there was a broad system of press and publications issued by the United People’s Party (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ZSL) – the party functioning in the political system at that time. Specific press titles,
ideological trends and their role in the history of Polish periodical press have been subject to great scholarly interest.
Many works concerning this period have been created. Annual bound volumes also serve as a significant historical
source for researchers interested in the history of culture and political thought. The article aims at presenting and analyzing scholarly achievements in the field of the history of people’s movement press, which developed especially
between 1956 and 1989. An effort was made to depict main trends and tendencies in the research as well as some gaps
and shortcomings resulting from specific and typical of the years 1945-1989 political or environmental conditions,
as well as from the scope and the quality of undertaken research works.
KEYWORDS: press studies, history of Polish press, people’s movement, Polish political thought, village, agriculture
Vol. 14, Nr 2, 2013
23
Henryk Żeligowski
Wrocław
GAZETA i E-GAZETA.
ZARYS ROZWOJU E-PRASY
ABSTRAKT
Artykuł zawiera zarys rozwoju prasy cyfrowej, określonej terminem e-prasa. Systematykę chronologiczną kształtowania i upowszechniania się e-prasy uzupełnia wybrana analiza porównawcza, terminologiczna i definicyjna, a także
podstawowe dane statystyczne. Historia szeroko rozumianej e-prasy datuje się od lat 60. XX wieku do czasów obecnych. W tym czasie, wraz z rozwojem technologicznym mediów, prasa funkcjonowała w różnych systemach cyfrowej komunikacji sieciowej, z których wybrano i omówiono w artykule najstarsze serwisy wideotekstowe, np. Videotex, Minitel, Krantel, Viewtron i Keyfax, następnie pierwsze e-gazety, m.in. „The Columbus Dispatch” i „Palo
Alto Weekly”, a także współczesne systemy publikowania za pośrednictwem telefonii komórkowej i na tabletach.
Problematykę historyczną e-prasy uzupełniają zagadnienia jej nowego modelu biznesowego i technologicznego
w produkcji bimedialnej, komunikacji web 2.0 i serwisów społecznościowych.
SŁOWA KLUCZOWE: prasa, e-prasa, prasa internetowa, e-wydanie, historia e-prasy, technologia e-prasy, web 2.0,
serwisy społecznościowe
Oko i umysł mogą dostosować się do nowych form
z zadziwiającą łatwością. Udowadnia to historia komunikacji wizualnej, w trakcie której ludzie posługiwali
się różnego rodzaju kodami oraz ich nośnikami – od rytów i malowideł naskalnych, poprzez kamienne, gliniane drewniane, metalowe tablice, materiały roślinne,
włókiennicze do zastosowania papirusu, pergaminu,
papieru i w końcu ekranu. Każda z tych form uznawana
była w swoim czasie za naturalną i powszechną. Utrwalane na nich znaki graficzne również ewoluowały od
prostych punktów, linii, figur geometrycznych do pisma
piktograficznego, następnie ideograficznego i w końcu
fonetycznego z zastosowaniem jednakże wielu dodatkowych symboli umownych. W historii komunikacji
wizualnej bardzo rzadko dochodziło jednak do gwałtownych, rewolucyjnych zmian. Na ogół były to procesy
długotrwałe, stopniowe, a więc ewolucyjne.
Historia mediów jest również ewolucyjna. Co prawda,
współcześnie często używamy pojęcia komputerowej
rewolucji medialnej, jednak i ona powoli staje się dla
nas czymś powszechnym i powszednim. Ale choć oko
i umysł faktycznie dostosowują się do komputeryzacji
z zadziwiającą łatwością, to nasz język ma z tym już
spore trudności, zwłaszcza w zakresie znormalizowanej terminologii naukowej lub zawodowej. Prasa elektroniczna, cyfrowa, internetowa albo gazeta wirtualna,
hybrydowa, bimedialna, interaktywna, multimedialna,
gazeta online, czasopismo online, magazyn online, e-wydanie, e-gazeta, e-czasopismo, e-zin i niejako ich przeciwieństwa, czyli prasa albo gazeta tradycyjna, papierowa, poligraficzna, drukowana, analogowa i w końcu
po prostu gazeta – to tylko wybrane przykłady obecnego chaosu terminologicznego.
Chaos terminologiczny ma również charakter ewolucyjny. Kształtowanie się języka, a zwłaszcza znaczenia
konkretnych nazw, jest na ogół procesem mniej lub
bardziej długotrwałym z często zaskakującym efektem.
Ponieważ, jak przypuszczają niektórzy, w nieodległej
przyszłości prasa będzie kształtowana i rozpowszechniana tylko za pomocą technologii cyfrowych, to wystarczające będzie nazywanie jej... prasą. Francis Gurry,
dyrektor generalny Światowej Organizacji Własności
Intelektualnej (World Intellectual Property Organization – WIPO), w wywiadzie dla szwajcarskiego dziennika „La Tribune” stwierdził, że tradycyjne dzienniki
wydawane na papierze znikną w Stanach Zjednoczo-
24
GAZETA i E-GAZETA. ZARYS ROZWOJU E-PRASY
nych do 2017 roku, a na świecie do 2040 roku, ponieważ zostaną zastąpione przez wersje cyfrowe1.
Tymczasem czytelnictwo tradycyjnej prasy maleje
na świecie w niewielkim stopniu, a w niektórych okresach odnotowuje nawet wzrost.Ale dzieje się tak głównie
za sprawą tytułów bezpłatnych oraz wysokiej dynamiki
rynków rozwijających się, np. Chin i Indii. Światowe
Stowarzyszenie Gazet i Wydawców Prasy (The World
Association of Newspapers and News Publishers –
WAN-IFRA)2, które regularnie publikuje listę gazet
o największym obrocie, podaje, że w 2011 roku w obiegu prasowym w Indiach było prawie 330 milionów egzemplarzy gazet w codziennej dystrybucji. Na rozwiniętych rynkach, takich jak Stany Zjednoczone czy Europa, czytelnictwo prasy mierzone nakładami jednak
maleje. Według Audit Bureau of Circulation (ABC),
monitorującego amerykański rynek prasy, sprzedaż gazet systematycznie spada i w ciągu ostatnich 20 lat, pomiędzy rokiem 1990 a 2010, łączny nakład dzienników
wydanych w Stanach Zjednoczonych obniżył się z 60
do 43,7 milionów egzemplarzy3.
Na razie mamy więc do czynienia z prasą funkcjonującą z różnym powodzeniem w dwóch światach, analogowym i cyfrowym albo realnym i wirtualnym, a zatem
istnieje konieczność jej rozróżniania a tym samym nazywania. Zgodnie z obowiązującą w Polsce ustawą
„prasa oznacza publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie
rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo
nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności:
dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny, programy radiowe i telewizyjne oraz kroniki filmowe; prasą są także wszelkie istniejące i powstające w wyniku postępu technicznego
środki masowego przekazywania, w tym także rozgłośnie oraz tele- i radiowęzły zakładowe, upowszechniające publikacje periodyczne za pomocą druku, wizji,
fonii lub innej techniki rozpowszechniania”4.
Cyfrowa forma prasy została natomiast najlepiej zdefiniowana jako tzw. e-wydanie. Jest ono „elektronicznie rozpowszechnianą wersją, przynajmniej jednej mu-
____________
1
Papierowa prasa zniknie do 2040 roku. A wraz z nią tradycyjni
dziennikarze, www.biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/ 552871.html
2
WAN-IFRA jest międzynarodową organizacją gazet i wydawców
prasowych. Ma swoje siedziby w Paryżu i Darmstadt, a także filie
w Singapurze, Indiach, Hiszpanii, Francji i Szwecji. Obejmuje ponad
18 000 publikacji, 15 000 serwisów internetowych i ponad 3000 firm
z ponad 120 krajów. Jej misją jest przede wszystkim ochrona oraz
promowanie wolności prasy i dziennikarstwa. www.wan-ifra.org
3
Por. www.accessabc.com/products/freereports.htm; www.pew
internet.org; www.wanifra.org/microsites/ world-press-trends
4
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r., Prawo prasowe, art. 7, p. 2.2.,
Dziennik Ustaw z 7 lutego 1984 r.
Henryk Żeligowski
tacji, kontrolowanego tytułu prasowego. Musi ono zawierać ten sam w formie oraz treści materiał redakcyjny i reklamy, co edycja drukowana. Materiał redakcyjny w wersji elektronicznej może być dodatkowo
rozszerzony, a reklamy mogą być zaadaptowane w sposób pozwalający na wykorzystanie możliwości medium elektronicznego. E-wydanie musi być opublikowane w tym samym okresie sprzedaży co edycja drukowana”5. Wydawcom prasy zarówno powyższa definicja z 2005 roku, jak i pozostałe regulacje formalne
Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, pozwalają zaliczać egzemplarze sprzedane w postaci elektronicznej
do łącznej liczby sprzedanych egzemplarzy danego tytułu, w tym sprzedane bezpośrednio indywidualnym
nabywcom lub za pośrednictwem kolporterów, jednakże po cenie nie niższej niż 30% ceny egzemplarzowej wydania drukowanego6.
Wydaje się zatem, że najlepszą formą terminologiczną będzie określenie prasy drukowanej jako po prostu
prasy, a do jej formy cyfrowej wystarczy dodanie e-,
a więc będziemy mieli e-prasę, a następnie e-gazetę (np.
e-dziennik), e-czasopismo (np. e-miesięcznik), e-zina,
e-biuletyn itd., niezależnie od szczegółów dotyczących
ich konstrukcji technologicznej, systemu zapisu cyfrowego, kodowania, formatu, kanałów przesyłania itd. Co
oczywiście nie wyklucza stosowania wielu określeń
zgodnych z gramatyka i stylistyką danego języka. Należy jednak podkreślić, że terminy e- są już powszechnie
używane dla prasowych publikacji nieposiadających
żadnej tzw. wersji analogowej, czego nie obejmuje przytoczona powyżej definicja e-wydania. A taka, stosunkowo szeroka i stosowana dla każdej postaci cyfrowej,
forma terminologiczna – e-prasa – używana jest najczęściej, również w niniejszym opracowaniu.
Pierwsze związki prasy, właśnie szeroko rozumianej,
zgodnie choćby z jej polską definicją ustawową, i e-prasy pojawiły się już w latach 60. XX wieku. W 1962 roku
w Stanach Zjednoczonych został uruchomiony jako
pierwszy na świecie system skomputeryzowanej informacji bibliograficznej, znany jako MEDLARS – Medical Literature Analysis and Retrieval System (System
Analizy i Wyszukiwania Literatury Medycznej). Uwzględniał on m.in. artykuły ze specjalistycznych czasopism
medycznych. Zapotrzebowanie na zestawienia bibliograficzno-informacyjne tego systemu szybko okazało
się dużo większe niż jego technologiczne możliwości,
oparte na systemie dziurkowanych kart. Prawie dekadę
____________
5
Regulamin kontroli nakładu i dystrybucji prasy zarejestrowanej
w Związku Kontroli Dystrybucji Prasy (tekst jednolity obowiązujący od 1 stycznia 2005 r.), www.zkdp.pl/download/archiwum/I_2005/
regulamin_kndp.pdf
6
Ibidem.
Vol. 14, Nr 2, 2013
później, w latach 70. XX wieku, firmy medialne dostrzegły już potencjał tkwiący w komputerach i zaczęły
eksperymentalnie badać ich sieć pod względem możliwości rozpowszechniania informacji, ówcześnie jeszcze za pomocą tzw. teletekstu albo wideotekstu.
Jednym z pierwszych wideotekstowych systemów
informatycznych był Videotex, którego pierwsze projekty stosowania w komunikacji sieciowej w Wielkiej
Brytanii datuje się na lata 60. XX wieku. Od końca
1970 do połowy 1980 roku był on używany do dostarczania informacji zwykle w postaci tekstowej do użytkowników za pomocą instalacji podobnych do komputerów – modemów i terminali – i zazwyczaj wyświetlanych na ekranach telewizorów. Opinie na temat, czy
można uznać Videotex za prekursora Internetu, są jak
zwykle podzielone. Obie te technologie ewoluowały
oddzielnie i miały zasadniczo różne założenia, co do
powszechnej komputeryzacji komunikacji. W latach
70. XX wieku Internet był jeszcze „w powijakach”,
eksploatowano go głównie na liniach telefonicznych
AT&T. Ponadto Videotex w przeciwieństwie do Internetu zawsze był silnie scentralizowany, a więc nie
spełniał podstawowego kryterium World Wide Web –
„światowej pajęczyny”. E-prasa ewolucyjnie funkcjonowała jednak w obu tych systemach, tyle że początkowo w postaci wideotekstowej, a następnie oczywiście
na o wiele szerszą skalę związana była już z Internetem7.
Videotex – terminal z 1980 roku.
Źródło: www.commons.wikimedia.org/wiki/File:TRS-80_Videotex_
terminal.jpg
W 1973 roku New York Times Information Service,
jako jeden z pierwszych, zaoferował swoim czytelnikom dostęp do sześciu baz danych. Rok później urząd
poczty brytyjskiej (British Post Office) opracował system ViewData, zalążek pierwszego międzynarodowe-
____________
7
P.J. Boczkowski, The Mutual Shaping of Technology and Society in Videotex "ewspapers. Beyond the Diffusion and Social Shaping Perspectives, www.cmapspublic2.ihmc.us/rid%3D1155905585
812_11523207 _3672/boczkowski_2004a.pdf
25
go systemu komputerowego, nieco później nazwanego
Prestel (skrót od prasy i telefonu). W 1977 roku kilka
brytyjskich gazet zaczęło eksperymentować z dostarczaniem informacji za pomocą systemu Prestel, który
ostatecznie wszedł do użytku publicznego w 1979 roku.
Początkowo funkcjonował w Wielkiej Brytanii i Niemczech. Prestel umożliwiał użytkownikom znalezienie
podstawowych informacji na temat pogody, komunikacji, zakupu biletów, ale pozwalał także obejrzeć najnowsze wiadomości polityczne i gospodarcze. Z siecią
Prestel w późniejszym okresie można było łączyć się
z Hiszpanii, korzystając z systemu Ibertex, który stworzyła telekomunikacyjna firma Telefonica. W latach 80.
użytkownicy Ibertexu mogli również połączyć się z francuską siecią Teletel8.
Teletel był projektowany od 1978 roku we Francji
przez państwowego operatora telefonicznego. Później
nazwano go Minitel i od początku lat 80. pod taką nazwą
wprowadzano do coraz szerszego użytku publicznego.
W systemie Minitel, w przeciwieństwie do innych, użytkownicy otrzymywali terminale za darmo. Było to celowe posunięcie ze strony France Telecom, które uznało
to za tańsze w dłuższej perspektywie od drukowania
i dystrybucji milionów książek telefonicznych rocznie.
Minitel zawierał wiadomości i usługi sieciowe z zakresu ustawodawstwa, publicystyki społecznej, finansów,
giełdy, motoryzacji, zakupów, kultury, stylu życia, turystyki, nieruchomości i komunikacji. Był to tak udany
system, że jeszcze w 2009 roku dokonywano nim 10 milionów połączeń miesięcznie. France Telecom ostatecznie wycofał Minitel jako usługę 30 czerwca 2012 roku9.
Minitel – terminal z 1982 roku.
Źródło: H. Schofield, Minitel. The rise and fall of the France-wide
web, www.bbc.co.uk/news/magazine-18610692
____________
8
A. Schmitz Weiss, Online journalism. Three new research paradigms for exploration, http://cim.anadolu. edu.tr/pdf/2007/Keynote_AMY.pdf; D. Carlson, The online timeline, A capsule history of
online news and information systems, www.iml.jou.ufl.edu/carlson/
1970s.shtml
9
H. Schofield, Minitel. The rise and fall of the France-wide web,
www.bbc.co.uk/news/magazine-18610692
26
W 1978 roku w Japonii rozpoczęto, finansowane przez
ministerstwo poczty i telekomunikacji, technologiczne
próby systemu Captain, który wśród usług oferował
m.in. elektroniczny dziennik prasowy. Cały serwis zawierał strony obejmujące wiadomości polityczne, edukację, sport, pogodę, hobby, rozrywkę, poradniki, zakupy, podróże, zwiedzanie itp. W 1980 roku w Holandii zostało utworzone z udziałem holenderskich wydawców prasowych konsorcjum Krantel i wprowadzony system Viditel. „FT Profiles”10 umieszczony w sieci
przez brytyjski „Financial Times” i wideotekstowy serwis „Globe and Mail” w Kanadzie pojawiły się także
w 1980 roku. W tym samym roku Konsorcjum Wschodnich Stanów w Stanach Zjednoczonych uruchomiło system Eastel, umożliwiający korzystanie z usług Prestela11.
Henryk Żeligowski
cisco Chronicle”, „San Francisco Examiner”, „St Louis
Post-Dispatch”, „The Virginian Pilot”, „Ledger Star”
i „The Washington Post”. Każda z tych 11 gazet transmitowała swoje wiadomości w wersji elektronicznej za
pośrednictwem modemu telefonicznego do komputerów CompuServe w Columbus. CompuServe rozwinął
się w tym czasie i był największym serwerem usług online w Stanach Zjednoczonych z liczbą ponad 20 000
abonentów. Ale prasa zajmowała tylko 5% całkowitej
pojemności jego pamięci komputerowej, w porównaniu do na przykład 20% zajmowanych przez usługę
czatu. W czerwcu 1982 roku eksperyment zakończono
ze względu na zbyt wysokie koszty, zarówno dla wydawców prasy, jak i jej konsumentów. CompuServe pobierał opłatę 5 dolarów za godzinę dostępu, dostarczając około 30 znaków na sekundę. W tym tempie pobranie tekstu o wielkości średniej gazety codziennej
zajmowało około 6 godzin14.
Domowy zestaw do odbioru holenderskiego Viditela.
Źródło: www.buziaulane.blogspot.com/2005_07_11_buziaulane_
archive. html
9 lipca 1980 roku amerykańska gazeta „The Columbus Dispatch” jako pierwsza na świecie eksperymentalnie zaoferowała swoją elektroniczną wersję poprzez
sieć CompuServe12. W tym czasie CompuServe miało
3600 abonentów. Do eksperymentalnego publikowania
tekstów przez ten system dołączyły między styczniem
a październikiem 1981 roku inne amerykańskie gazety:
„Los Angeles Times”, „Middlesex News”, „Minneapolis Star Tribune”13, „The New York Times”, „San Fran-
____________
10
Niektóre periodyki dla swoich serwisów komputerowych i wersji
internetowych przyjęły zupełnie inne lub zmodyfikowane nazwy
własne. „FT Profiles” jest przez niektóre źródła uznawane za pierwszy tytuł e-gazetowy.
11
A. Schmitz Weiss, op. cit.
12
Dokładna data ukazanie się e-gazety „ The Columbus Dispatch”
jest bardzo różnie podawana w literaturze przedmiotu. W niektórych źródłach jest to data 1 lipca 1980 roku, a większość ogranicza
się do określenia „na początku lipca 1980 roku”.
13
W niektórych publikacjach „Gazety Wyborczej” podano, że
pierwszą elektroniczną gazetą na świecie była „Star Tribune”, która
w sieci pojawiła się w 1982 roku. Ale w 1982 roku gazeta ta miała
tytuł „Minneapolis Star and Tribune”, a nazwę „Star Tribune” przyjęła dopiero w 1987 roku. Stwierdzenia, która gazeta była pierwszą
e-gazetą nie wydaje się zresztą najważniejsze i zależy od przyjętych
kryteriów w zakresie definiowania prasy oraz e-prasy, a także systemów dystrybucji elektronicznej.
Gazeta „The Columbus Dispatch” i jej wersja elektroniczna z 9 lipca 1980 roku.
Źródło: www.forbes.com/sites/davidewalt/2011/05/17/when-thenews-went-online/
Najbardziej ambitną próbą stworzenia e-prasy w latach 80. XX wieku był amerykański system Viewtron.
W 1978 roku założona została korporacja ViewData
____________
14
D. Carlson, op. cit.
Vol. 14, Nr 2, 2013
Corporation of America z udziałem Knight-Ridder
Newspapers, AT&T i kilku innych, mniejszych partnerów. Od 1980 a komercyjnie od 1983 roku objęli oni
swoim działaniem Miami na Florydzie, oferując serwis
z głównymi informacjami o pogodzie, bankowości i zakupach, uzupełniany o wiadomości regionalne – sport,
raporty policyjne, aktualności z lokalnych szkół i uniwersytetów, kalendarium, a nawet biografie wybitnych
mieszkańców. Viewtron był wyświetlany na odbiornikach telewizyjnych z wykorzystaniem terminali, które
zostały wyprodukowane przez AT&T i zawierały wbudowany modem oraz klawiaturę. W 1985 roku Viewtron obejmował swoim zasięgiem Florydę, a także inne
miasta, w których działali partnerzy korporacji, były
to m.in. Filadelfia, San Jose, Detroit, Baltimore, Boston,
Kansas City, Seattle, Portland, Cleveland i Newark.
Viewtron z 1983 roku.
Źródło: www.gawker.com/5039619/5-ways-the-newspapers-botched
-the-web
Mniej więcej w tym czasie funkcjonujące już w Europie systemy były doskonalone i zdobywały coraz więcej
użytkowników. W 1980 roku angielska gazeta „Brighton
Argus”, należąca do Westminster Press, uruchomiła
w systemie Prestel usługę o nazwie Viewpress. 26 marca
1981 roku francuska gazeta „La Parisien Libere” stworzyła swój pierwszy serwis komputerowy, rozpowszechniany w systemie Teletel. A Prestel w tym samym roku
osiągnął liczbę 10 000 użytkowników terminali i 500 dostawców informacji. W styczniu 1982 roku holenderski
Viditel miał 4000 odbiorców. Jego rodzima korporacja
Krantel powiększyła się o 10 holenderskich gazet. We
Włoszech rok 1982 był okresem testowania systemu Videotel, składającego się z 2000 terminali. A w Hiszpanii
podczas Mistrzostw Świata Piłki Nożnej eksploatowano
system Ibertex, który miał 400 terminali na lotniskach,
stacjach kolejowych, w hotelach itp., zapewniając zainteresowanym szybko aktualizowane informacje15.
____________
15
Ibidem.
27
Od 15 marca do 31 grudnia 1982 roku w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono badania obejmujące 200
gospodarstw domowych w Ranchos Palos Verdes i 150
w Mission Viejo w Kalifornii. Badania prowadziły Times-Mirror Videotex Services (spółka zależna od „Los
Angeles Times”) i InfoMart z Kanady. Czterema najbardziej użytecznymi usługami, uszeregowanymi według testerów, były: 1) aktualności, 2) bankowość, 3) zakupy i 4) gry. Wprowadzony na podstawie tych badań
do użytku publicznego w 1984 roku system Gateway
po kilku latach zakończył jednak swoją działalność.
W swoim najlepszym okresie technologia Gateway była
wykorzystywana przez gazety siedmiu amerykańskich
miast: Los Angeles – „Times Mirror”, Minneapolis –
„Cowles Media”, Jacksonville – „Jacksonville Journal”,
Sacramento – „McClatchy Newspapers”, Phoenix –
„Pulliam Newspapers”, San Francisco – „San Francisco
Chronicle” i Washington – „The Washington Post”16.
W kwietniu 1982 roku jako spółka joint venture firm
Centel, Honeywell i Field Enterprises powstało Keycom
Electronic Publishing. Był to związek firmy telekomunikacyjnej i właściciela wielu lokalnych stacji kablowych
(Centel) z przedsiębiorstwem produkującym systemy
komputerowe (Honeywell) i z wydawcą „Chicago Sun
Times” (Field Enterprises). Celem działań było utworzenie w ciągu dwóch lat systemu teletekstu na podstawie
modelu Ceefax BBC. Głównym składnikiem tego systemu był Keyfax, stustronicowy magazyn wideotekstowy. Został on podzielony na sześć podstawowych
działów: aktualności, sport, pogoda, informacje gospodarcze, turystyczne i relaksu w wolnym czasie. Do 1985
roku Keyfax miał dotrzeć do 200 000 użytkowników.
Keyfax był właściwie gotowy do użytku publicznego, tak jak planowano, w listopadzie 1982 roku, ale...
Keyfax z 1983 roku.
Źródło: www.iml.jou.ufl.edu/carlson/history/Keycom.htm
____________
16
The Videotex Debacle, www.ajr.org/article.asp?id=3626
28
nikt nie mógł go zobaczyć. Dekodery używane do
transmisji danych były produkcji brytyjskiej i musiały
zostać zatwierdzone przez Underwriters Laboratories,
zanim mogły być dystrybuowane w Stanach Zjednoczonych. A to okazało się procesem długotrwałym. Na
początku 1984 roku Keyfax miał tylko 30 000 abonentów. W styczniu 1984 roku News America Publishing
Ruperta Murdocha nabyło Field Enterprises i „Chicago
Sun Times”. W ciągu sześciu następnych miesięcy Murdoch zrezygnował z przedsięwzięcia Keyfax i sprzedał
swoje udziały. W maju 1986 roku Centel przyznał, że
Keyfax jest nieopłacalny, a w czerwcu spółka Keycom
Electronic Publishing została całkowicie wchłonięta
przez Centel, kończąc swój status jako niezależny podmiot gospodarczy17.
W latach 80. XX wieku rozwój e-prasy nabierał rozpędu. W 1983 roku powstało Quantum Computer Services, które od października 1991 roku posługiwało się nazwą America Online, a od 2006 roku był to już AOL. Do
2009 roku była to spółka korporacji medialnej Time
Warner, związana z niemiecką grupą Bertelsmann i francuską Hachette. AOL był jedną z największych amerykańskich sieci internetowych18. W 1984 roku francuski
Minitel miał już prawie milion użytkowników. 16 listopada tego samego roku „USA Today” uruchomiło USA
Today Update, serwis aktualności biznesowych dostępny poprzez systemy Minitel, Trintex, Genie, The Source, Datatimes i inne. W 1985 roku „The Hamilton
Spectator” uruchomił CompuSpec oparty na systemie
BBS19. Rok później „The New York Times” zaoferował
użytkownikom komputerów serwis New York Pulse. 10
października 1988 roku w „The New York Times” po raz
pierwszy zastosowano komputerową transmisję zdjęć
z Los Angeles do Nowego Jorku. A w 1989 roku KnightRidder’s PressLink otworzyło swoje usługi elektroniczne dla innych gazet. Pod koniec lat 80. do sieci było
podłączonych około 90 000 komputerów20.
Lata 90. XX wieku mają szczególne znaczenie w historii e-prasy. Na początku 1990 roku Tim Berners Lee
wprowadził program komputerowy nazwany potocznie przeglądarką i swój poradnik, jak zbudować strony
internetowe za pomocą języka o nazwie HTML. Otwo____________
17
18
12 grudnia 2007 roku spółka Global Limited, jako reprezentant
AOL na Europę, uruchomiła nawet swój serwis po polsku. Projekt
zamknięto jednak w 2010 roku. www.webstyle.pl/netopedia/firmy_
organizacje/aol_america_online; http://www.aol.com/
19
Bulletin Board Systems (BBS) – był to najczęściej komputer
z oprogramowaniem, z którym przez modem telefoniczny łączyły
się inne komputery, w celu wykorzystania jego pamięci i programów, co pozwalało umieszczać i czytać ogłoszenia, obsługiwać
własną skrzynkę pocztową, dokonywać transferu plików itp.
20
Henryk Żeligowski
rzyło to bramy do samodzielnego publikowania właściwie dla każdego. Ale jeszcze do 1994 roku gazety amerykańskie, np. „The Chicago Tribune”, „San Jose Mercury News”, „The New York Times”, publikowały głównie wideotekstowe wydania, korzystając z różnych dostawców usług sieciowych, takich jak America Online
albo Prodigy. Niektóre periodyki dostarczały natomiast
czytelnikom swoje e-wydania za pośrednictwem poczty komputerowej. 29 listopada 1994 roku niemiecka
agencja Deutsch Press Agentur poinformowała, że na
świecie funkcjonuje 200 gazet, które mają już swoje
e-wydania21.
W lipcu 1993 roku, jako pierwsza polska e-gazeta
i jedna z pierwszych e-gazet europejskich, ukazała się
„Gazeta w Krakowie” (krakowskie wydanie „Gazety
Wyborczej”). Wyprzedziła m.in. brytyjskiego „Timesa” oraz wiele innych, europejskich i amerykańskich
tytułów. Początkowo dystrybucja odbywała się przez
Listserv22, skąd „Gazeta w Krakowie” trafiała mailem
do prenumeratorów. Wysyłka pierwszych numerów
była dość nieperiodyczna, ale stopniowo ulepszana
technologicznie, aż do 1999 roku, kiedy to Agora postanowiła zdecydowanie mocniej zaistnieć w Internecie, zamknęła wszystkie lokalne wydania internetowe
i zaczęła tworzyć swoją Gazetę.pl. Od 1999 roku Gazeta.pl była już aktualizowana nawet kilka razy dziennie. W marcu 1999 roku, według wewnętrznych szacunków Agory, odnotowywano ponad 200 000 odwiedzin miesięcznie strony http://www.gazeta.pl, a już
w grudniu było to 500 000 wizyt miesięcznie. Rok później serwis zawierał blisko 23 000 stron, miał nową
makietę i milion wizyt miesięcznie na stronie23.
19 stycznia 1994 roku pojawiła się pierwsza w całości publikowana w Internecie e-gazeta – „Palo Alto
Weekly” – uznawana za pierwszą w pełni internetową
gazetę świata24. Wydawana w Stanach Zjednoczonych,
w Kalifornii przez Embarcadero Publishing Company,
regularnie zamieszczała w sieci internetowej dwa razy
w tygodniu całą zawartość swoich wydań drukowanych,
nie pobierając za to żadnych opłat. Najwięcej e-gazet
pojawiło się rok później – w 1995 roku. Dużym przed-
____________
21
Por. A. Schmitz Weiss, op. cit.; X. Li, Introduction, [in:] Internet newspapers. The making of a mainstream medium, New Jersey
2006, s. 1-9.
22
ListServ – system obsługi list dyskusyjnych, pierwotnie zaprojektowany dla systemu operacyjnego IBM VM. Początkowo wykorzystywany w sieciach BITNET i EARN, potem także w Internecie,
obecnie rzadko spotykany, ostatnia aktualna wersja oprogramowania pochodzi z 2009 roku.
23
www.serwisy.gazeta.pl/onas/1,79201,5455081,Gazeta_
Wyborcza _od_15_lat_w_sieci.html
24
Niektóre źródła kwestionują pierwszeństwo „Palo Alto Weekly”,
zob. przypis 13.
Vol. 14, Nr 2, 2013
Krakowski dodatek „Gazety Wyborczej” w formie poczty elektronicznej z 9 stycznia 1995 roku.
Źródło: www.dziennikarz.pl/index.php/2008/07/15/
sięwzięciem w dziedzinie elektronizacji prasy był w tym
czasie program amerykańskiej grupy prasowej TimeWarner, zrzeszającej m.in. „Time”, „Sport Illustrated”
i „Life”. Grupa postanowiła oferować swoje tytuły
w dwóch postaciach – papierowej i elektronicznej.
Time.com tworzyły m.in. Time On-Line, w którym
znajdowały się wybrane teksty z tygodnika, Time Daily
z wiadomościami ze świata, Time News Center zawierający informacje agencji i archiwa oraz skróty tekstów, a także połączenia z innymi materiałami na stronach grupy25.
W 1995 roku w Barcelonie pod koniec marca ukazał
się w Internecie pierwszy hiszpański e-dziennik – „Avui”
– publikowany w języku katalońskim. We wrześniu
dołączyły do niego ogólnokrajowy dziennik „ABC”
z Madrytu, który przyjął nazwę ABC Electrónico,
i „Diario 16 de Galicia”. 10 czerwca 1995 roku Rupert
Murdoch ogłosił, że w ciągu dwóch lat jego News Corporation umieści w Internecie wszystkie wydawane
przez niego periodyki w liczbie 130. Na kontynencie
azjatyckim do grudnia 1995 roku w sieci pojawiły się
największe gazety poszczególnych krajów, przede
____________
25
B. Paulus, Okno na świat, www.reporterzy.info/69,okno_na_
swiat.html; K.L. Herndon, The Decline of the Daily "ewspaper.
How an American Institution Lost the Online Revolution, New York
2012, s. 124-144.
29
Strona domowa „Palo Alty Weekly” z 19 stycznia 1994 roku.
Źródło: www.paloaltoonline.com/news_features/online10/homepage
_paw_1994.shtml
wszystkim „China Daily”, „Utusan Malaysia”, „Kompas of Indonesia”, „Asahi Shimbun of Japan”. Według
Davida Carlsona w sierpniu 1995 roku w Stanach Zjednoczonych było 208 e-gazet, w Kanadzie – 16, Europie
– 56, Ameryce Południowej i Środkowej – 16, Azji –
11, Australii i Nowej Zelandii – 5, Afryce – 2, a na Bliskim Wschodzie – 126. Pod koniec 1995 roku, jak podawał „Editor & Publisher”27 , swoje wersje online miało
już około 330 gazet, w tym 45 używało systemów America Online, Prodigy i CompuServe, 38 systemu BBS,
a 230 było już w pełni internetowych28.
W 1996 roku Associated Press rozpoczął testy witryny internetowej The Wire. Gazety „Chicago Tribune”, „Le Monde” wprowadziły do internetowej dystrybucji swoje pełne wersje. „Wall Street Journal” wprowadził odpłatność w wysokości 49,95 dolarów za korzystanie z jego witryny Interactive Edition. W Azji
funkcjonowało w tym czasie już 13 e-gazet. A w 1997
roku, dokładnie 14 listopada, zapadła decyzja, że arty-
____________
26
27
„Editor & Publisher” i jego e-wydanie EditorandPublisher.com
wydawane przez Duncan McIntosh Company Inc jest czasopismem
obejmującym właściwie wszystkie aspekty branży prasowej. Magazyn ukazuje się od 1884 roku, choć sam tytuł ulegał zmianom.
Był i jest powszechnie uznawany za jeden z najlepszych periodyków medioznawczych.
28
30
kuły dziennikarskie publikowane online mogą brać
udział w konkursie o nagrodę Pulitzera, jednakże pod
warunkiem, że będą zapisane na jednej płycie CDROM. 23 marca 1997 roku pojawiło się pierwsze e-wydanie „Rzeczypospolitej”, a liczba pierwszych użytkowników wynosiła 1500 osób dziennie. 1 czerwca 2000
roku http://www.rp.pl, czyli e-gazeta „Rzeczpospolita”, uruchomiła na swojej stronie regionalne serwisy
informacyjne, choć jej wydanie papierowe jest gazetą
ogólnopolską bez takich dodatków. Informacje z regionu, które są obecnie dwa razy dziennie aktualizowane, ukazują się tylko w Internecie. „Rzeczpospolita”
jest udostępniana bezpłatnie jako bieżące e-wydanie
gazety, ze wszystkimi dodatkami z poprzednich siedmiu dni. W 2003 roku wprowadzono jednak płatny dostęp do archiwum gazety29.
Na przełomie XX i XXI wieku World Wide Web, jako
światowa sieć komputerowa, zmieniła kierunek ewolucji prasy, tworząc nową sytuację na rynku mediów. Media tradycyjne, takie jak prasa, telewizja, radio, kino i reklama zewnętrzna zaczęły znacząco tracić przychody
z reklam, które „przeprowadziły się” do Internetu. Reklamy podążyły tam z kolei za potencjalnymi klientami,
z których zdecydowana większość zaczęła częściej
używać komputerów, kosztem czasu poświęcanego innym mediom. W 1999 roku liczba użytkowników sieci
komputerowych na całym świecie wynosiła około 153
miliony. Do sieci weszły prawie wszystkie najważniejsze gazety, np. od marca 1999 roku „The Times” i „The
Sunday Times”. W 1999 roku zaczęły również powstawać wyłącznie internetowe wersje prasy, np. „Atlantic
Highlands Herald”, e-dziennik z New Jersey, czy ukazująca się od 2000 roku w Wielkiej Brytanii tylko i wyłącznie w Internecie e-gazeta „Reporter Southport”30.
Od początku nowego stulecia swoje e-wydania miały
już prawie wszystkie gazety na świecie. Początkowo
rozpowszechnianie e-prasy za pośrednictwem sieci traktowane było jako uzupełnienie dystrybucji podstawowego produktu – prasy. Wersje internetowe uznawano
przede wszystkim za reklamę promującą tenże główny
produkt. Stopniowo, kiedy coraz więcej e-gazet pojawiało się online, wydawcy pod presją kryzysu i konkurencji zaczęli coraz bardziej doceniać cyfrową obecność w sieci. Ale kryzys prasy, trwający właściwie od
połowy XX wieku, do którego doszedł krach tzw. bańki
internetowej (dot-com) szczególnie odczuwany po 2000
roku i w końcu konkurencja serwisów internetowych
(np. Google, Yahoo) doprowadziły do poważnych perturbacji na rynku prasowym. Od 2000 roku wydawcy
____________
29
B. Paulus, op. cit.
30
P.J. Boczkowski, Digitizing the "ews. Innovation in Online
"ewspapers, Cambridge 2005, s. 3-16.
Henryk Żeligowski
prasy zaczęli redukować swój personel, ograniczać
druk i dystrybucję wersji papierowej. Ale wersje online
nie przyniosły im dużych i szybkich zysków. Przychody wykazywały stosunkowo niewielki, tyle że stabilny
wzrost31.
W 2001 roku „The New York Times” donosił, że 57%
amerykańskich gospodarstw domowych posiada bezpośredni albo pośredni dostęp do Internetu. Duża część
z nich korzystała z różnych sieci, na przykład z systemu
America Online. W maju 2001 roku America Online
miało około 133 miliony użytkowników. Większość
użytkowników Internetu na świecie korzystała w tym
czasie również z wielu usług różnych, międzynarodowych, krajowych i lokalnych, operatorów telefonicznych, telefonii komórkowej, sieci kablowych itp. Na
początku XXI wieku w Stanach Zjednoczonych, według
Pew Research Center, gazety drukowane czytało tylko
27% osób urodzonych po 1976 roku, w przeciwieństwie do 55% osób urodzonych przed 1946 rokiem32.
W 2004 roku tylko 19% amerykańskich respondentów
w wieku 18-34 lat uznało gazety za główne źródło wiadomości33. Ale równocześnie, od 2000 do 2005 roku
średni wiek użytkowników internetowych stron e-gazet wzrósł z 37 do 42 lat34.
W 2004 roku dziennik „The New York Times” połączył redakcję wydania drukowanego i internetowego,
organizując produkcję „bimedialną”. Podobnie uczynił
„Daily Telegraph”35. Proces wydawania gazet i czasopism stał się więc znacznie bardziej skomplikowany
niż w nieodległej przeszłości, a wydawcy prasowi zmuszeni byli dostosować do niego swoje modele biznesowe i technologiczne. Wersje internetowe od początku
charakteryzowały się o wiele szybszą aktualizacją i dystrybucją w porównaniu do ich odpowiedników drukowanych. Odbiorcy e-prasy korzystali z niej, tak jak dziś,
z coraz większą częstotliwością, a geograficzne ograniczenia nie miały już zastosowania. Sprawiło to, że
o wiele trudniejsze było określenie i ukształtowanie takiego rodzaju prezentacji informacji, który byłby najlepszy dla wszystkich potencjalnych odbiorców.
Wydawcy prasy musieli ponadto zmienić w dużym
zakresie model pracy, z tradycyjnego cyklu wydawniczego na całodobowy, a także wprowadzić wiele zmian
technologicznych w zakresie gromadzenia, opracowywania oraz udostępniania treści dziennikarskich. Do
tradycyjnej formy pisemnej dołączono techniki audio
____________
31
X. Li, op. cit.
32
www.pewinternet.org
33
L. Gorman, D. McLean, Media i społeczeństwo, Kraków 2010,
s. 219.
34
B. Poulet, Śmierć gazet i przyszłość informacji, Wołowiec 2011,
s. 53.
35
Ibidem, s. 127.
Vol. 14, Nr 2, 2013
i wideo. Takie zjawisko konwergencji różnego rodzaju
komunikatów, kodów i kanałów w dalszym okresie rozwoju e-prasy stało się jej podstawowym standardem.
Analityczne badania ﬁrmy The Bivings Group w zakresie funkcjonalności internetowych serwisów amerykańskiej prasy, obejmujące 100 największych serwisów prasowych, wykazały, że w 2007 roku 49% z nich
zamieszczało materiały audio i aż 92% pliki wideo36.
Nie wszystkie gazety potrafiły odnaleźć się i przystosować do nowej rzeczywistości. W latach 2008-2010
osiem dużych amerykańskich gazet złożyło wniosek
o upadłość, a wiele mniejszych lub lokalnych gazet przestało ukazywać się drukiem i przeniosło swoją działalność do Internetu37. 28 października 2008 roku „Christian Science Monitor”, po 100 latach ukazywania się
drukiem, ogłosił, że gazeta nie będzie już tworzona
w tradycyjnej, papierowej formie. Podobnie jak amerykański „Seattle Post-Intelligencer”, który po 149 latach
publikowania w wersji papierowej od 17 marca 2009
roku ukazuje się tylko i wyłącznie w trybie online38.
W latach 2009-2010 dzienny nakład gazet na świecie
spadł z 528 milionów do 519 milionów. Był to zatem
niewielki spadek, bo o około 2%. Ale bardzo zróżnicowany geograficznie, ponieważ nakłady gazet rosły
w Azji, Ameryce Południowej i Środkowej, a dość
znacznie obniżały się w Stanach Zjednoczonych i Europie. W tym okresie średni nakład pojedynczego tytułu prasowego wynosił około 17 00039.
Współcześnie coraz więcej gazet i czasopism na całym świecie wykorzystuje nowe modele komunikacji,
aby utrzymać bądź zdobyć nowych czytelników. Modny
ostatnio trend określany nazwą web 2.0, który jest
według wielu nową filozofią komunikowania, polega
na tworzeniu treści przeważnie przez samych użytkowników określonego serwisu komputerowego. Rozwój
serwisów społecznościowych, blogosfery (zwłaszcza
takich zjawisk jak vlogging, mikrobloging, podcasting)
opiera się na wzajemnym przekazywaniu sobie informacji. Media społecznościowe są coraz częściej i na
coraz szerszą skalę wykorzystywane przez prasę. Amerykańskie e-wydanie „The Washington Post” dołącza
do artykułów funkcje Del.icio.us, pozwalającą użytkownikom wymieniać ulubione adresy internetowe
i tzw. trackbacks Technorati, umożliwiające wirtualne
łączenie artykułów z tekstami blogów. „The New York
Times” stosuje aplikację, która pozwala na automatyczne generowanie na stronach internetowych ran-
____________
36
www.fdt.library.utoronto.ca/index.fdt/article/view/4902/1758
37
www.fas.org/sgp/crs/misc/R40700.pdf
38
B. Poulet, op. cit., s. 233.
39
www.wan-ifra.org/press-releases/2011/10/12/world-press-trends
-newspapers-still-reach-more-than-internet
31
kingu artykułów, według kryterium częstotliwości cytowania ich na blogach. Szwedzki dziennik „Expressen”
(Bonnier Business) otworzył własną platformę blogów.
Uczyniła to również Agora na portalu Gazeta.pl40.
Popularność serwisów społecznościowych jest aktualnie tak duża, że według niektórych badań są one
w komunikacji medialnej cytowane częściej niż telewizja. W badaniach Instytutu Monitorowania Mediów
(IMM) przeprowadzonych w czerwca 2012 roku dokonano porównania ponad 900 gazet i czasopism, serwisów społecznościowych oraz innych mediów. Na informacje z prasy dziennikarze powoływali się 3076 razy,
na radio – 743 razy (badano Programy I i III Polskiego
Radia, RMF FM, Radio Zet, Tok FM, Radio PiN, Radio
Euro, Radio Maryja oraz Radio dla Ciebie), na media
internetowe – 611. Czwarte miejsce w tym zestawieniu
zajęły serwisy społecznościowe (Facebook, Twitter,
YouTube) z 544 cytatami. Dopiero piąta była telewizja,
na którą powoływano się 438 razy (TVP 1, TVP 2, TVP
Info, TVN, TVN 24, TVN Turbo, Polsat, TV 4, TV Biznes, TVN CNBC)41.
Dziś trudno znaleźć gazetę, która nie ma swojej wersji
e-gazety. Większość prasy wydawana jest zarówno
w postaci drukowanej, jak i elektronicznej. Ewolucyjne
zmiany mediów trwają oczywiście nadal, ponieważ
w repertuarze codziennych i zupełnie już „oswojonych”
narzędzi komunikacji do komputerów dołączyły laptopy, notebooki, telefony komórkowe, smartfony, tablety, e-booki itp. Wydawcy rozwijają dziś swoje strony
internetowe, wchodzą na telefony komórkowe i tablety,
coraz częściej pobierając opłaty za dostęp do treści.
„Nie mogą ograniczać się do gazety. Jej marka powinna być fundamentem platformy marketingowej, która
połączy czytelników z reklamodawcami” – stwierdził
w wywiadzie dla „Dziennik Gazeta Prawna” Carlo
Campos, wiceprezes hiszpańskiej Innovation Media
Consulting doradzającej wydawcom42.
Od 2010 roku e-prasa – a tym samym prasa – przechodzi kolejny etap swojej ewolucji, przenosząc się na
urządzenia określane nazwą tablet. Lekkie i przenośne,
o wysokiej rozdzielczości ekranów, z interaktywną obsługą, dostępem bezprzewodowym do Internetu są aktualnie najlepsze medium informacji prasowych. Prasa
na tabletach wraca niejako do swoich źródeł i ekonomicznych podstaw egzystencji. Korzystanie z tabletu
____________
40
K. Urbanowicz, Jak tradycyjne media mogą wykorzystać nowe
technologie, by przyciągnąć nowych czytelników, www.mediacafepl.
blogspot.com/2006_02 _01_archive.html
41
www.press.pl/newsy/internet/pokaz/39588,Media-spolecznosciowe-sa-cytowane-czesciej-niz-telewizja
42
www.edgp.gazetaprawna.pl/index.php?act=archive&c=1&q=in
nowacje&sub=result&b=1&o=1&page=48
32
jest niemal takie same jak z edycji drukowanej, umożliwia „prawdziwe” czytanie, przyciąga uwagę, wymaga
też podobnego skupienia, umożliwia koncentrację oraz
nie wymaga klawiatury, myszki itp. Od wejścia tabletów na rynek sprzedaży wydawcy prasy zauważyli, że
reklamy właśnie na tabletach potrafią generować dużo
większe przychody niż te w Internecie. Internet nigdy
zresztą nie przynosił wydawcom zysków pozwalających na pokrycie całkowitych kosztów produkcji43.
„The Columbus Dispatch” na tablecie – 30 lat po ukazaniu się po
raz pierwszy w wersji online.
Źródło: www.dispatch.com/sections/services/about-history. html
Z badań Reynolds Journalism Institute wynika, że
93% posiadaczy tabletów jest z nich zadowolonych
albo bardzo zadowolonych, 84% używa ich głównie do
przeglądania newsów, a 81% do czytania książek i gazet. 10% użytkowników tabletów już zrezygnowało
z prenumeraty drukowanych wersji gazet. Z badań wynika również, że tablety używane są w domu, np. na
łóżku, sofie czy przy stole, w trakcie podróży i dojazdów, np. do pracy, w trakcie wyjazdów weekendowych
oraz urlopów itp. Czyli wszędzie tam, gdzie do niedawna jeszcze przeważała tradycyjna prasa. Co ważne,
58% osób, którzy preferują wydania papierowe dzienników i używają tabletów co najmniej godzinę dziennie, rozważa przejście wyłącznie na edycje tabletowe.
30,6% użytkowników tabletów korzysta właśnie tylko
z takich e-wydań dzienników44.
Tablety na polskim rynku prasowym można zauważyć
już od 2010 roku. Ringier Axel Springer Polska od października tego roku sprzedaje na iPadzie (tablet firmy
Apple) tygodnik „Newsweek Polska”, a w 2011 roku
uruchomił taką wersję miesięcznika „Forbes”. Tabletowa wersja „Newsweek Polska” ma wbudowane filmy,
zdjęcia, interaktywne grafiki, pozwala też na odsłucha____________
43
M. Miller, Internet nauczył wydawców sztuki przetrwania, www.
prasa.info/artykul/url,397/
44
K. Wiekiera, Tablety przyszłością prasy?, www.biznes-firma.
pl/Tablety_przyszloscia_prasy_,17240.html
Henryk Żeligowski
nie wywiadów. W styczniu 2011 aplikację na iPada uruchomił tygodnik „Polityka”. W tym okresie „ściągnęło”
ją na swoje tablety 4300 osób. Wydawca sprzedał w tym
czasie 2100 egzemplarzy drukowanych. Tabletowa „Polityka” oferuje galerie zdjęć i wersje audio wybranych
tekstów45. Od 2011 roku w Polsce można korzystać
z aplikacji Infor Biznes „Dziennika Gazety Prawnej”
za pośrednictwem telefonów komórkowych i tabletów
w kilku systemach (iOS, Android, WindowsPhone).
Aplikacja dziennika umożliwia czytanie bieżącego wydania gazety oraz numerów archiwalnych46.
Od 20 lipca 2012 roku na tabletach można czytać codzienne wydanie „Gazety Wyborczej” wraz z jej dodatkami. Aplikacja umożliwia czytanie e-gazety w sposób
podobny do czytania wersji papierowej, poprzez przewracanie kolejnych stron. Każdy artykuł można otworzyć w odrębnej ramce, powiększyć wybrany fragment
tekstu, przewijać go w dowolnym kierunku. Również
w 2012 roku Bonnier Business Polska, wydawca „Pulsu
Biznesu”, uruchomił „Puls Biznesu+” jako tabletową
wersję swego periodyku (systemy iOS i Android). Zawiera ona około 60% materiałów z drukowanej gazety,
a także teksty z lifestylowego magazynu „Puls Biznesu
Weekend”, wiadomości gospodarcze, wykresy z notowaniami kursów walut, surowców, akcji itp.47
Reasumując, ewolucja e-prasy jest oczywiście częścią
ewolucji całej prasy – od chińskich tipao (ok. 200 roku
p.n.e.) do współczesnego tabletu. Bardzo skrócona
i fragmentaryczna na potrzeby niniejszego artykułu historia e-prasy udowadnia, że gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie informacji jest nadal podstawową
ideą prasy, a jej postać, zarówno materialna, technologiczna, funkcjonalna, jak i formalna, regulowana prawem, jest zmienna w czasie i przestrzeni, a więc ewolucyjna. Od połowy lat 80. XX wieku ewolucja ta wprowadziła e-prasę do kategorii tzw. nowych mediów – cyfrowych, konwergentnych i interaktywnych48. A procesy
komunikowania web 2.0 (a ostatnio nawet web 3.0), adaptowane przez e-prasę w ciągu kilku ostatnich lat, praktycznie zacierają granice między wydawcami i odbiorcami – każdy może tworzyć własny przekaz i każdy
może korzystać z milionów propozycji przedstawianych
przez innych użytkowników sieci. E-prasa zmierza więc
w kierunku nowych nowych mediów49, aby na kolejnym
etapie ewolucji stać się np. web3.0-prasą lub w-prasą.
____________
45
www.biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/491207/wydawcy_prasy
_stawiaja_na_tablety.html
46
„Gazeta Wyborcza” wprowadziła wydanie na iPada, www.
press.pl
47
„Puls Biznesu+” – gazeta codzienna na tablety, www.press.pl
48
L. Manovich, Język nowych mediów, Warszawa 2006.
49
P. Levinson, "owe nowe media, Kraków 2010.
Vol. 14, Nr 2, 2013
NEWSPAPER AND ONLINE NEWSPAPER.
THE DEVELOPMENT OF E-PRESS
Summary
The article presents the development of digital press called e-press. The chronological systematics of shaping and dissemination of e-press is enriched by the chosen comparative, terminological and definitional analysis as well as basic statistical data. The history of broadly understood e-press is dated from the 60s of the XXth century to contemporary times. In this period with the technological development of media the press functioned in different systems of
digital web communication. The article presents the oldest videotext services, for instance, Videotex, Minitel, Krantel, Viewtron i Keyfax, describes first online newspapers, among others ‘The Columbus Dispatch’ and ‘Palo Alto
Weekly’ as well as analyses contemporary systems of publishing with the use of mobile phones and tablets. The historical perspective is broadened by the issues of its new business and technological model in bimedia production, web
2.0 communication and networking websites.
KEYWORDS: press, e-press, online press, e-issue, history of e-press, technology of e-press, web 2.0, networking
websites
33
Vol. 14, Nr 2, 2013
35
Sławomir Sobczyk
Biblioteka Główna Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki
Kraków
DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA KRAKOWSKIEJ AKADEMII SZTUK PIĘKNYCH
NA PRZYKŁADZIE WYDAWNICTW CIĄGŁYCH
– ANALIZA MATERIAŁU Z OKRESU 1970-2011
ABSTRAKT
Wydawnictwo uczelniane powinno być podstawowym źródłem bieżącej literatury fachowej i forum wymiany poglądów dla środowiska dydaktycznego. Można się spodziewać, że specyfika kształcenia na uczelni artystycznej
wiąże się również z pewnymi odrębnościami dotyczącymi wydawanych przez nią periodyków.
Celem niniejszej pracy jest systematyczny przegląd wydawnictw ciągłych Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, ukazujących się w latach 1970-2011, z uwzględnieniem aktywności wydawniczej poszczególnych
wydziałów. Analiza okoliczności pojawiania się kolejnych tytułów, zmian w zasięgu i częstotliwości, a przede
wszystkim przegląd zawartości merytorycznej czasopism, pozwolą ocenić aktywność wydawniczą krakowskiej ASP.
SŁOWA KLUCZOWE: wydawnictwa ciągłe, uczelnie artystyczne, czasopisma uczelniane, publikacje naukowe,
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie
WSTĘP
Uczelnie artystyczne charakteryzuje w porównaniu
z innymi wyższymi uczelniami wiele odrębności. Należą do nich m.in.: elitarny charakter, specyfika sposobu kształcenia czy bezpośredni kontakt studentów
z wykładowcami. Kształcenie artystyczne na Akademii
Sztuk Pięknych wyróżnia się wśród tego typu działań
innych uczelni ogólnokształcących przede wszystkim
specyficzną organizacją, a co za tym idzie szczególnymi zadaniami. Należą do nich: kształtowanie zainteresowań i zamiłowań artystycznych, rozwijanie talentu
oraz wychowanie przyszłych twórców sztuki z poszanowaniem ich niezależności i odrębności. Kształcenie
w Akademii Sztuk Pięknych oparte jest przede wszystkim na zajęciach praktycznych. Cele te są zbieżne
z tymi, które wyznacza się na wyższych uczelniach
ogólnokształcących, przy czym akcent formalnego
kształcenia jest inny. Można się spodziewać, że podobna specyfika dotyczy publikowania wydawnictw
ciągłych, ich częstotliwości, zasięgu, a przede wszystkim liczby tytułów. W niniejszym artykule przedstawiono genezę wydawnictw, analizę ich treści i okolicz-
ności powstania niektórych tytułów poszczególnych
Wydziałów i Katedr Akademii Sztuk Pięknych im. Jana
Matejki w Krakowie.
ZARYS HISTORYCZNY
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie jest najstarszą wyższą uczelnią artystyczną w Polsce. Powstała ona w roku 1818 i funkcjonowała pierwotnie jako Szkoła Rysunku i Malarstwa, w ramach
Oddziału Literatury Uniwersytetu Jagiellońskiego1. Po
usamodzielnieniu się w roku 1873 przyjęła miano
Szkoły Sztuk Pięknych, a jej dyrektorem został wybitny polski malarz historyczny Jan Matejko (18381893), obecny patron uczelni. Pierwszy dyrektor miał
zasadniczy wpływ na ukształtowanie krakowskiego
środowiska artystycznego i wykształcił wielu wybitnych uczniów2. W okresie, kiedy w sztuce europejskiej
panował powszechnie modernizm, na wydziale malar____________
1
L. Ręgorowicz, Dzieje krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych,
Lwów 1928, s. 3.
2
Ibidem, s. 25.
36
stwa uczyli najwybitniejsi polscy artyści: Leon Wyczółkowski, Teodor Axentowicz, Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Jan Stanisławski, Józef Mehoffer, a po 1905 roku Józef Pankiewicz, Ferdynand
Ruszczyc i Wojciech Weiss3. Akademia stała się wówczas głównym centrum polskiego życia artystycznego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (1918) zorganizowany został Komitet Paryski (później Oddział
krakowskiej Akademii w Paryżu), który miał wielki
wpływ na rozwój i promocję sztuki polskiej. Podejmowano też próby podziału uczelni na wydziały4. Po II wojnie światowej istniały w Krakowie dwie wyższe uczelnie artystyczne. Po ich połączeniu w roku 1950 powstała Akademia Sztuk Plastycznych (od 1979 r. Akademia Sztuk Pięknych imienia Jana Matejki). Uczelnia
rozwijała się i rozwija nadal w kierunku zmian struktury, kadry, kierunków i metod kształcenia5. Pozostaje
wierna własnej wspaniałej tradycji, a zarazem otwarta
na wyzwania i potrzeby współczesności6. Akademia
Sztuk Pięknych kształci: malarzy, rzeźbiarzy, grafików,
projektantów wnętrz oraz form przemysłowych, scenografów i konserwatorów. Efektywnie współtworzy polską kulturę i promuje ją na całym świecie, wszędzie
tam, gdzie działają jej liczni absolwenci lub pracownicy i docierają ich dzieła.
O WYDAWNICTWIE
Do roku 2005 nie możemy mówić o wydawnictwie
jako jednostce ogólnouczelnianej. W tym okresie nie
działało formalnie żadne wydawnictwo, ani żadna centralna jednostka, która zajmowałaby się działalnością
wydawniczą. Ukazujące się w tym okresie publikacje,
związane głównie z ważnymi dla Akademii wydarzeniami, były wydawane i redagowane przez rektora uczelni lub przez niego powoływany komitet i poszczególne
wydziały. Ponadto wydawane były też statuty, informatory uczelni, sprawozdania roczne rektora, regulaminy
i programy studiów. Po II wojnie światowej prowadzone
były starania, żeby powołać do życia pismo uczelniane,
ale władze państwowe nie udzieliły zgody na powstanie takiego wydawnictwa.
Ze względu na brak własnego wydawnictwa, Akademia Sztuk Pięknych zmuszona była korzystać z zewnętrznych firm wydawniczych. Genezą serii wydawniczych krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych były naj____________
3
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki 1818, red. J. Dembosz, Kraków 2011, s. 17.
4
Akademia Sztuk Pięknych 2004/2005, red. M. Bulanowski, Kraków 2005, s. 6.
5
Ibidem.
6
Ibidem.
Sławomir Sobczyk
częściej jubileusze i inne wydarzenia ważne dla uczelni.
W ten sposób powstała większość późniejszych wydawnictw ciągłych. Nadzór nad całokształtem działalności wydawniczej powierzano komitetowi jubileuszowemu danej jednostki, który z czasem przekształcał się
w komitet redakcyjny. Zatwierdzał on dane wydawnictwo, jego regulamin, a także oceniał merytorycznie
i decydował o nakładzie poszczególnych publikacji. Są
takie wydawnictwa, które okrągłym jubileuszem wydziału czy katedry miały zapoczątkować cykl lub serię
wydawniczą, a skończyło się na pojedynczym numerze
czy zeszycie.
Dzisiaj działalność wydawniczą wszystkich publikacji, także tych seryjnych, nadzoruje ogólnouczelniany
Dział Promocji i Wydawnictw, który powstał w 2005
roku. Dział Promocji i Wydawnictw zajmuje się popularyzowaniem Akademii w kraju i za granicą, przygotowując materiały informacyjne (publikacje, wydawnictwa multimedialne), promocyjne (gadżety reklamowe) oraz uczestnicząc w imprezach promujących Akademię Sztuk Pięknych, takich jak targi edukacyjne czy
targi książek7. Wydawnictwo Akademii Sztuk Pięknych
im. Jana Matejki umożliwia czytelnikom wgląd w toczące się aktualnie dyskusje na temat sztuki, łącząc
umiejętnie tradycję i teraźniejszość. W ofercie wydawnictwa znajdują się albumy, monografie i specjalistyczne opracowania z poszczególnych dziedzin sztuki,
podręczniki akademickie i katalogi wystaw najwybitniejszych artystów polskich, periodyki oraz informatory.
WYDAWNICTWA OGÓLNOUCZELNIANE
Jednym z pierwszych wydawnictw w latach pięćdziesiątych były „Zeszyty Naukowe” ze zbiorem nazwisk
studentów i absolwentów z okresu od 1944/1945 do
1984/1985 pt. Studenci i absolwenci krakowskiej ASP
w 40-leciu PRL autorstwa Jadwigii Jeleniewskiej-Ślesińskiej i Władysława Ślesińskiego. Stanowiły one kontynuację tego typu zestawień zawartych w publikacjach Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych
w Krakowie 1816-1895, t. I i Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1895-1939, t. II, wydanych przez Ossolineum w latach 1959 i 1969. Obejmowały one całość materiałów źródłowych dotyczących powstania, istnienia i rozwoju krakowskiej uczelni
artystycznej, od powstania Akademii Sztuk Pięknych
w 1818 r. do wybuchu II wojny światowej w 1939 r.
O powstaniu regularnego wydawnictwa ciągłego wAkademii Sztuk Pięknych w Krakowie możemy mówić dopiero od roku 1970, kiedy to ukazał się pierwszy numer
____________
7
Ibidem, s. 168.
Vol. 14, Nr 2, 2013
„Zeszytów Naukowych Akademii Sztuk Pięknych”. Łącznie wydano 12 numerów tego czasopisma (wykres 1).
12
10
8
6
4
2
0
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 1. Wykaz liczby woluminów „Zeszytów Naukowych Akademii Sztuk Pięknych” wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
To pierwsze ogólnowydziałowe czasopismo fachowe
adresowane było do środowiska dydaktyczno-naukowego i studentów. Zeszyty zawierały najczęściej artykuły pracowników dydaktyczno-naukowych. Tematyka poświęcona była głównie problematyce z danej
dziedziny sztuki: malarstwa, rzeźby, konserwacji, grafiki, rzemiosła artystycznego i konserwacji, architektury wnętrz. Pojawiały się w nich również artykuły dotyczące dydaktyki (wykres 2). W skład komitetu redakcyjnego wchodziły następujące osoby: Władysław Ślesiński, Andrzej Bocheński, Krystyna Feliksik, Stanisław
Krzyształowski, Jan Miczyński, Ryszard Otręba, Henryk Starzyński, Zdzisław Żygulski, natomiast opracowaniem graficznym zajął się Ryszard Otręba. Adresem
redakcji było Biuro Jubileuszu 150-lecia Akademii
Sztuk Pięknych przy ul. Smoleńsk 9 w Krakowie.
180
Artykuły publikowane w „Zeszytach...” rzadko zaopatrzone były w przypisy i bibliografię.
Drugim periodykiem ogólnouczelnianym są „Wiadomości ASP” (ISSN 1505-0661), które narodziły się
z potrzeby wymiany doświadczeń i informacji między
różnymi pracownikami uczelni. Do czasu pojawienia
się tego periodyku powstawało wiele tekstów okolicznościowych, często merytorycznie bardzo cennych,
które nigdy nie doczekały się publikacji. Studenci, pedagodzy i inni pracownicy dokumentowali przewody
habilitacyjne, dyplomy, wystawy czy procesy powstawania dzieł. Chętnie dzielili się też poglądami na sztukę,
refleksjami dotyczącymi lektur, podróży czy wydarzeń
uczelnianych. Niestety takie teksty czy notatki bardzo
często pozostawały tylko w służbowej dokumentacji
lub prywatnej szufladzie. Dzisiaj trudno to sobie wyobrazić, podobnie jak uczelnię bez ogólnouczelnianego
periodyku, bez bieżącej informacji i wymiany myśli.
Te wszystkie funkcje spełniają aktualnie „Wiadomości
ASP”, których pierwszy numer ukazał się w 1997 r.
Pismo jest wydawane do dnia dzisiejszego, do tej pory
ukazało się 56 numerów (wykres 3).
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 3. Wykaz liczby woluminów „Wiadomości ASP” wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
160
140
120
100
80
60
40
20
0
37
Dydaktyka Malarstwo
Rzeźba
Graﬁka
Formy Konserwacja Architektura
Przemysłowe
Wnętrz
Wykres 2. Tematyka artykułów „Zeszytów Naukowych Akademii
Sztuk Pięknych” w Krakowie z podziałem na dziedziny (dane
przedstawiono w formie odsetkowej w odniesieniu do pierwszej
wartości, opracowanie własne).
Zeszyty powstawały w formacie A4, w bardzo skromnej i prostej szacie graficznej, bez żadnych ilustracji,
wykresów czy tabel. W końcowych numerach „Zeszytów Naukowych Akademii Sztuk Pięknych” pojawiały
się streszczenia wszystkich artykułów po francusku.
„Wiadomości ASP” to kwartalnik artystyczny adresowany przede wszystkim do studentów i pracowników
Akademii Sztuk Pięknych. Stanowi rodzaj informatora
na temat bieżących spraw uczelni i jej jednostek. Jest to
wydawnictwo, w którym znajduje się miejsce na dyskusje o problemach ogólnych związanych z dydaktyką
i sprawami organizacyjnymi. Dokumentuje codzienne
wydarzenia i jest tworzone przez pracowników Akademii Sztuk Pięknych. W skład zespołu redakcyjnego
wchodzą: Łukasz Konieczko, Jacek Dembosz, Janusz
Krupiński, Kinga Nowak i Michał Pilikowski. Nakład
pierwszych numerów wynosił 200 egzemplarzy, obecnie periodyk wydawany jest w nakładzie 2000 egzemplarzy. Pierwsze numery „Wiadomości ASP” były kilkustronicowymi broszurkami, o bardzo ubogiej szacie
graficznej i stanowiły luźny zbiór notatek na różne tematy. Od nr 48/2009 powstała nowa forma czasopisma.
38
Zachowano taki sam format (A4), ale każdy numer zawiera dużą liczbę artykułów, autorstwa nie tylko pracowników Akademii, ale także osób spoza środowiska
uczelni. Każdy zeszyt jest wydawany na papierze dobrej
jakości i bogato ilustrowany. Jest to jedna z niewielu
serii wydawanych przez krakowską ASP, która pozyskuje sponsorów i zamieszcza reklamy. Od roku 2010
czasopismo „Wiadomości ASP” zasługuje na miano
dobrego magazynu artystycznego i można je kupić na
polskim rynku księgarskim.
WYDZIAŁ MALARSTWA
Wydawnictwo „Zeszyty Naukowo-Artystyczne Wydziału Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie” (ISSN 2080-5500, dodatkowo cztery pierwsze
opatrzone nr ISBN) ukazuje się od 1998 r. Do dnia dzisiejszego ukazało się 9 zeszytów z tej serii (wykres 4).
8
7
Jacek Waltoś. Komitet redakcyjny tworzą ponadto: Andrzej Bednarczyk, Adam Brincken, Janusz Krupiński,
Roman Łaciak, Kinga Nowak, Paweł Taranczewski,
którzy są przedstawicielami środowiska edukacyjnego9. Nakład czasopisma, o stosunkowo nietypowym
formacie, zbliżonym do A5 (150 x 222 mm), wynosi na
dzień dzisiejszy 500 egzemplarzy. Czasopismo, jako
jedno z niewielu, jest serią recenzowaną.
Ostatnie numery „Zeszytów Naukowo Artystycznych
Wydziału Malarstwa...” to obszerne wielostronicowe
publikacje, składające się z następujących części: wstęp,
wykłady, poglądy, wspomnienia, dydaktyka, dyplom –
opracowania teoretyczne, klimaty, noty o autorach.
Pismo ma bogatą szatę graficzną, przypisy i bibliografię. W zeszytach, włącznie z numerem czwartym, obecne
są streszczenia wszystkich artykułów w języku angielskim. Wydawnictwo (szczególnie w ostatnich latach)
publikuje także artykuły artystów, którzy nie są bezpośrednio związani z akademią.
WYDZIAŁ KONSERWACJI I RESTAURACJI
DZIEŁ SZTUKI
6
5
4
3
2
1
0
Sławomir Sobczyk
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 4. Wykaz liczby woluminów „Zeszytów Naukowo-Artystycznych Wydziału Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie” w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
Pierwszy numer „Zeszytów Naukowo Artystycznych
Wydziału Malarstwa...” ukazał się w 180 rocznicę powstania Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Zainteresowanie czytelników potwierdziło potrzebę dokumentowania refleksji o sztuce ogólnie, a w szczególności malarstwie, silnie związanej z tradycją akademicką. Pierwszy numer był eksperymentem wydawniczym, który polegał na kompilacji zbioru tekstów8. Zawierał kilka rozmaitych pod względem tematu i formy
wypowiedzi, opracowań i wykładów związanych z przewodami kwalifikacyjnymi, przeprowadzonymi na Wydziale Malarstwa. Seria wydawnicza głównie poświęcona jest problematyce z dziedziny malarstwa. Zeszyty
zawierają dodatkowo teksty o sztuce i twórcach, rozważania filozoficzno-estetyczne, opracowania historyczne, zdjęcia archiwalne oraz reprodukcje dzieł sztuki. Redaktorem prowadzącym większości zeszytów jest
____________
8
„Zeszyty Naukowo Artystyczne Wydziału Malarstwa Akademii
Sztuk Pięknych w Krakowie”, red. prowadzący Z. Sałaj, nr [1],
Kraków 1998, s. [5].
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie wydaje periodyk pt.
„Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie” (ISSN 1230-0128, dodatkowo każdy tom posiada
ISBN). Pierwszy numer ukazał się w 1992 r., a do tej
pory wydano 22 woluminy (wykres 5).
14
12
10
8
6
4
2
0
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 5. Wykaz liczby woluminów „Studiów i Materiałów Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie” wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
Pomysł zainicjowania serii wydawniczej „Studia
i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł
Sztuki...” zrodził się podczas obchodów jubileuszu 40lecia Wydziału. W ramach obchodów odbyło się m.in.
sympozjum poświęcone działalności Pracowni Przeno____________
9
Ibidem, red. prowadzący J. Waltoś, nr 8, Kraków 2007, s. [2].
Vol. 14, Nr 2, 2013
szenia Malowideł Ściennych. Pierwszy tom cyklu, wydany w 1992 r., obejmuje rozszerzoną wersję referatów
wygłoszonych na konferencji i przyjął tytuł sympozjum: Wybrane problemy i nietypowe rozwiązania w transferze malowidła ściennego (z działalności Pracowni
Przenoszenia Malowideł Ściennych)10. Inicjatorem powstania serii i jej stałym redaktorem naukowym jest
prof. Maria Ostaszewska. W skład komitetu redakcyjnego wchodzą zwykle dziekan i prodziekan wydziału
oraz kierownicy katedr.
Streszczenia tłumaczone są zwykle na język angielski, a tytuł, spis treści i podpisy pod ilustracjami na język angielski i niemiecki. Seria ukazuje się przy współudziale finansowym Komitetu Badań Naukowych
(obecnie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Wydawnictwo od t. I-IV wydawane było przez
Wydawnictwo Literackie, na zlecenie Akademii Sztuk
Pięknych w Krakowie. Czasopismo jest w pełni recenzowane, standardem w tym cyklu wydawniczym są
przypisy, bibliografia, różnego rodzaju noty, aneksy,
wykresy, tabele i bardzo bogaty materiał ilustracyjny.
Każdy tom dotyczy jednego tematu, który jest jednocześnie tytułem wydawnictwa. Kolejne tomy ukazują
się w odstępach rocznych i obejmują m.in. dysertacje
kwalifikacyjne pierwszego i drugiego stopnia pracowników Wydziału, materiały z kolejnych konferencji organizowanych przez Wydział. Doskonały przykład stanowi tom 9 (składający się z 2 części), zawierający materiały z dwudniowej konferencji poświęconej w pełni
pamięci prof. Dudkiewicza. Publikacje w całości poświęcone są problematyce konserwacji różnych obiektów sztuki, dzieł czy detali (obraz, malowidło ścienne,
rzeźba, witraż, malowidło sztalugowe). Problemy konserwatorskie dotyczące malowideł ściennych odgrywają dominującą rolę, badania technologiczne i techniki
konserwatorskie również stanowią istotną część serii.
WYDZIAŁ ARCHITEKTURY WNĘTRZ
„Zeszyty Naukowe Architektury Wnętrz” to wydawnictwo Wydziału Architektury Wnętrz, które ukazuje
się od 1999 r. Do dnia dzisiejszego ukazało się sześć
numerów (wykres 6).
Każdy zeszyt tej serii ma odrębny tytuł, autora i posiada ISBN. Publikacje tej serii opierają się na przemyśleniach związanych z prowadzonymi przez artystów wykładami z historii architektury, architektury
wnętrz i wzornictwa mebli na Akademii Sztuk Pięk____________
10
„Studia i Materiały Wydziału Konserwacji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie”, red. naukowy M. Ostaszewska,
Kraków 1992, t. I, s. [5].
39
4
3
2
1
0
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 6. Wykaz liczby woluminów „Zeszytów Naukowych Architektury Wnętrz” wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie
własne).
nych w Krakowie, w środowisku projektantów wnętrz.
Większość zeszytów poświęcona jest tematyce meblarstwa i inwentaryzacji wnętrz. Ponadto wydawnictwo
miało poruszać takie tematy, jak projektowanie przestrzeni, zwłaszcza wnętrz, mebli oraz ekspozycji. Wyjątkiem jest numer pierwszy, który w całości poświęcony
był działalności i twórczości dydaktycznej prof. Mariana Sigmunda. Bogaty materiał ikonograficzny podbudowany jest rozważaniami teoriopoznawczymi. Periodyk jest wydawany w formacie A4, każdy numer ma
różną objętość i bardzo skromną bibliografię. Projekt
graficzny wszystkich numerów wykonał Jacek Siwczyński. Seria jest dotowana przez Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego.
WYDZIAŁ GRAFIKI
Wydział Grafiki w latach dziewięćdziesiątych wydał
swój pierwszy periodyk pt. „Zeszyty Naukowe i Artystyczne Photographica”, do dnia dzisiejszego ukazał
się jeden numer (wykres 7).
4
3
2
1
0
1970-1980
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 7. Wykaz liczby woluminów „Zeszytów Naukowych i Artystycznych Photografica” wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
Pierwszy numer „Zeszytów Naukowych i Artystycznych Photographica” z 1997 r. (ISSN 1233-7005) uznany był za historyczny ze względu na zawartość treści,
sięgających w przeszłość fotografii na uczelniach plastycznych, czy jej związków ze sztuką w ogóle. Kolej-
40
nym powodem były wyjątkowe okoliczności związanych z jego powstaniem11.
Numer służył opublikowaniu materiałów z siedmiu
pierwszych przewodów kwalifikacyjnych I i II stopnia
z zakresu fotografii, które w latach 1983-1991 po raz
pierwszy miały miejsce w historii polskiego szkolnictwa artystycznego na Wydziale Grafiki ASP w Krakowie. Głównym założeniem serii wydawniczej „Zeszytów Naukowych i Artystycznych Photographica”
była publikacja pełnych tekstów referatów przewodowych w układzie chronologicznym i w formie artykułów z notami o autorach. Celem było upowszechnienie
ich treści w środowiskach akademickich, które są zainteresowane dalszym rozwojem kształcenia fotograficznego. Możliwość pozyskania środków finansowych
miała zadecydować o dalszych losach czasopisma (periodyczności lub okazjonalnych wydaniach). Koncepcja wydawnicza zakładała, że będzie to pismo non-profit ukazujące się w cyklu rocznym. Wydanie pisma było
bezpośrednio związane z 15. rocznicą utworzenia na
Wydziale Grafiki Katedry Fotografii, najmłodszej jednostki dydaktycznej oraz upamiętnieniem innych ważnych dla Uczelni rocznic: 180-lecia krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i 30-lecia jej Wydziału Grafiki.
Zapowiadany drugi zeszyt, poświęcony utworzeniu
komputerowej bazy danych na temat fotografii i edukacji fotograficznej, do dnia dzisiejszego nie ukazał się12.
WYDZIAŁ FORM PRZEMYSŁOWYCH
Wydział Form Przemysłowych Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie wydaje dwa tytuły w cyklu ciągłym.
Są to: „Idee KSW” oraz „Przestrzeń i Barwa”. Dodatkowo Fundacja „Rzecz Piękna” działająca przy Wydziale Form Przemysłowych wydaje dwa tytuły: „Biuletyn Sztuki Projektowania” i „2+3D, Grafika plus Produkt”. „Idee Katedry Sztuki Wizualnej” stanowią serię
wydawnicza, w skład której wchodzą dwa wyżej wymienione tytuły: „Idee KSW” i Katedry Przestrzeni
i Barwy – „Przestrzeń i Barwa”. Na łamach tego wydawnictwa zamieszczane są artykuły pracowników wydziału, streszczenia wybranych prac magisterskich i semestralnych studentów Wydziału Form Przemysłowych,
omówienia artykułów wybitnych specjalistów zajmujących się projektowaniem i budową modeli pojęciowych, metodyką i kształceniem w zakresie projektowania. Od 1985 r. ukazały się 4 zeszyty tego periodyku
tj. [1]/1985, 2/1992, 3/1998, 4/2006 (wykres 8). Czaso____________
11
„Zeszyty Naukowe i Artystyczne Photographica”, red. Z. Zegan, Kraków 1997, z. 1, s. 5.
12
Ibidem, s. 7.
Sławomir Sobczyk
pismo jest w formacie zbliżonym do A5, o różnej objętości. Nakład ostatniego numeru wynosił 1000 egzemplarzy.
„Przestrzeń i Barwa” to trzy zeszyty serii – 1-2/1999,
3/2000 (wykres 8). Wydawnictwo porusza tematy związane z szeroko rozumianym projektowaniem kolorystyki oraz teoretycznych aspektach wiedzy o barwie,
zwłaszcza w kontekście rosnącego znaczenia prognozowania trendów barwnych oraz ich aplikacji w różnych dziedzinach wzornictwa. Pierwszy zeszyt, który
rozpoczyna cykl wydawniczy, przedstawia historię
Katedry Przestrzeni i Barwy.
Fundacja Rzecz Piękna została powołana w 1992 roku,
aby wspierać Wydział Form Przemysłowych w realizacji jego zadań oraz w celu upowszechniania wiedzy
o wzornictwie i podnoszenia kwalifikacji projektantów13. Ponadto Fundacja zajmuje się udzielaniem pomocy finansowej Wydziałowi Form Przemysłowych
Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, wspomaga
działalność edukacyjną, informacyjną i promocyjną.
Upowszechnia wiedzę o wzornictwie i wspiera wszelkie działania związane z tą dziedziną sztuki.
Fundacja jest wydawcą kwartalnika „2+3D Grafika
plus Produkt”, ogólnopolskiego magazynu poświęconego tematyce grafiki użytkowej i wzornictwa oraz
„Biuletynu Sztuki Projektowania”. Organizuje też wystawy i konkursy związane z tą tematyką. „2+3D Grafika plus Produkt” (ISSN 1642-7602) to kwartalnik
projektowy poświęcony grafice użytkowej i wzornictwu przemysłowemu. Istnieje na rynku od 2001 r. Do
roku 2011 ukazało się 41 numerów i dodatkowo jeden
numer specjalny (wykres 8).
Każdy numer składa się z trzech części, z których
pierwsza (2D) poświęcona jest zagadnieniom grafiki
użytkowej. Prezentuje wybrane: plakaty, znaki graficzne,
kroje pisma, typografię, opakowania, opracowania wizualnej identyfikacji firm, a także wybrane elementy
reklamy. W tej części przedstawiane jest portfolio wybranego projektanta – uznanego grafika, obiecującego
debiutanta lub twórcy wzbudzającego kontrowersje.
Odnotowuje się konkursy, przeglądy, wystawy, przede
wszystkim polskie, ale również ze świata, szczególnie
z Europy Środkowej. Nie pomijane są również zagadnienia teoretyczne i odniesienia do zjawisk, które przeszły do historii, a mogą stać się inspiracją dla twórców
współczesnych14.
W drugiej części (3D) zamieszczane są publikacje
dotyczące produktów – zarówno z zakresu wzornictwa
____________
13
„Biuletyn Sztuki Projektowania”, red. C. Frejlich, Kraków 2000,
nr 1, s. [41].
14
„2+3D, Grafika plus Produkt”, red. naczelna C. Frejlich, Kraków 2001, nr 1, s. 3.
Vol. 14, Nr 2, 2013
przemysłowego, jak i wyrobów krótkoseryjnych, a niekiedy także unikatów. Swoją uwagę wydawnictwo skupia nie tylko na produktach codziennego użytku, ale
również na rzadziej podejmowanej problematyce projektowania przestrzeni publicznej, środków produkcji
i miejsc pracy, wspomagania osób starszych i niepełnosprawnych. Natomiast trzecia grupa tematyczna to zagadnienia interdyscyplinarne (+). Każdy zawód, a szczególnie dizajn czerpie z doświadczeń szeregu innych
dyscyplin. Poruszane są zagadnienia pojawiające się na
styku projektowania i psychologii, socjologii, etnologii, prawa, ale również sztuki i wszystkich tych specjalności, które wyposażają ten zawód w narzędzia pracy15. W tej części prezentowane są nowości wydawnicze, zarówno książkowe, jak i internetowe. Pismo skierowane głównie dla projektantów – zarówno grafiki
użytkowej, jak i wzornictwa przemysłowego, dla zlecających usługi projektowe z zakresu: identyfikacji wizualnej firm, reklamy, opracowywania nowych produktów oraz modernizacji istniejących16. Magazyn dostępny na polskim rynku księgarskim, o formacie A4,
nakładzie 8400 egzemplarzy, średnio 112 stronicowy.
Drugim wydawnictwem Fundacji Rzecz Piękna jest
„Biuletyn Sztuki Projektowania” (ISSN 1509-2925,
trzy pierwsze numery opatrzone ISBN). Czasopismo
ukazuje się od 1997 r. Do dzisiaj wydano 5 numerów
(1/1997, 1/1998, 2/1998, 1/2000, 1/2002). Ideą powstania „Biuletynu Sztuki Projektowania” jest organizacja
cyklicznych konkursów na projekty z dziedziny wzornictwa przemysłowego na Wydziale Form Przemysłowych Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknej. Na uwagę
zasługuje fakt opublikowania w pierwszym numerze
czasopisma rozmowy ze znanym pisarzem Stanisławem Lemem. Dwa pierwsze numery „Biuletynu Sztuki
Projektowania” były pomyślane jako uzupełnienie
Biennale Sztuki Projektowania, natomiast trzy kolejne
numery, 1/1998 – Zegar, 1/2000 – Zabawka, 1/2002 –
Stół, były już ściśle związane tematycznie z Biennale
Sztuki Projektowania.
Wydawnictwo ma być także bodźcem dla młodych
projektantów, którzy zechcą wziąć udział w organizowanych konkursach. Projekt graficzny wszystkich numerów biuletynu wykonał prof. Władysław Pluta, pracujący na Wydziale Form Przemysłowych. Głównymi
redaktorami serii w latach 1997-2002 byli: Krystyna
Starzyńska, Czesława Frejlich, Maria Dziedzic i Piotr
Bożyk.
____________
15
Ibidem, s. 3.
16
Ibidem, s. 3.
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1970-1980
41
1981-1990
1991-2000
2001-2011
Wykres 8. Wykaz liczby woluminów wszystkich czasopism Wydziału Form Przemysłowych wydawanych w latach 1970-2011
(opracowanie własne).
WYDZIAŁ RZEŹBY
Wydział Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie jest specyficzną jednostką, której cechą dydaktyczną są przede wszystkim zajęcia praktyczne. Szeroki program obejmuje nabywanie umiejętności w dziedzinie rzeźby, przygotowania do współpracy w projektowaniu architektury, urbanistyki i przestrzeni miejskiej oraz do twórczości indywidualnej, w tym o charakterze interdyscyplinarnym. Wydział nie prowadził
działalności wydawniczej seryjnej, natomiast może pochwalić się dużą kolekcją katalogów wystaw, monografii artystów rzeźbiarzy oraz publikacjami dotyczącymi sztuki mediów.
PODSUMOWANIE
Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie, zgodnie ze statutem uczelni, realizuje zadania naukowe, edukacyjne i wydawnicze. Owocem działalności
wydawniczej uczelni są trzy periodyki, które ukazują
się dzisiaj w założonych ramach czasowych: „Wiadomości ASP”, „Zeszyty Naukowo Artystyczne Wydziału Malarstwa Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie” oraz „Studia i Materiały Wydziału
Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk
Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie”. Pozycją ogólnouczelnianą jest też „2+3D Grafika plus Produkt”,
wydawana przez Fundację Rzeczy Piękne działającą
przy Wydziale Form Przemysłowych.
Nawet to fragmentaryczne zestawienie działalności
wydawniczej Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie w latach 1970-2011 pozwala na wyciągnięcie pewnych ogólnych wniosków. Okazuje się,
że aktywność wydawnicza uczelni w tym okresie miała
przede wszystkim charakter „jubileuszowy”. Powstawanie nowych periodyków było elementem uświetnienia rocznic lub wydarzeń artystycznych, ważnych dla
42
całej uczelni lub jej poszczególnych wydziałów. Dynamiczny rozwój działalności wydawniczej uczelni nastąpił w ostatnich latach XX wieku, wtedy też powstała
większość istotnych periodyków. Obserwowany w tym
okresie wzrost aktywności wydawniczej był niewątpliwie związany z pojawieniem się możliwości pozyskiwania środków finansowych z budżetu państwa poprzez granty naukowe (np. Komitet Badań Naukowych,
aktualnie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego).
W porównaniu z innymi szkołami wyższymi, uczelnia artystyczna charakteryzuje się pewnymi odrębnościami, dotyczącymi zarówno liczby studentów, sposobu kształcenia jak i charakteru rynku wydawniczego.
Nacisk w szkoleniu przyszłych artystów położony jest
przede wszystkim na zajęcia praktyczne i bezpośredni
kontakt z wykładowcą, który pełni rolę mistrza i przewodnika. Choć liczba periodyków, ich nakład i częstotliwość publikacji, wydają się więc niewielkie (szczególnie w porównaniu z wydawnictwami uczelni ogólnokształcących), stanowią one odpowiedź na realne zapotrzebowanie. Liczbę wszystkich wydawnictw ciągłych
ogólnouczelnianych oraz wydawanych przez poszczególne wydziały przedstawia wykres 9.
Czasopisma wydawane przez krakowską ASP są
skierowane do wąskiego grona potencjalnych odbiorców: studentów i wykładowców oraz innych artystów.
Wszystkie serie ukazujące się w trybie bieżącym obejmują różnorodną tematykę (malarstwo, rzeźbę, konserwację dzieł sztuki, design, architekturę wnętrz, performance, grafikę i fotografię), a ich najwyższy poziom
artystyczny gwarantują autorzy – często pracownicy
naukowi Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki
w Krakowie. Pisma uczelniane są również elementem
Sławomir Sobczyk
80
70
60
50
40
30
20
10
0
ASP
WM
WRZ
WG
WFP WKiRDS WAW
ASP – Akademia Sztuk Pięknych, WM – Wydział Malarstwa, WRZ – Wydział
Rzeźby, WG – Wydział Grafiki, WFP – Wydział Form Przemysłowych,
WKiRDS – Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki, WAW – Wydział
Architektury Wnętrz
Wykres 9. Wykaz liczby wszystkich woluminów wydawnictw
ciągłych poszczególnych Wydziałów ASP w Krakowie wydawanych w latach 1970-2011 (opracowanie własne).
promocji uczelni i przez długie lata obecności na rynku
doprowadziły do wyrobienia jej marki na szeroką skalę. W tej materii przykładem jest Biblioteka Główna
Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki, która regularnie wysyła wydawnictwa Akademii Sztuk Pięknych w ramach wymiany międzybibliotecznej (ok 100
instytucji polskich i zagranicznych). Łamy pism, a szczególnie pisma ogólnouczelnianego „Wiadomości ASP”,
umożliwiają promocję środowisk kulturalnych, artystycznych, plastycznych całej uczelni, ale także znacznej części regionu. Ułatwiają prezentację własnych dokonań i działań artystycznych, zbiorów, a także dorobku twórczego artystów Akademii Sztuk Pięknych im.
Jana Matejki w Krakowie. Serie od wielu lat służą specjalistom naukowym wsparciem i pozwalają na upamiętnienie niepowtarzalnych wydarzeń artystycznych.
PUBLISHING ACTIVITY OF ACADEMY OF FINE ARTS IN CRACOW
BASED ON SERIAL PUBLICATIONS – ANALYSIS OF THE MATERIAL
FROM THE PERIOD OF 1970-2011
Summary
Univeristy publications should be the primary source of the current literature and a forum for exchanging opinions
within the academic environment. It can be expected that the specific nature of education at an art schools also associated with certain differences related to the periodicals published by it.
This work is aimed at presenting a systematic review of serial publications of Jan Matejko Academy of Fine Arts in
Cracow published between 1970-2011, including the publishing activities of the individual faculties. Analysis of the
circumstances of the publishing of subsequent titles, changes in their coverage and frequency, and especially an overview of the substantive content of the periodicals will make it possible to evaluate the publishing activity of the Cracow Academy of Fine Arts.
KEY WORDS: serial periodicals, art schools, university journals, scientific publications, Jan Matejko Academy of
Fine Arts in Cracow
Vol. 14, Nr 2, 2013
43
Paulina Bartosik
Zespół Biblioteki Cyfrowej BGiOINT Politechniki Wrocławskiej
Wrocław
AKTYWNOŚĆ PUBLIKACYJNA KAROLA OLSZEWSKIEGO (1846-1915)
ABSTRAKT
Artykuł podejmuje próbę charakterystyki dorobku naukowego Karola Olszewskiego, który łącznie liczy 143 pozycje. Autorka dorobek naukowy światowej sławy kriogenika analizuje w kontekście znaczących okresów w jego biografii. Pierwszy z nich to lata studiów i asystentura w Polsce, a później roczny pobyt na stypendium za granicą.
W tym czasie ukazała się jedna publikacja, która była przedrukiem jego rozprawy doktorskiej napisanej w Niemczech. Po powrocie z zagranicznego pobytu stypendialnego rozpoczął się drugi i trzeci okres w twórczości naukowej Olszewskiego w Polsce. Lata 1873-1882 uczony spędził pracując na etacie docenta, a później profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym okresie powstało 10 dokumentów. Lata 1883-1888 to okres
pracy na stanowiskach profesora nadzwyczajnego, a później profesora zwyczajnego. Wtedy to ukazało się 60 prac.
W okresie 1889-1912 podczas sprawowania najpierw tymczasowo, później na stałe funkcji kierownika Zakładu Chemicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego opublikował 72 dokumenty.
SŁOWA KLUCZOWE: Karol Olszewski, dorobek naukowy, chemia
BIOGRAFIA KAROLA OLSZEWSKIEGO
Karol Olszewski urodził się 29 stycznia 1846 r. w Broniszowie (powiat Ropczyce). W latach 1866-1871 studiował chemię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego
wielki talent został zauważony przez Emiliana Czyrniańskiego (1824-1888; chemika, rektora UJ), który
otworzył przed nim karierę naukową, czyniąc go swoim
asystentem na czwartym roku studiów. Po ich ukończeniu K. Olszewski kontynuował edukację – dzięki stypendium rządowemu – w Heidelbergu, uzyskując tam
w 1872 r. tytuł doktora filozofii.
Po tym wydarzeniu powrócił do kraju, gdzie rozpoczął okres naukowej działalności. W roku 1874 nostryfikował dyplom w Polsce i uzyskał habilitację z chemii1. Od roku 1883 do 1912 skoncentrował swoje badania na właściwościach gazów. W latach 1888-1891
był kierownikiem katedry chemii w swojej Alma Mater, a od lat 80. XIX w. członkiem wielu towarzystw
i komisji naukowych związanych z Akademią Umiejętności w Krakowie2.
W latach 1892-1912 uczony zajmował stanowisko
kierownika I Zakładu Chemicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz posadę profesora zwyczajnego tej
____________
1
Z. Wojtaszek, Olszewski Karol Stanisław, [w:] Polski Słownik
Biograficzny, Wrocław 1979, t. 24, s. 27.
2
Ibidem, s. 28-29.
szkoły wyższej. W tym okresie kriogenik skonstruował
parę aparatów do skraplania przeróżnych gazów, a także realizował się – z opłakanym dla siebie skutkiem –
jako nauczyciel akademicki.
Od 1892 zaczął podupadać na zdrowiu, przez co
wyłączył się z życia społecznego, ale nie całkowicie –
był członkiem Komisji Wodociągowej Rady Miejskiej
w swoim mieście oraz egzaminował przyszłych nauczycieli gimnazjalnych. Do końca swoich dni pozostał
samotny, nie założył rodziny. Mieszkał z matką i niezamężną siostrą. Karol Olszewski zmarł przygnębiony
wydarzeniami wojennymi 25 marca 1915 r.3
POLE BADAŃ I TWÓRCZOŚĆ NAUKOWA
Karol Olszewski swoje badania naukowe, dzięki którym zyskał uznanie na arenie międzynarodowej, rozpoczął jeszcze w czasie swoich studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Uczony ten był pierwszym polskim chemikiem, który zasłynął na świecie
dzięki skropleniu gazów oraz pracom z dziedziny kriogeniki. Dyscypliny, którymi światowej sławy kriogenik się zajmował, miały różnorodny charakter. Na potrzeby tej pracy dokonano samodzielnie podziału na
okresy naukowe, gdyż badacze opisujący jego życie
pominęli ten aspekt biografii – prawdopodobnie dla____________
3
Ibidem, s. 28-29.
44
tego, iż wiele czynności uczony wykonywał w niemalże jednakowym czasie.
Pierwszy okres działalności naukowej uczonego obejmuje lata 1869-1879. Rozpoczął się na czwartym roku
studiów chemicznych, kiedy K. Olszewski dostał posadę asystenta profesora E. Czyrniańskiego. Dominowało u niego w tym okresie zainteresowanie chemią
analityczną4. Wtedy to powstała jego pierwsza praca –
Rozbiór chemiczny wód studziennych i rzecznych krakowskich, dzięki której w późniejszym okresie uzyskał
tytuł doktora chemii podczas pobytu w Heidelbergu
w roku 1872. W 1873 r. powrócił do Polski, gdzie nostryfikował dyplom oraz napisał rozprawę habilitacyjną
pt. O niektórych połączeniach ksantogenowych alkoholu izopropylowego5. Jednocześnie w okresie 18751889 był chemikiem sądowym.
Drugi etap obejmuje lata 1883-1887, kiedy to na początku K. Olszewski eksperymentował z elektrochemią, a później skupił się na chemii fizycznej – gazach.
Prowadził badania z Zygmuntem Wróblewskim (18451888; naukowcem, fizykiem, profesorem UJ). Wspólnie dokonali skroplenia powietrza uzyskując tlen, azot
i dwutlenek węgla. Po tym czasie kontynuował badania
samodzielnie aż do roku 1915, głównie w dziedzinie
kriogeniki6. Jak donoszą liczne biografie na jego temat
,,skonstruował aparat do skraplania gazów umożliwiający wylewanie skroplonego gazu. Był to do roku
1895 szczyt techniki kriogenicznej7”. Tę wynalazczość
w dziedzinie konstrukcji urządzeń do skraplania gazów
oraz w niskich temperaturach kontynuował do końca
swojego życia. Choć wypada nadmienić, iż żadnego
wynalazku nie opatentował.
Trzeci zaś etap to jednoczesna działalność dydaktyczna kriogenika w latach 1889-1915. Wtedy to po objęciu katedry chemii po swoim promotorze roztoczył
opiekę nad studentami i przekazywał im wiedzę chemiczną z zakresu wszystkich gałęzi chemii: organicznej, nieorganicznej, analitycznej oraz farmaceutycznej8.
ANALIZA RZECZOWA
AKTYWNOŚCI PUBLIKACYJNEJ
Publikacje Karola Olszewskiego zanalizowano na podstawie bibliografii prac uczonego zestawionej przez
Zdzisława Wojtaszka9. Bibliografia została ułożona
____________
4
Ibidem, s. 28.
5
E. Szczepaniec-Cięciak, Karol Olszewski (1846-1915). Chemik, światowej sławy kriogenik, www.chemia.uj.edu.pl/zchn/pdfy/
Olszewski.pdf [dostęp 15.03.2010].
6
Z. Wojtaszek, op. cit., s. 27.
7
Ibidem.
8
Ibidem, s. 27-29.
9
Ibidem, s. 172-178.
Paulina Bartosik
chronologicznie według lat wydania poszczególnych
prac. Autor dokonał także rozróżnienia na prace z zakresu kriogeniki oraz spoza tego obszaru naukowego.
Wykaz obejmuje prace światowej sławy kriogenika
z lat 1871-1912, czyli te, które powstały za jego życia.
Bibliografia liczy 143 pozycje. Opisy bibliograficzne
są rejestracyjne, podają: tytuł pracy, tytuł czasopisma,
numery czasopisma, objętość tekstu, a także czasami
współautora dokumentu, jeśli Olszewski współtworzył
daną pracę z innym uczonym. Jeżeli dana pozycja wydana była również jako nadbitka, to po cytacie bibliograficznym podano skrót „nadb.”. W niektórych wypadkach tytuły periodyków podano w zapisie skrótowym, co wymagało od czytającego znalezienia rozwinięć w innych bibliografiach, czy też skorzystania
i zweryfikowania z danych internetowych.
Analizując dorobek publikacyjny Karola Olszewskiego, wzięto pod uwagę wszystkie publikacje, które
wyszły spod pióra uczonego i zostały uwzględnione
w powyższym wykazie, wliczając wznowienia poszczególnych artykułów – liczono je tyle razy, ile się ukazały. Nadbitek nie wliczano do wykazu (patrz tabela 1).
ANALIZA LICZBOWA
PUBLIKACJI KAROLA OLSZEWSKIEGO
Dorobek naukowy Karola Olszewskiego liczy 143 pozycje. Tabela 1 pokazuje chronologiczny rozkład publikacji, które ukazały się w poszczególnych latach życia uczonego. Uwzględnia 139 artykułów – będących
głównie sprawozdaniami oraz druki zwarte – broszury
z zakresu chemii analitycznej (4).
W życiu światowej sławy kriogenika można wyróżnić trzy znaczące okresy, które miały wpływ na jego
twórczość naukową. Pierwszy to lata studiów i asystentura u profesora E. Czyrniańskiego w Polsce, a później
roczny pobyt na stypendium za granicą. Wtedy to rozpoczął publikowanie swoich prac na łamach różnych
periodyków. W tym czasie ukazała się jedna publikacja, która była przedrukiem jego rozprawy doktorskiej
napisanej w Niemczech.
Po powrocie z zagranicznego pobytu stypendialnego
rozpoczął się drugi i trzeci okres w twórczości naukowej K. Olszewskiego w Polsce. Lata 1873-1882 uczony
spędził pracując na etacie docenta, a później profesora
nadzwyczajnego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym
okresie powstało 10 dokumentów. Lata 1883-1888 to
okres pracy na stanowiskach profesora nadzwyczajnego, a później profesora zwyczajnego. Wtedy to ukazało się 60 prac. W okresie 1889-1912 podczas sprawowania najpierw tymczasowo, później na stałe funkcji kierownika Zakładu Chemicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego opublikował 72 dokumenty. Poszczegól-
Vol. 14, Nr 2, 2013
Tabela 1. Chronologia publikacji Karola Olszewskiego
Miejsce
pobytu
Miejsce
zatrudnienia
Rok
wydania
Polska –
Kraków
asystent w Uniwersytecie
Jagiellońskim
1871
Niemcy
rządowe stypendium
docent prywatny
chemii UJ
profesor nadzwyczajny UJ
profesor nadzwyczajny –
praca nad chemią gazów
Polska –
Kraków
tymczasowy kierownik
katedry chemii
profesor zwyczajny UJ –
kierownik
Zakładu Chemicznego
Uniwersytetu
Jagiellońskiego
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
Suma
Liczba dokumentów
artykuły
1
0
1
1
1
3
0
0
0
0
2
2
10
19
5
9
10
3
6
3
6
1
0
1
12
3
2
1
0
0
2
5
6
2
7
3
2
5
0
0
2
3
139
druki
zwarte
broszury
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
3
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4
Liczba publikacji
w danym okresie
artykuły
1
0
138
139
druki
zwarte
broszury
0
0
4
43
45
suma
dokumentów
Liczba dokumentów
w dziesięcioleciu
Suma
dokumentów
w danym
dziesięcioleciu
artykuły
druki
zwarte
broszury
7
0
7
69
4
73
26
0
26
32
0
32
5
0
5
1
0
142
143
139
4
143
Źródło: opracowanie własne na podstawie bibliografii prac Karola Olszewskiego zamieszczonej w tekście Zdzisława Wojtaszka, Karol
Olszewski, Kraków 1990, s. 172-178.
ne liczby, zróżnicowanie i rodzaje publikacji prezentuje tabela 1.
Reasumując należy stwierdzić, iż Karol Olszewski
największą aktywność publikacyjną osiągnął podczas
sprawowania kierownictwa Zakładu na krakowskiej
Alma Mater. W tym okresie skoncentrował swoje badania na dwóch dziedzinach nauki: kriogenice, chemii
analitycznej oraz skupił się na przekazywaniu wiedzy
studentom – dydaktyce.
ANALIZA ILOŚCIOWA PUBLIKACJI
KAROLA OLSZEWSKIEGO
W POSZCZEGÓLNYCH DZIESIĘCIOLECIACH
Podczas kariery naukowej uczonego na podstawie danych zaprezentowanych w tabeli 1 można dokonać rozróżnienia na cztery dziesięciolecia, co w wykazie zostało zaznaczone odcieniami. Wskazują one, który czas
był najbardziej, a który najmniej owocny pod względem publikacyjnym dla światowej sławy kriogenika.
46
W latach 1871-1880 opublikowano łącznie 7 dokumentów. W kolejnym dziesięcioleciu 1881-1890 ukazało się o 66 prac więcej, czyli 73 publikacje. W następnym okresie obejmującym lata 1891-1900 już tylko
26 prac uczonego. W ostatnim natomiast 1901-1910
nastąpił nieznaczny wzrost twórczości badacza – ukazały się 32 publikacje.
Analizując powyższe fakty należy wyciągnąć wniosek, iż chemik najbardziej twrczy okres osiągnął w drugim dziesięcioleciu, podczas pełnienia funkcji profesora
nadzwyczajnego – jednocześnie prowadząc badania nad
chemią gazów najpierw z innym polskim badaczem,
Z. Wróblewskim, a później samodzielnie kontynuując
badania. W pierwszym okresie, w którym powstało najmniej prac, K. Olszewski wkraczał dopiero na drogę
naukowego rozwoju oraz poszukiwał odpowiedniej
dziedziny chemii, w której mógłby się realizować jako
uczony. Po czasie gwałtownego wzrostu publikacyjnego
w kolejnym dziesięcioleciu zauważyć można znaczny
spadek w twórczości uczonego, 65% w stosunku do tamtych lat. Jest on porównywalny z ostatnią dekadą, w której powstało tylko o 6 publikacji więcej. Wpływ na to
mogły mieć badania prowadzone przez uczonego na
polu niskich temperatur oraz działalność dydaktyczna
uczonego, który musiał swój drogocenny czas dzielić
między pracę naukową a pracę dydaktyczną.
ANALIZA CZASOPISM
ORAZ TOPOGRAFII ICH WYDAŃ
Prace Karola Olszewskiego ukazały się w 30 naukowych czasopismach, głównie poświęconych chemii oraz
innym naukom ścisłym. Były to zarówno czasopisma
polskie, jak i zagraniczne. Wśród tych dwóch kategorii
proporcja jest niemal identyczna, ale liczba napisanych
artykułów do poszczególnych typów czasopism już
nie. W prasie krajowej ukazało się 80 dokumentów, natomiast w zagranicznej łącznie 59 prac (patrz tabela 2).
Światowej sławy kriogenik najwięcej swoich prac
opublikował więc w polskich czasopismach. Wśród nich
dużą część zajmują publikacje, które ukazywały się
nakładem Akademii Umiejętności w Krakowie. W czasopiśmie naukowym ,,Rozprawy i Sprawozdania Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie” ukazało się 25 artykułów K. Olszewskiego. Periodyk ten był jedną z serii wydawniczych Akademii, ukazywał się w latach 1891-1901
w nieregularnej częstotliwości. Publikowane tam były
głównie rozprawy i sprawozdania z rozwijających się
intensywnie nauk przyrodniczych i matematycznych10.
____________
10
Rozprawy i Sprawozdania, http://193.0.118.56/cgibin/gw_48_
1_12/chameleon?sessionid=2010032200025620738&skin=librarian
Paulina Bartosik
Znaczna część prac Karola Olszewskiego ukazała się
także we francuskiej wersji wyżej opisanego czasopisma Akademii Umiejętności pod nazwą ,,Bulletin de
l’Academie des Sciences de Cracovie” (18) oraz w niemieckiej mutacji pod tytułem ,,Anzeiger der Akademie
der Wissenschaft” (4). Oba te periodyki naukowe zaczęły się ukazywać w roku 1899 i zamieszczały głównie
przedruki referatów wygłoszonych podczas posiedzeń
Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii
Umiejętności, lecz z czasem oprócz streszczeń zaczęto
publikować całe prace uczonych, co wpłynęło na objętość publikacji11. Nie można pominąć także ,,Sprawozdań Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności”
(5) oraz ,,Pamiętnika Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie” (1).
Pojedyncze prace uczonego odnaleźć można w dwutygodniku ,,Czasopisma Towarzystwa Aptekarskiego”
(4), który ukazywał się na przełomie XIX i XX w.,
dokładnie w latach 1871-1939 we Lwowie nakładem
Towarzystwa Aptekarskiego12, będąc jednocześnie jego
organem prasowym. Redakcja periodyku na swoich
łamach informowała o śmierci znanych uczonych z zakresu chemii, którzy nauczali przede wszystkim przyszłych aptekarzy13 oraz zamieszczała doniesienia badawcze i sprawozdania z posiedzeń towarzystwa.
Kolejnymi specjalistycznymi czasopismami naukowymi oraz popularyzatorskimi były ,,Przegląd Lekarski”, ,,Chemik Polski”, ,,Wszechświat” i ,,Ogrodnictwo”.
Znacznie mniej, bo ok. 60 publikacji odnaleźć można
w światowej prasie naukowej. Najwięcej swoich dokumentów zamieścił Karol Olszewski we francuskim
czasopiśmie ,,Comptes Rendus de l’Académie des
sciences” (10) oraz identyczną liczbę prac w niemieckim periodyku naukowym ,,Zeitschrift für komprimierte und flüssige Gase”. Resztę publikacji odnaleźć
można w bardzo poczytnych naukowych czasopismach
angielskich, francuskich oraz niemieckich. O tytułach
czasopism informuje tabela 2.
Ta duża liczba artykułów zaprezentowana zarówno
na łamach światowej, jak i polskiej prasy może świadczyć o tym, iż Karol Olszewski pragnął pokazać, iż pol-
____________
&lng=pl&inst=consortium&SourceScren=NEXTPAGE&elementcount=1&t1=rozprawy%20i%20sprawozdania&u1=2019&pos=1
&itempos=1&rootsearch=SCAN&function=INITREQ&sea
rch=AUTHID&authid=1217170&authidu=2019 [dostęp 18.03.2010].
11
W. Kraus, Jedno z najstarszych czasopism, ,,Forum akademickie” 2006, nr 9, www.forumakad.pl/archiwum/2006/09/58_jedno
_z_najstarszych_czasopism.html [dostęp 18.03.2010].
12
Czasopismo Towarzystwa Aptekarskiego, www.oss.wroc.pl/local
/lwow/show.php?259 [dostęp 18.03.2010].
13
M. Bilek, Wszechnica Jagiellońska i jej galicyjscy aptekarze,
,,Alma Mater” s. 82, www2.almamater.uj.edu.pl/103/30.pdf [dostęp
18.03.2010].
Vol. 14, Nr 2, 2013
Tabela 2. Tytuły czasopism, w których publikował Karol Olszewski
Lp.
Tytuł czasopisma
Miejsce
Liczba
wydania
Suma
artykułów
periodyku
Czasopisma krajowe
1 Wszechświat
Anzeiger der Akademie der
2
Wissenschaft
3
Bulletin de l’Academie des Sciences
de Cracovie
5
Czasopismo Towarzystwa
Aptekarskiego
4 Chemik Polski
6 Ogrodnictwo
Pamiętnik Towarzystwa
7
Tatrzańskiego
Pamiętnik Wydziału
8 Matematyczno-Przyrodniczego
Akademii Umiejętności w Krakowie
9 Przegląd Lekarski
Rozprawy i sprawozdania
z posiedzeń Wydziału
10
Matematyczno-Przyrodniczego
Akademii Umiejętności
11
Sprawozdania Komisji Fizjograficznej
Sprawozdania z posiedzeń Wydziału
12 Matematyczno-Przyrodniczego
Kraków
Kraków
Warszawa
Lwów
Poznań
Kraków
1
18
2
4
1
Kraków
1
Kraków
1
Kraków
25
Kraków
5
Kraków
14
77
Publikacje zbiorowe polskie
Sprawozdanie ogólne z wyniku prac
13 wodociągowych dokonanych
w latach 1895-1897
Zdanie sprawy i wnioski w przedmio14
cie budowy Wodociągu Regulickiego
15
Kraków
2
Kraków
1
Paris
10
Czasopisma zagraniczne
Comptes Rendus de l’Académie des
sciences
16 American Chemical Journal
17 Ann. Phys. Chem.
18 Annalen der Physik
19 Annales de chimie et de physique
Monatshefte für Chemie – Chemical
20
Monthly
21 Nature
Weinheim
Paris
Wien
London
22 Naturwissenschaftliche Rundschau
Stuttgart
24
Philosophical Transactions
of the Royal Society of London
London
26
Sitzungsberichte der kais.
Akademie der Wissenschaft in Wien
28
Zeitschrift für komprimierte
und flussige Gase
23 Philosophical Magazine
25 Proceedings of the Royal Society
27
Zeitschrift für die gesamte
Kohlensaure-Industrie
29 Zeitschrift für Physikalische Chemie
London
Wien
3
1
7
5
3
1
5
58
1
3
1
10
Suma
138
38%
6%
43%
język polski (62)
język niemiecki (54)
język francuski (19)
język angielski (8)
Diagram 1. Struktura językowa publikacji Karola Olszewskiego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie bibliografii prac Karola
Olszewskiego zamieszczonej w tekście Z. Wojtaszka, Karol Olszewski, Kraków 1990, s. 172-178.
1
1
Poniższy diagram 1 przedstawia strukturę językową
publikacji Karola Olszewskiego. Najwięcej dokumentów powstało w języku narodowym badacza – polskim
(62). Światowej sławy kriogenik swoje prace z tej dziedziny chemii publikował także w językach obcych
i w obcojęzycznych czasopismach naukowych – (81
publikacji). W tym: 54 artykuły opublikowano w języku niemieckim, 19 publikacji pojawiło się we francuskich czasopismach, a 8 w anglojęzycznej literaturze
naukowej. Co stanowi odpowiednio: ok. 57% w językach obcych i 43% w języku polskim. Taka duża liczba
prac w językach obcych może świadczyć o tym, iż Karol Olszewski był włączony w naukowo-badawczą działalność światową i dzielił się wynikami swoich prac ze
światową społecznością uczonych. Język niemiecki
i język francuski w XIX w. były podstawą komunikacji
międzynarodowej między uczonymi. Nasz badacz znał
je biegle, przede wszystkim ten pierwszy, o czym
świadczyć może przede wszystkim jego pobyt na rocznym stypendium w Heidelbergu. Tym samym można
przypuszczać, iż tłumaczył swoje teksty samodzielnie
z języka narodowego na obcy język lub też pisał od
razu w innym języku. Język angielski w tamtym okresie nie zdobył jeszcze takiej popularności jak współcześnie, ale dzięki kontaktom z towarzystwem Royal
Society (Anglia) K. Olszewski publikował teksty w tym
języku w Wielkiej Brytanii.
13%
8
1
ska nauka nie odbiega od światowego poziomu. A droga komunikacji naukowej za pomocą artykułów w periodykach była w XIX w. znacznie szybsza pomiędzy
uczonymi niż z zastosowaniem książek.
STRUKTURA JĘZYKOWA
PRAC KAROLA OLSZEWSKIEGO
4
1
47
138
Źródło: opracowanie własne na podstawie bibliografii prac Karola
Olszewskiego zamieszczonej w tekście Z. Wojtaszka, Karol Olszewski, Kraków 1990, s. 172-178.
STRUKTURA OBJĘTOŚCIOWA PRAC
KAROLA OLSZEWSKIEGO
Punktem wyjścia do analizy struktury objętościowej
prac Karola Olszewskiego są dane zawarte przy opisach bibliograficznych w bibliografii uczonego. W tabeli 3 ukazano liczbę publikacji wraz z objętością do-
48
Tabela 3. Objętość prac Karola Olszewskiego.
Objętość artykułów
Liczba artykułów
1-10
109
11-20
22
21-30
6
Liczba stron artykułu
31-40
41-50
3
1
51-60
1
Paulina Bartosik
>60
1
Suma
143
Źródło: opracowanie własne na podstawie bibliografii prac Karola Olszewskiego zamieszczonej w tekście Z. Wojtaszka, Karol Olszewski,
Kraków 1990, s. 172-178.
kumentów. Publikacje umieszczono w siedmiu grupach:
dokumenty o liczebności 1-10 stron (przy czym do tej
podgrupy zaliczono artykuły, które nie podawały informacji o objętości artykułu), 11-20, 21-30, 31-40, 41-50,
51-60. Ostatnią zaś grupę stanowią publikację, które
liczą więcej niż 60 stron.
Z analizy materiału zawartego w tabeli wynika, że
spośród 143 dokumentów napisanych i opublikowanych przez Karola Olszewskiego najwięcej, bo aż 109
publikacji mieści się w grupie publikacyjnej od 1-10
stron, co stanowi blisko 76% ogólnego dorobku naukowego uczonego. 22 prace mieszczą się w klasyfikacji
od 11 do 20 stron, co daje ok. 15% całego piśmiennictwa badacza. W przedziale 21-30 stron odnaleźć można
6 publikacji, w kolejnej 31-40 stron już tylko 3 prace
uczonego, a w ostatnich trzech grupach: 41->60 już
tylko pojedyncze publikacje Karola Olszewskiego.
Dane zamieszczone w tabeli pozwalają także stwierdzić, iż światowej sławy kriogenik publikował bardzo
wiele dokumentów liczących do 10 stron. Wraz ze wzrostem objętości artykułów można zauważyć znaczny spadek ilości publikacji uczonego. Spowodowane może
być to tym, iż w takiej dziedzinie jak chemia nieuzasadnione i stosunkowo trudne jest szerokie, tekstowe
opisywanie badanej problematyki. Tylko 2 dokumenty
m.in. Ein Versuch das Helium zu verflüssigen, Bulletin
1896 liczyło aż stron 111. Następna praca napisana
wspólnie z Trochanowskim Chemiczny rozbiór wód
studziennych miasta Krakowa, opublikowana w ,,Sprawozdaniach Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności” za rok 1888, liczyła 42 strony, była jednakże
wydawana w czasopismach naukowych. Na uwagę zasługuje dokument Hodowla chryzantemów zamiesz-
czona w czasopiśmie ,,Ogrodnictwo” w roku 1899, która liczyła 51 stron. Jak można zauważyć jest to periodyk branżowy popularyzujący uprawę kwiatów. Jak
wiadomo z jego biografii, K. Olszewski bardzo mocno
kochał przyrodę, a przede wszystkim uprawę roślin.
AUTORSTWO PRAC
Karol Olszewski jest samodzielnym autorem większości swoich publikacji (blisko 82% dorobku). Niewiele (ok. 8%) stworzył wraz z innymi uczonymi,
głównie polskimi specjalistami z zakresu fizyki i nauk
lekarskich. Sam opublikował łącznie 131 prac, natomiast wspólnie z innymi badaczami 12 – w tym: z Zygmuntem Wróblewskim, z którym to skroplił powietrze,
9 dokumentów, i jak pisze Antoni Pasternak, ,,skroplił
gazy, które nie zostały jeszcze skroplone”14. Ta ogromna ilość samodzielnych prac może wynikać z tego, iż
uczony nie bardzo lubił wykonywać pracę w grupie,
bowiem jak pisze Z. Wojtaszek ,,w pracy naukowej, tak
jak w życiu prywatnym, był samotnikiem. Nie dopuszczał prawie nikogo do udziału w swych badaniach…”15
Karol Olszewski to ostatni z polskich chemików, który zdobył światową sławę dzięki prowadzonym badaniom w dziedzinie kriogeniki. Dzięki pracy nad skraplaniem gazów w niskich temperaturach rozsławił polską naukę na arenie międzynarodowej. Całe życie był
samotnikiem i realizował swoje odkrycia samodzielnie
bez udziału osób trzecich. Podczas swojego krótkiego
życia opublikował ok. 140 prac zarówno w polskiej, jak
i zagranicznej prasie naukowej.
____________
14
A. Pasternak, Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski, [w:] Polscy badacze przyrody, Warszawa 1959, s. 180.
15
Z Wojtaszek, op. cit., s. 29.
KAROL OLSZEWSKI’S PUBLISHING ACTIVITY (1846-1915)
Summary
The article aims at describing Karol Olszewski’s scholarly achievements which include 143 items. The author analyses scholarly achievements of the world famous cryogenist in the context of significant periods in his biography. The
first one refers to the years of his studies and assistantship in Poland and later one-year scholarship abroad. In this period one publication appeared which was a reprint of his doctoral thesis written in Germany. After the scholarship
abroad the second and the third period in Poland started. In the years 1873-1882 Olszewski worked as an associate
professor at the Jagiellonian University. In this period ten documents were created. The years 1883-1888 were the
time of his work as an associate professor and then full professor. In this period sixty works were published. In the
years 1889-1912 while serving as the head of the Chemistry Department of the Jagiellonian University (first temporarily, later permanently), he published seventy-two documents.
KEYWORDS: Karol Olszewski, scholarly acheivements, chemistry
Vol. 14, Nr 2, 2013
1, 2
49
Tomasz Winiarski1
Anna Wesołowska2
Biblioteka Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej
Wrocław
JAKOŚĆ OBSŁUGI UŻYTKOWNIKÓW ORAZ UDOSTĘPNIANIA KSIĘGOZBIORU
BIBLIOTEKI WYDZIAŁU INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA
POLITECHNIKI WROCŁAWSKIEJ W ŚWIETLE WYNIKÓW ANKIETY
ABSTRAKT
Celem artykułu jest prezentacja wyników analizy odpowiedzi 100 respondentów anonimowej ankiety przeprowadzonej w roku akademickim 2011/2012 w Bibliotece Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej. Ankieta miała na celu zebranie opinii na temat poziomu świadczonych usług oraz wprowadzenia na podstawie
jej wyników ulepszeń. Posłużono się kwestionariuszem w formie ośmiu pytań zamkniętych i trzech otwartych. Ponadto dokonano w formie tabeli konfrontacji propozycji czytelników dotyczących zmian w bibliotece z opinią bibliotekarzy. W zakończeniu potwierdzono postawioną na początku tezę, że biblioteka – jak każda organizacja nonprofit – świadcząca bezpłatnie usługi swoim klientom powinna w sposób szczególny dbać o ich jakość oraz monitorować potrzeby użytkowników.
SŁOWA KLUCZOWE: usługi, organizacja, potrzeby użytkowników, bibliotekarstwo
Prawidłowe funkcjonowanie wszelkiego typu organizacji1, w tym niekomercyjnych, jest uwarunkowane
świadczeniem przez nie działalności usługowej. Osiągnięcie sukcesu gwarantuje im nieustanne dbanie o jakość oferowanych usług, co wywiera niebagatelny wpływ
na usatysfakcjonowanie2 i zwiększenie klienteli3.
Biblioteka jest swoistym rodzajem organizacji, która
nie sprzedaje, a jedynie użycza informacji, zgodnie ze
swoim profilem i bazą, którą posiada. Jak każda organizacja non-profit, świadcząca bezpłatnie usługi4 swoim
____________
1
„W Polsce utrwaloną pozycję w literaturze przedmiotu ma definicja organizacji jako pewnej całości, której elementy współprzyczyniają się do jej powodzenia”. T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wrocław 1978, s. 150.
2
Poziom satysfakcji zależy od tego, jak wysoko klient stawia sobie poprzeczkę. M. Baryluk, M. Orłowska, Jakość usług instytucji
sektora publicznego, „Problemy Jakości” 2011, nr 10, s. 38.
3
Klientem może być osoba fizyczna, organizacja i każdy inny
podmiot. W tym artykule, pisząc o klientach, mamy na myśli zarówno pracowników, jak i wszystkich korzystających z bibliotek
jako centrów naukowych.
4
Usługa – działanie podejmowane w celu zaspokojenia określonej potrzeby klienta i realizowane z udziałem klienta, często w ce-
klientom powinna w sposób szczególny dbać o ich jakość5. W tym miejscu należy zaznaczyć, że działalność
usługowa w bibliotece nie jest tylko „podaniem książki
z magazynu”, tylko całym procesem informacyjno-usługowym i logistycznym, uzależnionym od udziału wielu
osób i współpracy opartej na wzajemnych relacjach.
Ze względu na ogromną konkurencję innych placówek bibliotecznych i instytucji kultury, księgarń oraz
bogatą ofertę massmediów, w tym Internetu, zarządzanie przez jakość odgrywa coraz większą rolę w działalności bibliotek. Jego priorytetem jest skupienie głównej uwagi na użytkownikach biblioteki. Z perspektywy
orientacji na klienta6 poziom jakości można określić
____________
lach komercyjnych. Wikipedia, <http://pl.wikipedia.org/wiki/Us%C5
%82uga> [dostęp: 02.02.2012].
5
Do ogólnej oceny jakości usług świadczonych przez biblioteki
stosuje się kryteria ustanowione przez Jennifer Tan w 1993 r. Zalicza się do nich między innymi wiedzę o potrzebach klientów.
R. Ball, Satysfakcja klienta jako kluczowy czynnik sukcesu biblioteki, „Przegląd Biblioteczny” 2009, z. 1, s. 7.
6
Zasadniczą koncepcją, umieszczającą potrzeby klienta w centrum zainteresowania organizacji jest Customer Relationship Ma-
50
udzielając odpowiedzi na zasadnicze pytanie: co organizacja a przede wszystkim jej pracownicy mogą zrobić w celu poprawy efektywności pracy? Rezultatem
tego podejścia powinno być przede wszystkim zidentyfikowanie oczekiwań użytkowników i takie zorganizowanie działalności, które zapewnia ich stuprocentową
realizację. W celu poznania potrzeb czytelników niezbędna jest długofalowa polityka i strategia biblioteki,
polegająca na obserwacji i przystosowaniu się do ich
szeroko pojętych wymagań. Beata Żołędowska w swojej pracy celnie zauważa, że tylko jednoczesne „połączenie jakości usługi, obsługi i komunikacji umożliwia
optymalizację użyteczności dla użytkownika”7.
Zasadnicze pytanie sprowadza się do najważniejszej
kwestii – co zrobić, żeby usprawnić działalność biblioteki i wyjść naprzeciw oczekiwaniom jej użytkowników. Kluczowe jest uzyskanie informacji odnośnie ich
potrzeb, wymagań oraz motywacji korzystania z biblioteki. Niezwykle pomocne w tym okazują się obserwacje i wywiady z czytelnikami. Analiza okresowych
statystyk odwiedzin biblioteki oraz prowadzenie badań
za pomocą ankiet są bardzo przydatnymi formami kontroli jakości usług bibliotecznych.
W Bibliotece Wydziału Informatyki i Zarządzania
Politechniki Wrocławskiej kierujemy się zasadami zarządzania8 jakością. Total Quality Management (TQM)
jest metodą zorientowaną na uzyskanie trzech podstawowych celów: satysfakcję użytkowników biblioteki,
podnoszenie jakości i ciągłe doskonalenie pracy biblioteki, zaangażowanie pracowników biblioteki i ich satysfakcję z wykonywanej pracy. Bibliotekarze wyrażają stałą chęć podnoszenia swoich kwalifikacji i umiejętności. Interesują się bibliotekoznawczymi i naukowymi nowinkami, publikują w prasie naukowej i fachowej, biorą udział w szkoleniach i konferencjach.
Ponadto podlegają corocznej ocenie, stworzonej przez
kierownika Biblioteki Wydziału Informatyki i Zarządzania. Wszystkie to ma na celu „utrzymanie się na
bibliotekarskim topie”, który umożliwia dokonywanie
zmian zgodnych z duchem czasu i nowoczesną wiedzą
____________
nagement (CRM). W przypadku CRM potrzeby klienta znajdują się
w centrum zainteresowania organizacji, stają się najważniejsze.
„Podejście to zakłada konieczność zbudowania indywidualnych,
trwałych kontaktów z klientem, nie traktowanych jako zbiór odrębnych epizodów, lecz jako ciągły proces, na który można oddziaływać”. J. Dyché, CRM, Relacje z klientami, Gliwice 2002.
7
B. Żołędowska, Orientacja na użytkownika podstawą doskonalenia jakości usług bibliotecznych, [w:] Jakość zarządzania w organizacjach non-profit, pod red. A. Chodyńskiego, M. Huczka, I. Sochy, Sosnowiec 2004, s. 151-159.
8
Zarządzanie, ogół działań zmierzających do efektywnego wykorzystania zespołów ludzkich i środków materialnych, podejmowanych w celu osiągnięcia wcześniej sformułowanych założeń.
Tomasz Winiarski, Anna Wesołowska
bibliotekoznawczą. Ponadto pracownicy biblioteki starają się sprostać potrzebom swoich czytelników oraz
spełniać oczekiwania wydziału m.in. śledząc profil studiów i zachodzące zmiany na poszczególnych kierunkach. Zaangażowanie bibliotekarzy niewątpliwie przekłada się na sprawną i rzetelną współpracę z czytelnikami oraz ze środowiskiem naukowym na wydziale.
Ważnym elementem ciągłego doskonalenia organizacji pracy Biblioteki Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej było przeprowadzenie w roku akademickim 2011/2012 anonimowej ankiety. Dotyczyła ona oceny zadowolenia z usług Biblioteki Wydziałowej. Miała na celu zebranie opinii
i uwag na temat poziomu świadczonych usług oraz
wprowadzenia na podstawie jej wyników ewentualnych zmian. Ankieta skierowana była do studentów
i pracowników uczelni, a także innych osób odwiedzających bibliotekę. Uznaliśmy, że najbardziej wiarygodne i wartościowe wyniki ankiety uzyskamy badając
liczącą 100 osób grupę9, utrzymującą częsty i bezpośredni kontakt z biblioteką, jej zbiorami i pracownikami.
Ich opinie stanowią bowiem najbardziej rzeczywiste
odzwierciedlenie obecnej sytuacji w bibliotece. Ponadto jej uwagi są podstawą rozwoju i polepszania jakości usług dla wszystkich użytkowników.
W ankiecie respondenci mieli ocenić zasoby poszczególnych agend (czytelni, wypożyczalni) oraz przejrzystość i czytelność układu zbiorów w wolnym dostępie.
Zwracano się do nich z pytaniem: jak często korzystają
z usług biblioteki? Pod osąd respondentów oddaliśmy
też uprzejmość, życzliwość i fachowość obsługi zatrudnionego personelu. Pytaliśmy o dostępność katalogu
elektronicznego. Posłużyliśmy się kwestionariuszem
ankietowym10 w formie pytań zamkniętych i otwartych,
które poniżej zostaną omówione. Ankieta wręczana była
bezpośrednio użytkownikom korzystającym z czytelni.
Wyniki badania ankietowego wykazały, że respondenci w większości, bo aż w 51% korzystają z usług
biblioteki częściej niż raz w tygodniu. Według statystyki w okresie 2011.10.01-2012.09.30 czytelnię Biblioteki Wydziału Informatyki i Zarządzania odwiedziło
3977 użytkowników. Wynik taki można uznać za zadowalający. Pomimo tego biblioteka z pewnością musi
nadal dbać o wysoki poziom usług i swój dobry wizerunek, aby taki wynik utrzymać. W tym celu powinny
zostać podjęte działania marketingowe przyciągające
nowych czytelników i utwierdzające obecnych o atrakcyjności biblioteki. Mogą to być np.: dbałość o aktualizowanie informacji na stronie internetowej, tworzenie
____________
9
W tym 83 studentów, 12 pracowników, 4 doktorantów.
10
Kwestionariusz ankiety przedstawiony jest w załączniku 1.
Vol. 14, Nr 2, 2013
ciekawej tradycyjnej witryny informacyjnej oraz rozpropagowanie plakatów, ulotek reklamowych i wizytówek biblioteki. Ponadto ważna jest troska o utrzymanie
dobrych warunków technicznych i organizacyjnych
panujących w bibliotece. Wywierają one duży wpływ
na ergonomiczność i komfort korzystania z biblioteki.
14%
5% 3%
raz na tydzień lub częściej
raz na dwa miesiące
rzadziej niż raz w roku
raz na miesiąc
27%
51%
raz na kwartał
Wykres 1. Częstotliwość korzystania z Biblioteki Wydziału Informatyki Politechniki Wrocławskiej (opracowanie własne).
W dziedzinie zarządzania obsługa klienta uznawana
jest za kunszt, który stanowi najważniejszą strategię
marketingową. Profesjonalna obsługa to najlepsza reklama biblioteki. Dlatego cieszy fakt, że prawie 63%
ankietowanych uważa, że poziom w zakresie reakcji na
zapytanie, czasu realizacji usługi przez personel oraz
zachowanie wobec użytkownika są bardzo dobre,
a prawie 37%, że dobre. Chcemy utrzymać, a nawet poprawić obecnie dobrą ocenę jakości obsługi dzięki
większemu zaangażowaniu w pomoc użytkownikom
biblioteki – szczególnie tym korzystającym z niej po
raz pierwszy; usprawnienie komunikacji pomiędzy
pracownikiem a wypożyczającym, wykazaniu większego zrozumienia dla użytkowników, którzy czują się
w bibliotece zagubieni.
Pracownicy analizowanej biblioteki starają się efektywnie wykorzystywać swoją wiedzę i kompetentnie
świadczyć usługi. Potwierdzają to odpowiedzi, z których wynika, że prawie 46% respondentów jest bardzo
zadowolonych, a prawie 53% zadowolonych z doradztwa merytorycznego i fachowości udzielanych informacji przez bibliotekarzy. Jesteśmy zadowoleni z takiego wyniku i jest on jednocześnie motywacją ku stałemu podnoszeniu kwalifikacji.
Biblioteka posiada księgozbiór umożliwiający prowadzenie badań naukowych i realizację procesu dydaktycznego zgodnie z problematyką dziedzin reprezentowaną przez Wydział Informatyki i Zarządzania
Politechniki Wrocławskiej. Zbiory obejmują 22 891
woluminów do wypożyczenia i ponad 7000 tytułów
w lektorium. Aktualnie biblioteka prenumeruje 59 tytułów czasopism polskich oraz 7 zagranicznych. Tematyka zbiorów obejmuje m.in. takie zagadnienia, jak: fi-
51
lozofia, etyka, politologia, pedagogika, psychologia,
socjologia, komunikacja społeczna, prawo gospodarcze, teoria ekonomii, integracja europejska, rynek kapitałowo-pieniężny, zarządzanie, e-biznes, organizacja,
przedsiębiorstwo, marketing, ergonomia, finanse, metody ilościowe w zarządzaniu, teoria informatyki, języki programowania, sieci komputerowe, systemy informacyjne, bazy danych, projektowanie systemów informatycznych, inżynieria oprogramowania, multimedia, sztuczna inteligencja.
Pytania ankietowe 4, 6 i 7 miały pomóc nam poznać
ocenę na temat zbiorów oraz sprawdzić zainteresowania tematyczne czytelników. Odpowiedzi miały utwierdzić w trafności dokonywanych zakupów i dostarczyć
informacji, w jakiej dziedzinie wiedzy należy wzbogacić księgozbiór biblioteki i wykazać ewentualne braki.
Prawie 33% respondentów jest bardzo zadowolonych
ze zbiorów biblioteki. Najwięcej, bo 48% ocenia zbiory
jako odpowiadające na ich zapotrzebowanie w średnim
stopniu. Obecna polityka gromadzenia zbiorów w bibliotece przewiduje zakup jak największej liczby wartościowych tytułów kosztem ograniczonej wieloegzemplarzowości. Zazwyczaj 1 lub 2 egzemplarze podręcznika dostępne są w czytelni i kilka egzemplarzy w wypożyczalni, niektóre tytuły są dostępne równolegle w formie elektronicznej. Zapewne z tego względu 4 ankietowanych udzieliło odpowiedzi, że brakuje popularnych
książek do wypożyczenia, a szczególnie jest zbyt mało
egzemplarzy podręczników i skryptów. Szczegółowe
odpowiedzi dotyczące pytania, które działy w księgozbiorze lektoryjnym są słabo reprezentowane, przedstawione zostały na wykresie 2.
W załączniku nr 2 prezentujemy rozkład ilościowy
książek w poszczególnych działach tematycznych czytelni Biblioteki Wydziału Informatyki i Zarządzania
Politechniki Wrocławskiej. Na bieżąco śledzimy nowości ukazujące się na rynku wydawniczym i dokonujemy ich zakupu. Po akcesji i przy opracowaniu książek
podejmujemy decyzję o umieszczeniu danej książki
w czytelni lub wypożyczalni. Ponadto w lektorium dokonujemy corocznej selekcji książek, dbając w ten sposób o atrakcyjność, aktualność i przejrzystość księgozbioru lektoryjnego.
Respondenci zaproponowali następujące tytuły czasopism, które chcieliby, aby znajdowały się w zbiorach
biblioteki: „Focus”, „Przekrój”, „Przegląd Sportowy”,
„Puls Biznesu”, „Bibliotekarz”. Padła również jedna
propozycja zaprenumerowania czasopism z zakresu medycyny. Świadczy to o tym, że czytelnicy szukają w bibliotece nie tylko materiałów potrzebnych do nauki, ale
także tych służących rozrywce i poszerzaniu swoich
horyzontów. Uwzględniając charakter biblioteki warto
52
Wykres 2. Procentowy rozkład propozycji zmian (opracowanie własne).
w przyszłości zastanowić się, dlaczego akurat takie są
wymagania studentów.
W czytelni Biblioteki Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej jest wolny dostęp
do wszystkich zbiorów bibliotecznych. Księgozbiór został oznakowany kolorami i podzielony na sześć głównych działów. Każdy z nich dzieli się na poddziały.
W ich obrębie książki są ułożone według sygnatur. Ponadto informację o tym, w jakim dziale znajduje się poszukiwana książka można uzyskać z katalogu komputerowego w opisie egzemplarza w kolumnie „kolekcja”. Uważamy, że idea wolnego dostępu do księgozbioru zdecydowanie ułatwia dostęp do poszukiwanej
pozycji i pozwala poznać księgozbiór. Bardzo często
studenci „docierają” do interesującej ich pozycji bez
skorzystania z katalogu.
Większość czytelników, bo aż 96%, jest zadowolona
z wolnego dostępu do księgozbioru w czytelni. Użytkownicy wymieniają, jako główne zalety tego rozwiązania, możliwość swobodnego poruszania się, indywidualnego przeglądania książek, co mobilizuje do
poszukiwania zagadnień i odkrywania nowych informacji. Czytelnicy uważają, że wszystko jest jasno i logicznie opisane, działy i książki są dobrze oznakowane,
dlatego znalezienie poszukiwanej pozycji jest łatwe.
Doceniona również została pomoc bibliotekarzy. Padły
również pojedyncze negatywne opinie dotyczące trudności w odnalezieniu książki w kolekcji liczącej wiele
egzemplarzy oraz niepoukładane książki i brak niektórych. Staramy się wyjść naprzeciw oczekiwaniom czytelników i na bieżąco monitorować stan zbiorów czytelnianych. W tym celu generowane są odpowiednie raporty w systemie bibliotecznym „Aleph” i na ich pod-
sieci komputerowe
praca zespołowa
BHP
podatki
logistyka
marketing
zarządzanie produktem
literatura anglojęzyczna
organizacja i zarządzanie
zarządzanie projektem
zarządzanie jakością
nie mam zdania
żaden
odpowiedzi
brak odpowiedzi
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
stawie przeprowadzana jest selekcja. W przypadku zgromadzenia dużej liczby książek o tej samej tematyce
wydziela się w czytelni nowe poddziały. Staramy się
również wychwytywać braki i utrzymujemy stały porządek na półkach zarówno w magazynie, jak i w czytelni.
Ponad połowa, bo 58% respondentów, z całej grupy
ankietowanych odwiedza stronę domową biblioteki.
Można być zadowolonym z takiego wyniku. Pozostała
część ankietowanych nie potrafiła się wypowiedzieć na
jej temat. Z grupy tej dobrze oceniło naszą stronę internetową 40% respondentów, bardzo dobrze zaś 9%. Natomiast 8% oceniło ją dostatecznie. Niestety, blisko
42% w ogóle nie zagląda na stronę biblioteki. Mobilizuje to do dokładania wszelkich starań o większą promocję strony internetowej biblioteki tak, aby wykształcić wśród użytkowników nawyk zaglądania na nią i zwiększyć jej interaktywność. Należy poważnie zastanowić
się, w jaki sposób przyciągnąć czytelników do uczestnictwa w życiu biblioteki przy wydziale także poprzez
Internet. Rozważane jest stworzenie w przyszłości forum o bibliotece, możliwości zadawania pytań bibliotekarzowi w formie elektronicznej, umieszczeniu filmu
edukacyjnego. Chcielibyśmy w przyszłości doprowadzić do takiej sytuacji, w której student, pracownik
i wszyscy pozostali czytelnicy „żyją” biblioteką na odległość, kontaktują się z nią, gdy mają problem, szukają
porady. Uważamy, że bibliotekarz powinien „służyć”
swoim czytelnikom również w sposób wirtualny. Przypuszczamy, że znaczna część czytelników zagląda na
stronę Biblioteki Głównej, mniejszą wagę przywiązując do internetowej strony Biblioteki Wydziałowej. Aby
zaspokoić oczekiwania czytelników, dokonano ostat-
Vol. 14, Nr 2, 2013
nio aktualizacji strony internetowej, wzbogacając ją
o fotoprzewodnik po bibliotece oraz mapę.
Biblioteka Wydziału Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej zapewnia również dostęp do baz
danych, e-książek, czasopism elektronicznych w serwisach komercyjnych lub bezpłatnych przez sieć komputerową uczelni. Niestety 73% ankietowanych deklaruje, że nie korzysta z elektronicznych kolekcji czasopism i baz danych, a 11% nie udzieliło odpowiedzi na
to pytanie. Pozostałe 16% ankietowanych, korzystających ze zbiorów elektronicznych w tej postaci, wymieniło następujące czasopisma: „Journal of marketing”,
„Journal of consumer behawiour” oraz bazy danych: „Elsevier”, ,,Science Direct” , ,,Infor Lex”, Ebsco”, ,,Emerald”, ,,Wiley Blackwell”, ,,Proquest”, ,,Taylor & Francis”. Wobec niskiego zainteresowania e-źródłami wśród
czytelników należy w przyszłości podjąć bardziej niż
dotychczas radykalne działania informacyjne i popularyzatorskie. Pierwszym i już realizowanym etapem jest
druk i kolportaż ulotek informujących o dostępnych
w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej e-czasopismach,
e-książkach i bazach danych. Przygotowany jest również przewodnik po przydatnych na Wydziale Informatyki i Zarządzania bazach danych. Jest udostępniany na
miejscu w czytelni. Ponadto polecamy czytelnikom korzystanie z systemu proxy, umożliwiającego zdalny dostęp do e-źródeł prenumerowanych przez Bibliotekę
Główną Politechniki Wrocławskiej.
Ostatnie pytanie ankiety było pytaniem otwartym.
Miało dostarczyć informacji na temat różnych spostrzeżeń czytelników o badanej bibliotece. Poprosiliśmy respondentów o podanie propozycji zmian w placówce.
Oprócz większości ankietowanych, którzy są zadowoleni z obecnej sytuacji panującej w naszej bibliotece
i kilku osób, które nie mają zdania na ten temat, padło
wiele cennych wypowiedzi. Można podzielić te spostrzeżenia na kilka kategorii postulatów. Niestety z wielu względów nie posiadamy na nie wpływu lub uważamy, że rozwiązania takie są niepotrzebne.
Uwagi usystematyzowane w tabeli 1 są ważne dla
dalszego usprawnienia jakości pracy biblioteki i stanowić będą inspiracje do rozwoju nowych usług. Niestety
nie wszystkie propozycje zmian będą mogły być uwzględnione z uwagi na możliwości techniczne, finansowe
i organizacyjne. Biblioteka Wydziału Informatyki i Zarządzania jest częścią systemu biblioteczno–informacyjnego Politechniki Wrocławskiej. Jest zatem od niego
współuzależniona i zobligowana do stosowania wytycznych i przestrzegania zasad w nim panujących11.
____________
11
Szczegółowo określa je Regulamin systemu biblioteczno-informacyjnego Politechniki Wrocławskiej i inne zarządzenia wewnętrzne.
53
Tabela 1. Kategorie propozycji zmian w bibliotece (opracowanie
własne).
kategoria
propozycja zmiany
techniczna
• poprawa zasięgu Internetu bezprzewodowego
WiFi
komentarz: bezzasadna uwaga, zasięg Internetu
WiFi w czytelni jest dobry
• powstanie stanowisk komputerowych z dostępem do Internetu w czytelni
komentarz: każdy może korzystać z własnego
sprzętu komputerowego
• montaż większej ilości kontaktów elektrycznych
komentarz: brak możliwości technicznych
• poprawa instalacji grzewczej (za zimno w czytelni)
komentarz: wielokrotnie zgłaszany władzą wydziału problem
• utworzenie lub wydzielenie osobnej sali, w której istniała by możliwość prowadzenia głośnych
rozmów i nauki
komentarz: brak możliwości technicznych ze
względu na ograniczoną powierzchnię
• montaż trezera (wrzutni) do automatycznego
zwrotu książek
komentarz: preferujemy bezpośredni kontakt
z czytelnikiem
• zakup ksera samoobsługowego na monety
komentarz: kserowanie publikacji jest ograniczone prawami autorskimi
• likwidacja konieczności pozostawiania rzeczy
w szafce
organizacyjna
komentarz: przy wolnym dostępie jest to nieostrożne rozwiązanie
• możliwość wypożyczenia książek czytelnianych
na weekend lub na krótki termin
komentarz: wyklucza to regulamin systemu bibliotecznego PWr
• możliwość zamawiania zbiorów przez Internet
i zlikwidowanie wypisywania rewersu
komentarz: spowodowanie utrudnienia pracy,
dodatkowe koszty, wydłużenie czasu realizacji
zamówienia
• możliwość wpływania na to, jakie książki są
kupowane
komentarz: istnieje możliwość składania dezyderatów przez czytelników
• propozycję wprowadzenia krótszego terminu
wypożyczenia, dzięki któremu możliwe by było
merytoryczna wyeliminowanie blokowania dostępu do książek przez innych czytelników
komentarz: podjęto już taką próba, zakończyła
się jednak niepowodzeniem
• prośba o konsultowanie liczby podręczników
zamawianych do biblioteki z wykładowcami
komentarz: polityka gromadzenia zbiorów przewiduje ograniczoną liczbę zakupu pojedynczego
tytułu, 1 lub 2 egzemplarze podręcznika dostępne są w czytelni i kilka egzemplarzy w wypożyczalni, niektóre tytuły są dostępne w formie elektronicznej
• stworzenie katalogu dającego możliwość przeglądania książek po spisie treści
komentarz: wspólny katalog sieci bibliotecznej
PWr, brak możliwości technicznych
54
Biblioteka funkcjonuje przy wydziale, przez który jest
współfinansowana. Kupno pojedynczych tytułów czasopism, dofinansowanie wyjazdów na konferencje, bieżąca wymiana sprzętów, remonty, podwyżki płac, czy
awanse pracownicze na wyższe stanowiska bibliotekarskie w służbie bibliotecznej często zależą wyłącznie
od decyzji władz, kierownika jednostki, czy budżetu
wydziału.
Realizacja wszystkich procesów bibliotecznych powinna być sprawna, szybka i opierać się na sprawdzonej i rzetelnej wiedzy. Zdajemy sobie sprawę, że tylko
planowa i powtarzalna analiza potrzeb czytelników
może poprawić jakość usług bibliotecznych. Dlatego
tak ważne jest ponowne przeprowadzanie co jakiś czas
badania ankietowego. Chcielibyśmy poprzez stały monitoring doprowadzić jakość usług do stanu możliwej
perfekcji. Ciągły audyt, mający na celu stworzenie jed-
nolitego łańcucha pewnych ustalonych zasad, jest naszym nadrzędnym celem. Jesteśmy dumni z tego, że
czytelnicy korzystają z naszych usług systematycznie
i chętnie z nami współpracują oraz biorą udział w ankietach. Wiedza o ich potrzebach i zaangażowanie
w ich spełnienie mogą przyczynić się do sprawnego
funkcjonowania biblioteki. Efektywnie działająca biblioteka powinna działać jak perfekcyjny magazyn,
w którym wszystko jest na swoim miejscu i każdy zna
swoje miejsce i zadania technologiczne. Musimy zdać
sobie sprawę, że personel biblioteki jest dla czytelników tak samo, jak oni dla nas. To wzajemne oddziaływanie jest nieodzowne i opiera się na obopólnym uzyskiwaniu korzyści. Pracownikom biblioteki potrzebna
jest wiedza o potrzebach czytelników, im zaś sprawna
współpraca z bibliotekarzami i jak najlepsza jakość
usług.
ZAŁĄCZNIK 1: ANKIETA
Biblioteka Wydziału Informatyki i Zarządzania PWR
Prosimy o wypełnienie poniższej ankiety, która służy badaniu
poziomu zadowolenia studentów. Ma ona na celu zebranie
uwag i opinii. Otrzymane wyniki przyczynią się do analizy
i podniesienia jakości obsługi w Bibliotece Wydziału Informatyki i Zarządzania. Ankieta jest anonimowa. Prosimy o zaznaczenie właściwej odpowiedzi krzyżykiem.
student
pracownik
doktorant
1. Jak często Pan(i) korzysta z naszych usług?
raz na tydzień lub częściej
raz na miesiąc
raz na dwa miesiące
raz na kwartał
rzadziej niż raz w roku
2. Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z poziomu obsługi? (uprzejmość, reakcja na zapytanie, czas realizacji przez personel)
zdecydowanie tak
raczej tak
raczej nie
zdecydowanie nie
3. Czy jest Pan(i) zadowolony(a) z fachowości i doradztwa merytorycznego udzielanych informacji przez pracowników
Biblioteki?
zdecydowanie tak
raczej tak
raczej nie
zdecydowanie nie
4. Jak ocenia Pan(i) zbiory Biblioteki?
bardzo dobrze
dobrze
dostatecznie
słabo
bardzo źle
5. Czy jest Pan(i) zadowolony (a) z wolnego dostępu do księgozbioru w czytelni (np. oznakowania), a jeśli nie to jakich zmian
Pan(i) oczekują? Proszę w kilku zdaniach wyrazić swoją opinię.
tak nie
6. Jakie według Pana(i) działy w księgozbiorze lectoryjnym są
za słabo reprezentowane w Bibliotece?
……………………………………………………………………
7. Jakie nowe tytuły czasopism lub książek chętnie widziałby
Pan(i) w Bibliotece?
……………………………………………………………………
8. Czy odwiedza Pan(i) stronę domową Biblioteki?
tak nie
9. Jeśli odwiedza Pan(i) stronę domową Biblioteki, to jak ją
Pan(i) ocenia?
bardzo dobrze
dobrze
dostatecznie
słabo
bardzo źle
10. Czy korzysta Pan(i) z elektronicznych kolekcji czasopism
i baz danych? (jeśli tak, to jakich najczęściej)
tak nie
……………………………………………………………………
11. Co Pana(i) zdaniem można zmienić w Bibliotece?
……………………………………………………………………
Vol. 14, Nr 2, 2013
ZAŁĄCZNIK 2: PODZIAŁ KSIĘGOZBIORU W CZYTELNI
' "+& #!) 1
33 !# * !/(
/(' !"'"
10 ! ! $
!#&
30
' "+&
91
#! !( (!(,(
* !/(
14
(!(,( &" 1+(" #!' #'
24
# (!(,( !('"+
!("/!"#&
12
%!
5
' "+& #( 1
"+& /(' "
(' "
/(' !$"
/(' /('
' "+&
( * !/(
( (+ " ((
#' #' " !(
!(&"#&
" " $ "
!(
&'&
"' * !/(
"' * "' " +(
"'( "&). "' (&( $'"+
# !" #&1!('
"' (!(,( "'
!'
#' " !' $& !(&1
(&&'
$ " +( $
!#
14
131
108
("
!& $ $! "
' "+&
* !/(
#! #' " !(
" +( #!"!
351
99
92
171
105
175 !$&).
(!(,( !, ("' $( +
101
#'& -!& "(
111
338
131 #' )& & (!(,($
"##'"#' #! !(&
160
!#'( (!(,( "'"#'
&" '(
153
30 #! $'#
83 ! 112 !'
154
70
"'"#' !'
34 !' #! ( (0"#& "
(' ' "'"#' ( '
107
!#& "'"#1& !#'('
-'! !!&
269
$# ! $#!&
/('!& "#"$ " !( $
162 "(#$( # " $!&
!&
!'#' #'( &$'
89 ",- !1##!& "/(1!
" $(
!/('
189
!' #+& /-'
",- & /('$ "
133
&). !# &'
!&1&
!# $"+$
103
!( !$ !("/!"#&
"#!$#$!' !('
23
"#'
30
" !("/!"#&
74
( "& !$&).
23
(!(,(
78 " $#!& #!#
!& " !( !' &+")
##$
24
& "#/ #(' $
"#!#
!& !/( "'
128
133
!& $( (0
"#! #
47
(!(,( ),
77 ' "+&
#! !#' !'#'
158
!##$! $#!1&
51
$-'#& !!' $#!&
69
/(' !!& )!&"
!!"#'(
84
"'"#' !' #! &'"($&
!
221
55
243 "/(1! !/('
145
91
222
89
47
22
18
70
45
60
31
13
73
169
81
65
84
45
60
80
298
48
56
THE QUALITY OF USERS’ SERVICE AND BOOKS’ CIRCULATION OF LIBRARY
OF FACULTY OF COMPUTER SCIENCE AND MANAGEMENT
OF WROCLAW UNIVERSITY OF TECHNOLOGY IN ACCORDING TO SURVEY RESULTS
Summary
The purpose of this article is to present the results of analysis of the responses of 100 respondents anonymous survey
conducted in the academic year 2011/2012 at the Library of the Faculty of Computer Science and Management, Wroclaw University of Technology. The survey was designed to gather opinions on the level of service and the introduction of performance based on its improvement. Questionnaire was used in the form of eight closed questions and three
open. In addition, a confrontation in a table format readers’ proposals for changes in the library with the opinion of librarians. At the end of the beginning staked confirmed the argument, that the library like any non-profit organization,
providing free services to their customers should be in a special way to take care of services’ quality and monitor
a users’ needs.
KEYWORDS: service, organization, needs of users, librarianship

Wyższa Szkoła Zarządzania „Edukacja”

Transkrypt

Podobne dokumenty

magazine

nr 25 - PDF Pismo Studenckie PDF

UDS w mediach - Niemcza - Uzdrowiskowy Dolny Śląsk