1 Podczas II wojny światowej działały w kraju i na emigracji struktury

Podczas II wojny światowej działały w kraju i na emigracji struktury niepodległego
Państwa Polskiego. Składały się one nie tylko z pionu wojskowego, lecz także
z cywilnego. Państwo to było niezmiernie istotne dla świadomości Polaków, stanowiło
bowiem etap walki o zachowanie ciągłości Państwa i życia Narodu. Było w okresie
drugiej wojny światowej fenomenem na skalę światową.
Powstanie Polskiego Państwa Podziemnego
Upłynęło dwadzieścia lat od chwili odzyskania
niepodległości, a już 1 września 1939 roku uderzyły
na Polskę wojska III Rzeszy Niemieckiej – rozpoczęła
się II wojna światowa. Napad ten umożliwił tajny
traktat, podpisany 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie
przez ministrów spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR:
J. Ribbentropa i W. Mołotowa. 17 września na nasze
wschodnie tereny bez wypowiedzenia wojny wkroczyły
wojska Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich
(ZSRR). Polska toczyła walki obronne na dwóch
frontach do października. Nie przyszła oczekiwana
i gwarantowana przez zachodnich sojuszników pomoc.
W latach 1939 - 1945 Państwo
Polskie
trwało
Podziemne,
jako
Państwo
uznane
przez
koalicjantów (z wyj. ZSRR ),
kierowane - z wolnych krajów
sojuszniczych - przez w pełni
legalne
władze
naczelne:
Prezydenta, Rząd i naczelnego
Wodza
oraz
ich
przedstawicielstwa,
krajowe
w
tym
parlament.
Społeczeństwo znalazło się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Władze polskie zostały
zmuszone do emigracji. Na obczyźnie, najpierw we Francji, a po jej kapitulacji w czerwcu
1940 roku, w Anglii utworzono Rząd Polski. Pogrzebana została nadzieja na szybkie
zwycięstwo, ale Państwo Polskie nie przestało istnieć – bezprawny czwarty rozbiór ziem
Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej okupacja nie zniosły suwerenności państwa. Utrzymało ono
ciągłość wyłonionych za granicą i konspiracyjnie w kraju władz polskich na całym swym
obszarze.
Sytuacja na terenach okupowanych
Okupanci wymazali Polskę z mapy Europy, dążyli do przekształcenia narodu polskiego
jedynie w siłę roboczą. Z terenów wcielonych do ZSRR inteligencję więziono lub wywożono
do odległych terenów w Azji.
1
Z części Rzeczypospolitej, która nie została włączona do Rzeszy, zorganizowano okupowaną
przez Niemców tzw. Generalną Gubernię (GG). Była ona traktowana jako źródło siły
roboczej oraz rolnicze i surowcowe zaplecze dla gospodarki Rzeszy. Zlikwidowano tam
polską administrację, pozostawiając polską policję, jako jednostkę pomocniczą przy policji
niemieckiej. Jedynymi jednostkami samorządowymi pozostawionymi w Generalnym
Gubernatorstwie były gminy i sołectwa. Niemcy zezwolili także na działanie straży pożarnej,
PCK, a od roku 1940 organizacji charytatywnej – Rady Głównej Opiekuńczej. Zakazano
działalności kulturalnej oraz ograniczono szkolnictwo. Wprowadzono zakaz prowadzenia
działalności artystycznej, sportowej i naukowej. Przemysł i rolnictwo pozostawało pod
zarządem niemieckim. Na wieś nałożono dostawy przymusowe, a w zakładach
przemysłowych utrzymywano urzędowo niskie płace. Zaopatrzenie ludności polegało na
kartkowym systemie racjonowania żywności. W Generalnym Gubernatorstwie panował
terror, częste aresztowania i wywózki na roboty do Niemiec. Represje dotknęły także polski
kościół katolicki.
Na terenach włączonych do Rzeszy warunki były jeszcze gorsze. Nie istniały tam żadne
polskie instytucje. Inteligencję polską wysiedlano do GG, pozostawiano jedynie ludzi
przeznaczonych do niewolniczej pracy.
Na okupowanych przez Niemców terenach obowiązywały niezwykle surowe kary za pomoc
represjonowanym, np. za podanie chleba lub wody Żydom można było spodziewać się kary
śmierci, wykonywanej natychmiast bez wyroku! Mimo to udzielano im różnorodnej pomocy.
Struktury Państwa Podziemnego
Najwyższą władzę w Państwie Podziemnym sprawował Delegat Rządu na Kraj (od maja
1944 roku w randze wicepremiera), kierując zakonspirowanym aparatem administracji
cywilnej – Delegaturą Rządu na szczeblu centralnym, w terenie zaś Okręgowymi
(obejmującymi teren przedwojennego województwa) i powiatowymi Delegaturami Rządu
niezależnie od sztucznych granic, jakimi okupanci podzielili ziemie II Rzeczypospolitej
Polskiej. W podziemiu funkcjonowały partie polityczne, które stanowiły oparcie dla aparatu
delegatury i dla podziemnej armii.
Delegatami Rządu RP na Kraj byli kolejno: Jan Skorobohaty-Jakubowski, Adolf Rafal
Jan Bniński, Cyryl Ratajski, Jan Piekałkiewicz, Jan Stanisław Jankowski, Stefan Korboński,
Kazimierz Pużak. Adolf Bniński został zamordowany przez Niemców w 1942 roku. Cyryl
Ratajski zmarł 19 października 1942 roku w Warszawie. Jan Piekałkiewicz, aresztowany
2
przez Gestapo 19 lutego 1943 roku, został zamordowany na Pawiaku 19 VI 1943 roku. Jan
Stanisław Jankowski – Prezes Krajowej Rady Ministrów, aresztowany podstępnie przez
NKWD 27 marca 1945 roku w Pruszkowie (sądzony w Moskwie w „Procesie Szesnastu”)
zmarł w radzieckim więzieniu 13 marca 1953 roku. Stefan Korboński zmarł 23 kwietnia 1989
w Waszyngtonie. Kazimierz Pużak, aresztowany przez NKWD 27 marca 1945 roku, zmarł 30
kwietnia 1950 w więzieniu w Rawiczu.
Delegatura Rządu na Kraj odpowiadała dawnym strukturom państwa – składała się z
osiemnastu departamentów. Jako konspiracyjna władza cywilna organizowała i wspomagała
dziedziny życia publicznego zakazane przez okupanta: szkolnictwo, kulturę i naukę, opiekę
społeczną, sądownictwo. Bazą działalności konspiracyjnej i planowanego na koniec wojny
powszechnego powstania była Generalna Gubernia.
Cele, zadania i działanie Polskiego Państwa Podziemnego
W najtrudniejszych warunkach obu okupacji i bezprzykładnego terroru Państwo
to wypełniało nieomal wszystkie obowiązujące je funkcje: władcze, organizatorskie,
wojskowe i opiekuńcze. Organizowało ono życie na okupowanych terenach, bierny i czynny
opór przeciw okupantom, przyczyniając się do podnoszenia nastroju nadziei na odzyskanie
niepodległości.
Jednym z najważniejszych jego zadań było szkolnictwo i opieka nad dziećmi
i młodzieżą. Okupant niemiecki zamknął dla Polaków szkoły średnie i wyższe, pozostawiając
tylko 7-klasowe szkoły podstawowe i zawodowe.
W związku z tym zorganizowano znakomicie funkcjonującą sieć tajnego nauczania,
obejmującą ponad milion młodzieży. Program gimnazjalny i licealny częściowo
wprowadzono konspiracyjnie do szkół zawodowych, dla większości jednak przedmiotów
(np. historia, geografia, łacina) stworzono formę tzw. kompletów (lekcje w mieszkaniach
prywatnych). Do lata 1944 wydano kilkanaście tysięcy świadectw maturalnych.
Podkreślić trzeba wielkie ryzyko zarówno nauczycieli jak i uczniów – wykrycie
groziło obozem koncentracyjnym lub śmiercią. Ocenia się, że w czasie wojny zginęło z rąk
okupanta niemieckiego 10 tysięcy nauczycieli działających w konspiracji. Z drugiej strony
stwierdzono bardzo wysoki poziom nauczania w tych niesłychanie trudnych warunkach.
Konspiracyjne nauczanie, obejmujące niemal cały kraj, dawało młodzieży szansę rozwoju
intelektualnego – istotną w sytuacji szczególnej dyskryminacji polskiej inteligencji,
mordowanej i wywożonej tak przez Niemców, jak i Rosjan.
3
W ramach działalności powiązanej z podziemiem Rady Głównej Opiekuńczej i jawnie
działającego Czerwonego Krzyża opiekowano się dziećmi i młodzieżą, organizowano
żywienie i wypoczynek, przydzielano stypendia i zapomogi.
Zakonspirowana organizacja harcerzy Szare Szeregi (powstała tuż przed kapitulacją
Warszawy) rozwinęła się na terenie całej Polski. Głównym celem podziemnego harcerstwa
było przede wszystkim wychowanie młodzieży, a więc uchronienie młodych ludzi przed
demoralizacją, którą niosła wojna, a także pielęgnowanie uczuć i tradycji patriotycznych.
Do zadań Polskiego Państwa Podziemnego należało również wspieranie polskiej kultury
i jej twórców. Organizowano konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne, wieczory
autorskie i wykłady naukowe. Finansowano twórców kultury (np. skupowano rękopisy,
zamawiano utwory muzyczne). W tajnych drukarniach wydawano książki z zakresu literatury,
poezji itp., prasę informacyjno-polityczną, literaturę – zbiory poezji i utwory prozą,
książeczki do nabożeństwa, publicystykę, a przede wszystkim podręczniki (szkolne
i wojskowe).
Dużą rolę odgrywała działalność informacyjna. Ponieważ byliśmy skazani na monopol
informacyjny okupantów, wydawano szeroki wachlarz nielegalnych pism; najbardziej znany
był Biuletyn Informacyjny. Działała radiostacja Świt, która z terenu Wielkiej Brytanii
nadawała aktualne komunikaty i audycje, których teksty pochodziły z nasłuchu radiowego
oraz były przekazywane z kraju.
Niesłychanie ważne było ratowanie prześladowanych przez władze okupacyjne, w tym
zagrożonych całkowitą zagładą Żydów polskich. Specjalnie powołana konspiracyjna Rada
Pomocy Żydom „Żegota” organizowała pomoc żywnościową, finansową, oraz legalizacyjną
(wydawanie fałszywych dokumentów) dla Żydów, zarówno zamkniętych przez Niemców
w gettach, jak i ukrywających się w miastach i wsiach.
W odróżnieniu od innych krajów obowiązywało w naszym Państwie Podziemnym
bezpłatne świadczenie na rzecz Ojczyzny! Mimo to na potrzeby prowadzonej działalności
(np. na tajne nauczanie) przez kurierów dostarczano do kraju znaczne sumy pieniędzy.
Kurierzy ci utrzymywali stałą łączność rządu na obczyźnie z krajem, przekazywali na zachód
dokładne informacje o sytuacji w kraju. Między innymi informowali władze koalicji
o prowadzonej przez Niemców eksterminacji Żydów, co jednak nie przyniosło oczekiwanego
skutku.
Powszechnie obowiązywał Polaków kodeks moralności, określający co wolno, a czego
nie wolno robić w warunkach okupacji, a także kodeks karny. Ogólnie wiadomo było,
4
że należy na każdym kroku bojkotować zarządzenia okupanta i działać na jego szkodę (np. na
każdym kroku go okradać). Oczywiście zdarzali się tacy, którzy sprzeniewierzali się tym
regułom, donosili władzom, denuncjowali – spotykało się to jednak z powszechnym
potępieniem. Z drugiej strony udzielać wszelkiej możliwej pomocy zagrożonym.
Organizacją wymiaru sprawiedliwości zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej,
będące wydzielonym organem Delegatury, wraz z Cywilnymi Sądami Specjalnymi
i Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa (podziemna policja). Sądzono kolaborujących
z okupantami i wymierzano sankcje (od bojkotu, chłosty, nałożenia kontrybucji aż po wyroki
śmierci). Sądzono także i wydawano wyroki za przestępstwa pospolite. Na uwagę zasługuje
współpraca z Pocztą. Dzięki niej np. wyszukiwano i likwidowano przesyłki z donosami
kierowanymi do Gestapo.
Równocześnie władze Państwa Podziemnego organizowały walkę cywilną. Polegała ona
na biernym oporze: bojkocie zarządzeń wroga (niszczeniu obwieszczeń, sabotażu) niszczeniu
produkcji na jego potrzeby, fałszowanie różnego rodzaju dokumentów, paleniu magazynów,
przecinaniu kabli itd.
Znaczenie Polskiego Państwa Podziemnego
Polskie Państwo Podziemne, organizując powszechny opór społeczeństwa poprzez
realizowanie zadań tzw. walki cywilnej, pomagało Polakom zachować godną postawę ludzi
nieulegających
zniewoleniu
i walczących.
Pozostanie
ono
świadectwem
siły
zorganizowanego narodu i znakiem niewygasłej nadziei.
Powszechnie obowiązywał Polaków pewnego rodzaju honorowy kodeks moralności
patriotycznej – „dekalog patrioty”, który do dziś nie stracił swojego znaczenia.
Dzięki istnieniu Państwa Podziemnego Polacy wnieśli istotny wkład w zwycięstwo
koalicji nad Niemcami, nie tylko uczestnicząc w walkach regularnych jednostek
sojuszniczych armii na wszystkich frontach II Wojny Światowej, ale również przekazując
bezcenne informacje wywiadowcze: np. złamanie niemieckiego szyfru ENIGMA,
dostarczenie sojusznikom elementów rakiet balistycznych, przekazywanie
informacji
o eksterminacji ludności żydowskiej. Tylko od 1940 roku do końca 1943 roku z siatek
wywiadu polskiego przekazano Aliantom ponad 26 tysięcy meldunków oraz kilka tysięcy
rozszyfrowanych depesz niemieckich. Dokonując olbrzymiej liczby akcji sabotażowo dywersyjnych absorbowano na terenie naszego kraju setki tysięcy niemieckich żołnierzy
i członków formacji policyjnych.
5
Postawa Stalina i władz ZSRR oraz bezczynność zachodnich sojuszników uniemożliwiła
przejęcie władzy w Polsce przez rzeczywistych przedstawicieli narodu. Bez naszej zgody
dokonano zmiany granic Państwa, co przyczyniło się do poniewierki i nieszczęść wielu ludzi
różnej, nie tylko polskiej narodowości i może jeszcze w przyszłości powodować konflikty.
Wraz z aresztowaniami członków Armii Krajowej zatrzymywano i skazywano na wieloletnie
pozbawienie wolności ujawniających się cywilnych pracowników podziemia. Ocenia się,
że w wyniku tych działań około 240 tysięcy żołnierzy AK i działaczy Polskiego Państwa
Podziemnego trafiło do więzień, 50 tysięcy wywieziono na wschód, a 25 tysięcy
zamordowano. Nie przeprowadzono w Polsce wolnych wyborów. W ten sposób został
zaprzepaszczony wieloletni wysiłek Polaków w walce o niepodległość (organizacyjny,
oświatowy i militarny) oraz wyeliminowani zostali ze społeczeństwa najbardziej prężni,
a często i najlepsi rodacy. Przez wiele lat po 1945 roku dokładano starań, aby wykreślić
z pamięci Polaków prawdę o poświęceniu i bohaterstwie rodaków w okupowanym kraju
i na wszystkich frontach ostatniej wojny.
Tradycja podziemnego państwa zaowocowała w czasie stanu wojennego: istniały
podziemne struktury, wydawnictwa, tajne radiostacje, różne akcje pomocy represjonowanym
itd. Idea umiłowania wolności, poświęcenia dla Ojczyzny
Dzień 27 września – dniem Polskiego Państwa Podziemnego
6