Strona tytułowa oryginału

UBÓSTWO I NIERÓWNOŚĆ W UNII
EUROPEJSKIEJ
„Inequality in the EU”
EAPN – INFORMATOR NR 1
Publikacja przygotowana przez Europejską Sieć Przeciwdziałania Ubóstwu.
Dlaczego jest potrzebny informator na temat ubóstwa i nierówności?
Mimo ogólnego dobrobytu w Unii Europejskiej, ubóstwo w jej państwach członkowskich
utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie. Prawie jedna osoba na siedem jest
zagrożona ubóstwem. Odsetek ten jest nawet wyższy w odniesieniu do pewnych grup, takich
jak dzieci lub osoby starsze. Zakres i powaga problemu nie są jednak często właściwie
rozumiane przez polityków i opinię publiczną. W rezultacie kwestia eliminacji ubóstwa nie
jest traktowana priorytetowo. Często dzieje się tak dlatego, że ludzie postrzegają ubóstwo
wyłącznie jako coś zagrażającego podstawowej egzystencji i kojarzą je głównie z krajami
rozwijającymi się. W rzeczywistości jednak ubóstwo jest w UE poważnym problemem,
utrudniającym życie wielu osobom. Jest bezpośrednim atakiem na podstawowe prawa
człowieka, ogranicza możliwość pełnego wykorzystania ludzkiego potencjału, wywołuje
wysokie koszty społeczne i utrudnia zrównoważony rozwój gospodarczy. Ubóstwo jest także
odzwierciedleniem systemowych błędów w zakresie sprawiedliwej redystrybucji zasobów i
gwarantowania równych szans. Prowadzi to do powstania głęboko zakorzenionych
nierówności, kontrastujących z olbrzymim bogactwem, zgromadzonym przez niewielką grupę
osób, podczas gdy inne są skazane na marginalizację i życie pełne wyrzeczeń, chociaż
mieszkają w zamożnym otoczeniu.
Debatę na temat ubóstwa w UE często kojarzy się z pojęciem „wykluczenia społecznego”.
Terminu tego używa się, by wskazać na procesy spychania niektórych ludzi na margines
społeczeństwa, co ogranicza ich szanse, dostęp do zasobów oraz możliwości uczestnictwa w
normalnym życiu społecznym i kulturalnym oraz sprawia, że ludzie tacy czują się
zmarginalizowani, bezsilni i dyskryminowani. Kolejnym pojęciem kojarzonym z ubóstwem
jest „podatność na zagrożenia”. Ludzie są podatni na różnego rodzaju ryzyka, jeżeli ich
osobista pomyślność jest zagrożona w związku z niedostatkiem zasobów, możliwością
popadnięcia w długi, ryzykiem zachorowania, ograniczeniem szans edukacyjnych
mieszkaniem w niewłaściwych warunkach i nieodpowiednim otoczeniu. Wspomniane pojęcia
są istotne i powiązane ze sobą. Jednak nie wszyscy ludzie wykluczeni społecznie lub podatni
na zagrożenia są ubodzy. EAPN koncentruje się w tym informatorze na kwestii ubóstwa.
Czego dowiecie się z tego informatora?
Niniejsza broszura ma stanowić jedynie wstęp do debaty na temat ubóstwa i koncentruje się
przede wszystkim na bieżących poglądach na temat natury i zakresu ubóstwa, jego
przyczyn i powiązań z nierównością. Wyjaśnia obecne sposoby postrzegania i pomiaru
poziomu ubóstwa w UE oraz zwraca uwagę na niektóre niedostatki tych sposobów.
Informator jest pierwszą częścią zestawu „narzędzi” EAPN, ukierunkowanych na
uwidocznienie kwestii ubóstwa, jego lepsze zrozumienie i podjęcie odpowiednich działań.
Stanowi część kampanii EAPN w ramach przygotowań do roku 2010, czyli unijnego roku
walki z ubóstwem.
Czym jest ubóstwo?
Jednym z problemów w ramach dyskusji na temat ubóstwa jest wyjaśnienie, czym ono jest i
jak można je zdefiniować. Dla potrzeb bieżącej debaty na szczeblu UE ubóstwo dzieli się
zasadniczo na dwa typy: ubóstwo bezwzględne (zwane też absolutnym albo skrajnym) oraz
względne (zwane też relatywnym).
Ubóstwo bezwzględne i względne
Z ubóstwem bezwzględnym (skrajnym) mamy do czynienia, gdy nie są zaspokojone
podstawowe potrzeby, związane z przeżyciem. Ludzie dotknięci tym typem ubóstwa mogą
np. głodować, nie mieć dostępu do czystej wody, odpowiedniego schronienia, właściwej
odzieży, czy opieki medycznej. Muszą walczyć o przeżycie. Ze zjawiskiem takim mamy do
czynienia głównie w krajach rozwijających się, ale także niektórzy ludzie w Unii Europejskiej
(np. bezdomni, lub Romowie w niektórych osiedlach) wciąż doświadczają tego typu ubóstwa.
Organizacja Narodów Zjednoczonych zamierza koncentrować swoje działania na eliminacji
bezwzględnego (skrajnego) ubóstwa.
Pierwszym celem z listy tzw. Milenijnych Celów Rozwoju ONZ jest wyeliminowanie
skrajnego ubóstwa i głodu. Zamiar eliminacji skrajnego ubóstwa został przełożony na
zobowiązanie do „zmniejszenia o połowę liczby ludzi , których dochód nie przekracza
jednego dolara dziennie”. W większości krajów UE pojęcie ubóstwa odnosi się jednak do
ubóstwa względnego.
Ubóstwo względne to sytuacja, w której poziom życia i dochodu niektórych osób jest o tyle
gorszy od ogólnych standardów życia w danym kraju czy regionie, że osoby te mają problem
z normalnym funkcjonowaniem oraz uczestnictwem w normalnych działaniach
gospodarczych, sytuacjach towarzyskich i życiu kulturalnym Oznacza to zróżnicowanie
ubóstwa względnego w zależności od kraju i standardu życiowego, osiąganego w tym kraju
przez większość obywateli. Choć więc nie jest to sytuacja tak skrajna, jak w przypadku
ubóstwa bezwzględnego, ubóstwo względne pozostaje kwestią bardzo poważną i bolesną.
CO TO JEST UBÓSTWO WZGLĘDNE?
Uważa się, że ludzie żyją w ubóstwie, jeżeli ich dochody i zasoby są na tak niskim poziomie,
że uniemożliwia to tym ludziom osiągnięcie standardu życiowego, uznawanego za odpowiedni
w społeczeństwie, w którym żyją. Ze względu na swoje ubóstwo wspomniane osoby mogą
doświadczać wielu niekorzystnych sytuacji w wyniku braku zatrudnienia, niskiego dochodu,
niewłaściwych warunków mieszkaniowych, nieodpowiedniej opieki zdrowotnej oraz barier w
zakresie dostępu do kształcenia ustawicznego, oferty kulturalnej, sportowej i rekreacyjnej.
Ludzie ci są często marginalizowani i wykluczani z uczestnictwa w różnych działaniach
(gospodarczych, towarzyskich i kulturalnych), będących normą dla innych. Ubodzy mogą
mieć także ograniczony dostęp do praw podstawowych.
Komisja Europejska, Wspólny raport na temat inkluzji społecznej 2004
Ubóstwo w praktyce
Powyższe „oficjalne” definicje często nie odzwierciedlają codziennej, praktycznej strony
zmagań życiowych ludzi dotkniętych ubóstwem. Aby lepiej tę praktykę zrozumieć, niezbędne
jest wysłuchanie na jej temat opinii z ust ludzi, którzy sami ubóstwa doświadczają oraz
włączenie ich w proces definiowania i wypracowywania rozwiązań. EAPN angażuje się na
rzecz stworzenia możliwości wysłuchania głosów osób dotkniętych ubóstwem w procesie
jego opisu i definiowania oraz promuje ich aktywny udział w opracowywaniu, stosowaniu i
monitorowaniu strategii i programów jego eliminacji.
CO TO JEST UBÓSTWO?
CO SĄDZĄ LUDZIE DOTKNIĘCI UBÓSTWEM?
Izolacja
„Straciłem przyjaciół, bo nie mogę uczestniczyć w tym co robią; nawet żeby brać udział w
spotkaniach grup samopomocowych, potrzebne są pieniądze i czas; brakuje mi pieniędzy i
czasu, żeby uczestniczyć w dyskusjach”.
„Nie mogę sobie pozwolić na gazety, książki. Zwłaszcza literatura naukowa jest dla mnie za
droga”.
Braki w zakresie podstawowych dóbr i artykułów pierwszej potrzeby
„Stać mnie tylko na tanie jedzenie. Za drogie są dla mnie owoce i warzywa dla dzieci, nie
stać mnie na ryby. Zbyt droga jest ‘zdrowa żywność’”.
Problem nie polega na tym, że niekiedy brakuje nam pieniędzy. Prawdziwym problemem jest
to, że żyjemy tak przez cały czas i nasze dzieci także przejmują te wzorce”.
„W Hiszpanii apartamenty dla turystów stoją zimą puste. Jednocześnie jest wielu ludzi bez
dachu nad głową. Jak możemy wyjaśnić swoim dzieciom taką niesprawiedliwość?”
„Nie stać mnie na naprawę zepsutego telewizora”.
Biurokracja i brak informacji
„System jest zbyt skomplikowany. Nie wiem gdzie i co mogę dostać”.
„Sypiałem w kartonach. Miałem wybór: mogłem umrzeć na ulicy albo wziąć swoje życie we
własne ręce. Udałem się do służb socjalnych i poprosiłem o pomoc w znalezieniu mieszkania.
Miałem do czynienia z niesamowitą biurokracją. Musiałem wiele razy opowiadać swoją
historię, za każdym razem od początku i dopiero po kilku latach dostałem jakieś mieszkanie”.
„Za każdym razem, gdy opowiadam o swoim życiu ludziom ze służb socjalnych, okazują mi
dużo współczucia, ale istniejące zasady uniemożliwiają skuteczną pomoc”.
Brak porządnej pracy
„Nie mam pracy ani mieszkania. Jak mam kształtować swoje życie, jeżeli nie mam pracy?”
„Muszę się wam przyznać, że pracuję nielegalnie – i to nie dlatego, że uważam to za coś
dobrego. Jestem w pełni świadomy konsekwencji, ale to dla mnie jedyny sposób, żeby dostać
jakąś pracę”.
Brak szacunku i nadziei
„Upokarzające jest to, jak ludzie na ciebie patrzą. Nie jesteś postrzegany jako istota ludzka”.
„Czasami mam wrażenie, że lepiej chroni się zwierzęta, ponieważ jeżeli uderzysz psa,
dostaniesz wyrok i możesz znaleźć się w więzieniu. Jeżeli zaś uderzysz kogoś takiego jak ja,
wcale nie jestem pewny, czy zawsze spotka cię kara… Czuję, że psy poważa się bardziej i
traktuje lepiej niż Cyganów”.
„Od lat nie widzę żadnego postępu. Nie mam przyszłości”.
„Czuję się trochę jak Don Kichot. Walczę czasem z wiatrakami i nie mam już tak naprawdę
nadziei”.
Obawy o dzieci
„Nie mam możliwości zaproszenia przyjaciół swoich dzieci do nas do domu, bo mam takie
małe mieszkanie, więc moje dzieci też przestały być zapraszane i także podlegają
wykluczeniu. Musimy niejako prowadzić życie w ukryciu”.
„Moje dzieci nie mogą korzystać z wycieczek szkolnych, obozów narciarskich czy językowych
pobytów za granicą. Nie stać mnie na szkolenia w ramach kształcenia ustawicznego ani na
udział w imprezach kulturalnych”.
„Moje dzieci odziedziczą po mnie ubóstwo”.
Wypowiedzi uczestników 5. Europejskich spotkań ludzi dotkniętych
zorganizowanych pod auspicjami austriackiej prezydencji UE w 2006 roku.
ubóstwem,
Codzienne zmagania
Rzeczywisty obraz ubóstwa w UE to raczej codzienne zmagania z życiem i próby przeżycia,
wpływające niekorzystnie na zdrowie i samopoczucie oraz wprowadzające napięcia do
relacji i kontaktów osobistych.
Życie w ubóstwie może oznaczać:
• izolację od rodziny i znajomych;
• brak nadziei oraz poczucie bezsilności i wykluczenia, brak kontroli nad
decyzjami dotyczącymi codziennego życia;
•
brak informacji o dostępnych mechanizmach wsparcia i przysługujących
świadczeniach;
• problemy z zaspokojeniem podstawowych potrzeb, trudności z mieszkaniem,
dostępem do służby zdrowia, szkół i możliwości kształcenia ustawicznego;
• mieszkanie w niebezpiecznym otoczeniu (z wysokim poziomem przestępczości i
przemocy oraz w zanieczyszczonym środowisku naturalnym), ew. na
oddalonych od cywilizacji terenach wiejskich;
• brak możliwości nabycia podstawowych dóbr, jak woda, ciepło i elektryczność,
możliwości zakupu zdrowej żywności, nowej odzieży czy korzystania z
transportu publicznego;
• brak środków na zakup leków lub wizytę u dentysty;
• życie z dnia na dzień, brak oszczędności i rezerw materialnych na wypadek
kryzysu, utraty pracy lub zachorowania oraz związane z tym brakiem
popadanie w długi;
• bycie wykorzystywanym i zmuszanym do nielegalnych zachowań;
• doświadczanie rasizmu i dyskryminacji;
•
niezdolność do uczestnictwa w normalnym życiu społecznym i brak dostępu do
rekreacji. Brak możliwości wyjścia do pubu, kina, na imprezę sportową,
odwiedzania znajomych czy zakupu prezentów urodzinowych dla członków
rodziny1
Zasadniczo ubóstwo w UE wpływa w realny sposób na wiele aspektów ludzkiego życia i
ogranicza ludziom możliwość korzystania z ich podstawowych praw. Osoby dotknięte
ubóstwem doświadczają często różnego rodzaju niedogodności, które w połączeniu nawzajem
się wzmacniają i sprawiają, że ubóstwo staje się pułapką.
Ubóstwo ogranicza ludziom możliwości wykorzystania w pełni swojego potencjału. Na
przykład u dzieci wychowujących się w warunkach ubóstwa istnieje wyższe
prawdopodobieństwo wystąpienia problemów zdrowotnych, trudności w nauce, zaś po
osiągnięciu dorosłości – stania się kolejnym pokoleniem zagrożonym bezrobociem i trwałym
ubóstwem.
Kilka najważniejszych kwestii
Dlaczego UE w mniejszym stopniu zajmuje się ubóstwem absolutnym
Ubóstwo bezwzględne postrzega się często jako kwestię dotyczącą raczej krajów
rozwijających się niż państw członkowskich Unii Europejskiej. Istnieją ku temu dwa główne
powody. Po pierwsze: wyzwanie w obrębie UE polega na próbach zagwarantowania, żeby
cała jej ludność mogła korzystać z wysokiego średniego poziomu dobrobytu, a nie tylko
osiągnąć podstawowe standardy życia, co jest celem w mniej rozwiniętych częściach świata.
Podejście takie wyraźnie nie uwzględnia jednak istniejących, rzeczywistych poziomów
ubóstwa, dotykającego określonych grup ludności w niektórych nowych państwach
członkowskich, np. Romów. Po drugie: to, co uznaje się za minimalne dopuszczalne
standardy życia, zależy w dużym stopniu od ogólnego poziomu rozwoju społecznego i
gospodarczego. Istnieje ryzyko, że minima socjalne, umożliwiające przeżycie w bogatszych
krajach, nie będą wystarczać, aby umożliwić ludziom normalną aktywność towarzyską,
korzystanie z rekreacji i uczestnictwo w imprezach kulturalnych. Stoi to w sprzeczności z
zasadami równości i solidarności społecznej.
Problemy z porównywaniem poziomów względnego ubóstwa
Porównywanie poziomów względnego ubóstwa między różnymi krajami nie uwzględnia
wystarczająco standardów życia. W rzeczywistości jest to raczej miara nierówności. Na
przykład osoba, która jest względnie uboga w bogatym kraju, zwykle w mniejszym stopniu
odczuwa deprywację materialną niż ktoś mieszkający w kraju o ogólnie niższym standardzie
życia. W tym drugim ubóstwo może być bardziej skrajne, a dotknięte nim osoby z większym
prawdopodobieństwem będą odczuwać brak podstawowych dóbr i wkładać więcej wysiłku w
zapewnienie sobie możliwości przeżycia. Ponieważ jednak ogólny standard życia jest w tych
krajach niższy, może występować w nich mniej ubóstwa względnego, czyli różnic między
„biednymi” i resztą społeczeństwa. Może to prowadzić do nieporozumień w zakresie skali
ubóstwa oraz wiązać się z ryzykiem niedoceniania dotkliwości ubóstwa, dotykającego
niektórych grup, zwłaszcza w nowych państwach członkowskich. Oczywiście najgorszej
1
W celu uzyskania pełniejszego, rzeczywistego obrazu ubóstwa można zapoznać się z raportami z corocznych
Europejskich spotkań ludzi dotkniętych ubóstwem na stronie EAPN www.eapn.eu
sytuacji należy spodziewać się w tych krajach UE, w których mamy do czynienia zarówno z
niskim ogólnym standardem życia, jak i wysokim poziomem ubóstwa względnego. Aby
uwzględnić zróżnicowaną sytuację gospodarczą w różnych państwach członkowskich, gdy na
szczycie Rady Europejskiej w Laeken (2001) wprowadzono unijną listę uzgodnionych
wskaźników inkluzji społecznej, podkreślono, że wartość progu zagrożenia ubóstwem
powinien zawsze uzupełniać wskaźnik dotyczący osób zagrożonych ubóstwem tzn. wyrażający
tę pierwszą wartość wg kryteriów pieniężnych – wg siły nabywczej euro.
Jak mierzy się ubóstwo?
Życie poniżej granicy ubóstwa
W Unii Europejskiej ubóstwo mierzy się zwykle przy użyciu względnych progów (granic)
ubóstwa dochodowego. Wymaga to wyliczenia wartości środkowej dochodów (mediany
dochodów ekwiwalentnych2) gospodarstw domowych w danym kraju.3 Następnie ustala się
próg ubóstwa, stanowiący pewien procent tej wartości środkowej dochodów. Zwykle granica
ubóstwa znajduje się na poziomie od 40 do 70% mediany dochodów gospodarstw domowych.
Umożliwia to przedstawienie ogólnego obrazu wielkości zagrożenia ubóstwem, ale uzyskane
liczby można także grupować wg kryterium wieku, płci, typu gospodarstwa domowego i
statusu w zakresie zatrudnienia – po to, aby dokładniej się dowiedzieć kto jest najbardziej
zagrożony. Oznacza to, że można sprawdzić konkretną sytuację poszczególnych grup – takich
jak dzieci, osoby starsze czy bezrobotni. W Unii Europejskiej osoby z gospodarstw
uzyskujących poniżej 60% wspomnianej mediany uważa się za osoby „zagrożone
ubóstwem”.
Jednym z ograniczeń względnych progów ubóstwa dochodowego jest fakt raczej arbitralnego
doboru tzw. punktu odcięcia. Wartość ta mówi nam jaki jest procent ubogich, ale
niewystarczająco uwzględnia inne czynniki, wpływające na sytuację tych ludzi – np. tego, o
ile poniżej progu ubóstwa się znajdują i przez jaki okres ubóstwa doświadczają.
Pomiar tzw. luki dochodowej może pomóc ocenić, jak ubodzy są w rzeczywistości ludzie
znajdujący się poniżej progu, tzn. ustalić głębokość ubóstwa. Luka dochodowa określa (w
kategoriach siły nabywczej) różnicę między medianą dochodów ekwiwalentnych ludzi
żyjących poniżej progu ubóstwa, a wartością tego progu.
Czas trwania ubóstwa
Zasadniczo ludzie żyjący poniżej „granicy zagrożenia ubóstwem” przez kilka lat znajdują się
prawdopodobnie w bardziej skrajnej sytuacji niż ci, których ubóstwo trwa krótko. Istotny jest
więc także pomiar długości okresu ubóstwa w ich życiu, czyli uporczywości i trwałości
ubóstwa. Obecnie nie ma jednak na poziomie UE (oraz w wielu krajach) danych dotyczących
kilku kolejnych lat, co stanowi ograniczenie możliwości kwantyfikacji osób znajdujących się
2
Mówimy o ekwiwalentnych dochodach gospodarstw domowych w celu uwzględnienia zróżnicowanych
potrzeb gospodarstw o różnej wielkości i różnym składzie. Tak więc dochód ekwiwalentny określa się jako cały
dochód, którym dysponuje dane gospodarstwo domowe, podzielony przez jego „ekwiwalentną wielkość”, co
uwzględnia skład takiego gospodarstwa i przypisuje odpowiednie wartości każdemu jego członkowi (w tym
dzieciom). Np. zmodyfikowana skala ekwiwalentności OECD przypisuje wartość 1 pierwszemu dorosłemu w
gospodarstwie, 0,5 każdemu następnemu dorosłemu i 0,3 każdemu dziecku poniżej 14 lat.
3
Dochód gospodarstwa domowego to pieniądze, które gospodarstwo to może wydać, z uwzględnieniem liczby
znajdujących się w nim dorosłych i dzieci . Mediana to wartość środkowa (poniżej i powyżej której znajduje się
dokładnie po 50% danych) zakresu dochodów w danym kraju (od najniższego do najwyższego).
od dłuższego czasu poniżej względnego progu ubóstwa dochodowego, z czego wynika ich
gorsza sytuacja. Tego rodzaju dane mają być w UE dostępne od 2010 roku.
Ubóstwo nie dotyczy tylko dochodów
Pomiar samego względnego ubóstwa dochodowego pozwala jedynie częściowo ocenić
kwestię ubóstwa i nie opisuje kompleksowego charakteru tego zjawiska. Istotne jest więc
dokonanie pomiaru innych kryteriów, dających pełniejszy obraz wielowymiarowości
ubóstwa. Są to np. poziom zadłużenia, skala braku zatrudnienia i bezrobocia, zakres
problemów zdrowotnych i edukacyjnych, liczba ludzi mieszkających w nieodpowiednich
warunkach i w zanieczyszczonym środowisku oraz skala trudności z dostępem do usług
publicznych. Większość sieci EAPN jest zdania, że potrzebne są dodatkowe działania w celu
uchwycenia zróżnicowanej rzeczywistości w zakresie ubóstwa – z punktu widzenia osób nim
dotkniętych, jako część unijnej Otwartej Metody Koordynacji procesu inkluzji społecznej.
Świadczenia socjalne istotnie ograniczają ubóstwo
W ramach pomiaru ubóstwa warto jest porównać jego poziom przed wprowadzeniem
transferów socjalnych w obrębie systemów opieki społecznej w poszczególnych krajach i po
wprowadzeniu takich transferów. Porównanie takie stanowi wskaźnik efektywności
krajowych systemów redystrybucji dochodów. W państwach członkowskich UE zagrożenie
ubóstwem byłoby znacznie wyższe niż jest w rzeczywistości, gdyby nie istniał system
transferów socjalnych. W oferujących najwyższe świadczenia i najskuteczniejszych
systemach poziom ubóstwa zredukowano dzięki wspomnianym transferom o 50% lub więcej,
podczas gdy w najmniej efektywnych systemach poziom redukcji osiągnął 20% lub mniej.
Pomiar deprywacji
Użycie wskaźników deprywacji to kolejna ważna możliwość pomiaru ubóstwa względnego.
Wskaźniki te są próbą wyjścia poza perspektywę czysto finansową i lepszego uwzględnienia
faktycznego standardu życia ludzi. Zasadniczo podejście oparte na wspomnianych
wskaźnikach obejmuje zdefiniowanie zestawu towarów, usług i działań, postrzeganych jako
dobra podstawowe w danym kraju. Zestaw taki może obejmować posiadanie nowej (a nie
używanej) odzieży, odpowiedniego obuwia, posiłki mięsne lub rybne raz na dwa dni,
ogrzewanie, telewizor, możliwość wyjścia do pubu lub innych rozrywek z przyjaciółmi raz w
tygodniu, urlop raz w roku itp. W niektórych krajach pomiar ubóstwa odbywa się z
uwzględnieniem kombinacji względnych progów dochodowych i wskaźników deprywacji
Pozostałe metody
Poniżej inne metody pomiaru ubóstwa:
Metoda standardu budżetowego – ubóstwo mierzy się na podstawie ceny określonego
„koszyka” dóbr i usług (tzn. żywności, odzieży, środków higieny osobistej, wydatków na
zdrowie, artykułów i usług niezbędnych w gospodarstwie domowym, kosztów edukacji,
mieszkania, transportu publicznego, paliwa itd.). Eksperci (lub ogólnie: społeczeństwo)
uznają możliwość nabycia dóbr z takiego koszyka za podstawowy standard życia.
Metoda proporcji wydatków na jedzenie: ludzie dotknięci ubóstwem różnią się od
pozostałych tym, że większą część dochodów wydają na dobra podstawowe – takie jak
żywność, odzież i dach nad głową. Z badań wynika, że ludziom o niskich dochodach nie
pozostaje prawie nic na uczestnictwo w normalnych działaniach towarzyskich, rekreacji i
imprezach kulturalnych.
Wskaźnik ubóstwa wg ONZ – stanowiący kombinację takich kryteriów jak oczekiwana
długość życia, umiejętność czytania i pisania, długotrwałe bezrobocie i względny dochód.
Więcej informacji pod adresem: http://hdr.undp.org/hdr2006/statistics/indices/default.cfm
Raport UNICEF z serii Innocenti Report Card – wychodzący poza ramy ubóstwa
dochodowego
i uwzględniający wskaźniki dobrobytu materialnego, zdrowia i
bezpieczeństwa, edukacji, relacji z rodzicami i rówieśnikami, zachowań, zagrożeń i
subiektywnego odczuwania swojego statusu. Dodatkowe informacje: www.unicefirc.org/publications/pdf/rc7_eng.pdf
KILKA NAJWAŻNIEJSZYCH KWESTII
Używanie kryterium ekwiwalentnego dochodu gospodarstw domowych wiąże się z ryzykiem
niewystarczającego uwzględniania sytuacji kobiet lub wymagających opieki osób dorosłych
w obrębie takich gospodarstw. Zagrożenie to wynika z założenia, że w obrębie gospodarstwa
domowego następuje równy podział dochodu tzn. każdy z partnerów rodzinie ma dostęp do
takiej samej kwoty środków. Ogólnie niższy dochód kobiet pozostaje często zjawiskiem
ukrytym, co zyskuje na znaczeniu, jeżeli kobiety są często bezpośrednio odpowiedzialne za
wydatki na dzieci lub inne osoby pozostające na utrzymaniu.
Ogólne krajowe i europejskie dane na temat względnego ubóstwa dochodowego (progu
zagrożenia ubóstwem) nie uwzględniają niektórych ważnych, bardzo zagrożonych grup,
takich jak ludzie mieszkający w placówkach opieki, bezdomni, czy inne grupy, do których
trudno dotrzeć – czarnoskórzy, mniejszości etniczne, migranci czy osoby ubiegające się o
azyl. Potrzebne są więc odpowiednio ukierunkowane badania tych grup.
Problem ze względnymi wskaźnikami deprywacji na poziomie europejskim polega na tym, że
pojęcie artykułów i dóbr podstawowych jest zmienne w różnych krajach i zależy od ogólnego
poziomu dobrobytu. Wspomniane dobra i potrzeby zmieniają się także w miarę bogacenia się
poszczególnych społeczeństw. Na zmienność niezbędnych do życia dóbr mogą także wpływać
inne czynniki – takie jak klimat czy wzorce kulturowe bądź socjalne w poszczególnych krajach
oraz różnice między miastem a wsią. Np. posiadanie ciepłej odzieży wierzchniej może być
podstawową potrzebą w jednym kraju, a w innym nie. Sprawia to trudności przy
porównywaniu sytuacji w różnych krajach na podstawie wskaźników deprywacji.
Najważniejsze fakty i tendencje
Obraz ubóstwa w Unii Europejskiej4
Z najnowszych dostępnych danych (2007) wynika, że 16% populacji UE, czyli 79 milionów
ludzi, jest zagrożonych ubóstwem.5 Istnieją jednak w tym zakresie istotne różnice w obrębie
państw członkowskich: np. w Republice Czeskiej, Holandii, Słowacji, Szwecji , Austrii,
Danii, Słowenii i na Węgrzech do zagrożonych zalicza się 10-12% ludności, a w Estonii, na
Litwie, w Rumunii, Zjednoczonym Królestwie, Grecji, Włoszech, Hiszpanii, na Łotwie i
Litwie – odpowiednio od 19 do 21% ludności.
Stopa zagrożenia ubóstwem wśród dzieci (0-17 lat) jest wysoka i wynosi 19%. Gospodarstwa
domowe rodziców samotnie wychowujących dzieci oraz gospodarstwa z dziećmi
pozostającymi na utrzymaniu rodziców charakteryzują się najwyższą stopą zagrożenia
ubóstwem (34% dla rodziców samotnie wychowujących dzieci pozostające na ich
utrzymaniu). Inne grupy obarczone wysokim ryzykiem to ludzie młodzi (18-24) – 20%, a
także osoby starsze (65+) – 19%, przy czym w tej ostatniej grupie starsze kobiety są znacznie
bardziej zagrożone niż mężczyźni (odpowiednio 22 i 16%). Jak już wspomnieliśmy,
powyższe liczby nie obejmują części osób znajdujących się w najbardziej skrajnej sytuacji,
jak mniejszości etnicznych (zwłaszcza Romów), imigrantów, nielegalnych migrantów,
bezdomnych, osób mieszkających w placówkach opieki lub opuszczających je itd.
W licznych (ale nie wszystkich) państwach członkowskich UE, w których ubóstwo dotyka
dużej części populacji, wykazuje ono także większą głębokość (czyli „odległość” dochodów
osób ubogich od progu zagrożenia ubóstwem). Głębokość ta wynosiła średnio w UE 22% (w
2005 roku), ale wahała się w przedziale od 14% w Finlandii do 26% w Grecji i na Litwie.
Brak zatrudnienia to kluczowy czynnik w odniesieniu do ludzi zagrożonych ubóstwem –
zagrożenie to dotyczy 42% osób bezrobotnych, w porównaniu z 8% zatrudnionych, 17%
emerytów i 24% niezatrudnionych. Z drugiej strony, jeżeli uwzględnić rozkład zagrożenia w
populacji powyżej 16 lat, okazuje się, że do zagrożonych należy więcej osób zatrudnionych
(27%), emerytów (25%) lub osób biernych zawodowo (35%) niż osób faktycznie
bezrobotnych (14%). Średnia stopa zagrożenia ubóstwem w UE wynosi wśród osób
pracujących 8%. Tak więc – chociaż praca jest najlepszym sposobem wyjścia z ubóstwa – nie
wszędzie zarabia się wystarczająco dużo, żeby wystarczyło to na wyjście z grupy zagrożenia.
Czy rozmiary ubóstwa zmniejszają się?
Biorąc pod uwagę zaangażowanie UE na rzecz eliminacji ubóstwa (2010) większość ludzi
chce wiedzieć, czy nastąpił proces zmniejszania się ubóstwa. Na podstawie bieżących danych
trudno jest jednak określić dłuższe tendencje. Najnowsze porównywalne dane z UE (2007)
4
Najnowsze dostępne dane pochodzą z okresu sprzed kryzysu gospodarczego i finansowego, więc nie
uwzględniają takich czynników jak szybki wzrost bezrobocia w wielu państwach członkowskich UE. W
najbliższej przyszłości istotnym wyzwaniem będzie dokładne monitorowanie wpływu kryzysu na ubóstwo i
wykluczenie społeczne.
5
Najnowsze dane dotyczące ubóstwa w UE można znaleźć na stronach EUROSTAT-u:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=0,1136184,0_45572595&_dad=portal&schema=PORTAL.
Aktualne dane SA także dostępne na stronach Komisji Europejskiej w corocznych Wspólnych raportach w
sprawie ochrony socjalnej i integracji społecznej oraz dokumentach towarzyszących:
http://ec.europa.eu/employment_social/spsi/joint_reports_en.htm Liczby cytowane w niniejszym informatorze
pochodzą z zestawień EUROSTAT-u, stan na styczeń 2009.
pochodzą ze stosunkowo nowego źródła, EU SILC. Wynika z nich, że odsetek osób
zagrożonych ubóstwem w 2007 roku (16%) był taki sam jak w 2005 roku. Ze względów
technicznych danych z EU SILC nie można jednakże bezpośrednio porównywać z danymi z
ankiet przeprowadzonych przed 2005 rokiem. Mimo to obecny odsetek zagrożonych
ubóstwem (16%) nie odbiega od danych dotyczących „starych” państw członkowskich na
przestrzeni poprzedniej dekady (17% - 1995, 16% - 1997, 15% - 1999, 15% - 2001) bądź
całej UE (15% - 2002). Można więc przyjąć, że unijna średnia poziomu ubóstwa nie uległa
większym zmianom, chociaż mogły zajść istotne przesunięcia w obrębie poszczególnych
krajów, zwłaszcza w zakresie „składu” grup ludzi ubogich.
KILKA NAJWAŻNIEJSZYCH KWESTII I PROBLEMÓW
Prawdziwa wartość progu ubóstwa
Obecne metody pomiaru ubóstwa mogą nie wykrywać istotnych różnic w zakresie
rzeczywistych poziomów deprywacji w poszczególnych państwach członkowskich UE, chyba
że uwzględni się faktyczną wartość progu ubóstwa. Chodzi tu o analizę kwot pieniędzy, za
które mają przeżyć osoby znajdujące się na granicy ubóstwa w różnych krajach. Różnice
mogą być bardzo duże – zwłaszcza między starymi a nowymi państwami członkowskimi. Na
przykład osoba samotna żyjąca na granicy ubóstwa na Litwie, Łotwie czy w Polsce ma
rocznie do dyspozycji kwotę od 1966 do 2101 euro, w porównaniu z kwotą od 12 572 do 17
929 euro w Zjednoczonym Królestwie, Irlandii, Danii i Luksemburgu. Osoby samotne, żyjące
na granicy ubóstwa w Bułgarii, Rumunii, na Litwie, Łotwie i w Polsce, wydają na utrzymanie
poniżej sześciu euro dziennie.
NIERÓWNOŚĆ
Co to jest?
W przeciwieństwie do ubóstwa, skoncentrowanego w najbiedniejszej części społeczeństwa,
pojęcie nierówności odnosi się do dystrybucji zasobów we wszystkich jego częściach.
Pozwala stworzyć obraz różnic między średnimi zarobkami a dochodami biednych i bogatych
oraz stwierdzić, na ile prawidłowo odbywają się redystrybucja i podział wytworzonego w
państwach członkowskich dochodu.
Dane dotyczące nierówności odgrywają bardzo istotną rolę przy rozpatrywaniu kwestii
ubóstwa, ponieważ dystrybucja zasobów w każdym kraju ma bezpośredni wpływ na skalę i
głębokość ubóstwa. Jest to szczególnie ważne, jeżeli wziąć pod uwagę, że debata na szczeblu
UE koncentruje się na względnym ubóstwie, a jego progi wylicza się w odniesieniu do
średnich dochodów. Ogólnie można stwierdzić, że kraje o wysokim poziomie nierówności
wykazują raczej także wysoki poziom ubóstwa, a kraje o niższym poziomie nierówności –
niższy poziom ubóstwa. Fakt ten jest wskazówką, że problem ubóstwa jest ściśle powiązany z
kwestią dystrybucji i redystrybucji zasobów w poszczególnych krajach.
Jak się to mierzy?
Nierówność dochodową w UE mierzy się zwykle na dwa sposoby: przy użyciu
współczynnika S80/S20 (współczynnika zróżnicowania dochodowego) oraz indeksu Giniego.
Oba te narzędzia mogą okazać się trudno zrozumiałe i oba wykazują podstawowe
ograniczenia w zakresie prawidłowego odzwierciedlania nierówności.
Współczynnik S80/S20 to stosunek górnych 20% rozłożenia dochodu w populacji danego
kraju do dolnych 20%. Im wyższy jest ten współczynnik, tym większa panuje nierówność.
Indeks Giniego to sposób pomiaru nierówności dystrybucji dochodu w danym kraju. Indeks
ten uwzględnia całą dystrybucję dochodów, podczas gdy współczynnik S80/S20 koncentruje
się wyłącznie na najbogatszej i najbiedniejszej części populacji. Indeks Giniego to wzór
odzwierciedlający udział skumulowanych części populacji (liczonych od najuboższej do
najbogatszej) w łącznych dochodach. Jeżeli panowałaby idealna równość (tzn. gdyby każda
osoba osiągała taki sam dochód), współczynnik ten wynosiłby 0%. Gdyby zaś cały dochód
narodowy znalazł się w rękach jednej osoby – odpowiednio 100%. Im wyższa wartość tego
współczynnika, tym większe nierówności występują w dystrybucji dochodu w danym kraju.
Więcej informacji na temat indeksu (współczynnika) Giniego można znaleźć na stronie
http://pl.wikipedia.org/wiki/Współczynnik_Giniego.
KILKA NAJWAŻNIEJSZYCH KWESTII
Ubóstwo i zamożność powinny być rozpatrywane jako powiązane kwestie. W Unii
Europejskiej nierówność bada się analizując dystrybucję dochodów. Jest to jednak
tylko część pełnego obrazu nierówności. Kolejny element stanowi analiza zamożności:
kto jest bogaty, skąd pochodzi bogactwo jak wygląda jego redystrybucja w
społeczeństwie. Istotnym zagadnieniem jest skala posiadania przez ludzi kapitału i
różnego rodzaju aktywów – np. nieruchomości, akcji czy inwestycji. W skali
ogólnoeuropejskiej brakuje w tym zakresie porównywalnych danych na temat własności
kapitału i aktywów. Uwzględnianie tylko dystrybucji dochodów pozwala odtworzyć
jedynie niepełny obraz zjawiska nierówności i może prowadzić do niedoceniania jej
znaczenia w niektórych państwach członkowskich (por. informator EAPN nt.
bogactwa).
Najważniejsze fakty i tendencje
W obrębie UE istnieje istotne zróżnicowanie nierówności dochodowej, mierzonej
współczynnikiem S80/S20. W 2007 roku współczynnik ten wynosił dla UE25 średnio 4,8, ale
wahał się w poszczególnych krajach w zakresie od 3,3 do 6,53. Słowenia, Szwecja, Bułgaria,
Republika Czeska, Słowacja, Dania, Finlandia i Węgry wykazywały najniższą wartość tego
współczynnika (3,3 – 3,7). Najwyższy poziom nierówności odnotowano w Estonii, Włoszech,
Zjednoczonym Królestwie, na Litwie, Łotwie, w Grecji i Portugalii (5,5 – 6,53). Średnia
wartość współczynnika nierówności uległa istotnemu podwyższeniu – w 2000 roku wynosił
on średnio w UE 4,5.
Indeks Giniego wykazuje tendencje podobne do współczynnika S80/S20. Średnia wartość w
UE (2007) wyniosła 30, co oznacza wzrost z poziomu 29, odnotowanego w 2000 roku.
Najmniejszą nierówność odnotowano w Słowenii, Szwecji, na Słowacji, w Republice
Czeskiej i Danii (23 – 25), zaś najwyższą w Zjednoczonym Królestwie, na Litwie, w Grecji,
na Łotwie i w Portugalii (33 – 37).
PRZYCZYNY UBÓSTWA I NIERÓWNOŚCI
Niektórzy ludzie sądzą, że w tak bogatym regionie jak UE nikt nie może być biedny, a jeżeli
jest, musi to być wynikiem jego osobistych słabości lub problemów. Rzeczywistość wygląda
jednak inaczej. Trwale wysoki ogólny poziom ubóstwa w UE sugeruje, że jest ono przede
wszystkim konsekwencją sposobu organizacji społeczeństw i rozdziału zasobów –
niezależnie od tego, czy chodzi o zasoby finansowe, czy inne, takie jak dostęp do mieszkań,
służby zdrowia i opieki społecznej, edukacji oraz innych świadczeń ekonomicznych,
socjalnych czy kulturalnych. Natomiast duże zróżnicowanie poziomu ubóstwa w
poszczególnych państwach członkowskich jasno dowodzi, że odmienne podejścia do
rozdziału zasobów i wyrównywania szans prowadzą do różnych wyników. Europejskie
społeczeństwa o najniższym poziomie nierówności charakteryzują się zwykle także
najniższym poziomem ubóstwa. Dzieje się tak głównie dlatego, że ich rządy stawiają na
zapewnienie odpowiednich minimalnych dochodów i dobrego dostępu do świadczeń – dzięki
systemowi osłon socjalnych i gwarantowanej płacy minimalnej. Społeczeństwa te działają
zwykle najskuteczniej w dziedzinie redystrybucji bogactwa za pośrednictwem systemu
podatkowego i innych systemów. Oznacza to, że decyzje w sprawie sposobów eliminacji
ubóstwa są politycznym wyborem rodzaju społeczeństwa, w którym chcemy żyć.
Najważniejsze czynniki
W odniesieniu do konkretnych osób istnieją pewne kluczowe czynniki, które sprawiają, że
osoby te stają się szczególnie „zagrożone” ubóstwem:
• bezrobocie lub nisko płatna bądź niepewna praca – jako czynniki ograniczające
możliwość uzyskiwania odpowiednich dochodów i odcinające ludziom dostęp do sieci
społecznych;
• niski poziom edukacji i kwalifikacji – ograniczający dostęp do dobrej pracy,
rozwoju osobowości i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym;
• wielkość i typ rodziny – duże rodziny lub rodzice samotnie wychowujący dzieci są
bardziej zagrożeni ubóstwem ze względu na większe wydatki, niższe dochody i
większe trudności z otrzymaniem dobrze płatnej pracy;
• płeć – generalnie kobiety są bardziej niż mężczyźni zagrożone ubóstwem, ponieważ
istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, że będą miały płatną pracę, a ich emerytury są
zwykle niższe. Kobiety angażują się także częściej nieodpłatnie w opiekę i
pielęgnację, a gdy pracują zawodowo, zarabiają przeważnie mniej niż mężczyźni;
• niepełnosprawność lub zły stan zdrowia – ponieważ czynniki te ograniczają
możliwość zatrudnienia i podnoszą koszty codziennego życia;
• bycie członkiem mniejszości etnicznej (jak Romowie) lub imigrantem/nielegalnym
migrantem – grupy te w szczególny sposób doświadczają dyskryminacji i rasizmu, co
redukuje ich szanse uzyskania pracy. Są także często zmuszane do mieszkania w
gorszych warunkach i mają ograniczony dostęp do podstawowych świadczeń;
• mieszkanie na odludziu lub w zaniedbanym otoczeniu, ze złym dostępem do usług
publicznych.
Wszystkie powyższe czynniki tworzą wprawdzie dodatkowe bariery i trudności, ale powinny
być postrzegane w całościowym kontekście strukturalnym, czyli z uwzględnieniem sposobu, w
jaki dany kraj rozdziela zasoby i radzi sobie z nierównością społeczną.
GŁÓWNE ŹRÓDŁA INFORMACJI I DANYCH
EU-SILC: głównym źródłem corocznych danych porównawczych na temat poziomu oraz
szczegółowego obrazu ubóstwa i nierówności w UE są Statystyki Wspólnoty w sprawie
dochodów i warunków życia (EU-SILC). Statystyki te zastąpiły dawny Europejski panel
badań gospodarstw domowych. Wyniki i dane można znaleźć na stronie internetowej
Eurostatu:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?
_pageid=0,1136184,0_45572595&_dad=portal&_schema=PORTAL
Eurostat jest oficjalnym urzędem statystycznym UE i oferuje (w uzupełnieniu danych EUSILC) dostęp do wielu ważnych informacji dotyczących kwestii ubóstwa i nierówności.
Strona
internetowa:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?
_pageid=1090,30070682,1090_33076576&_
dad=portal&_schema=PORTAL
Dodatkowo Eurostat wydaje dużo istotnych opracowań, takich jak biuletyn Statistics in
Focus, coroczną publikację nt. sytuacji społecznej w UE (Social Situation in the European
Union) oraz różne publikacje odnoszące się do sytuacji w poszczególnych sektorach.
Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego
sporządza wartościowe analizy danych na temat ubóstwa i wykluczenia społecznego – w
ramach unijnego procesu włączenia społecznego. Istotne analizy i zestawienia danych są
zawarte zwłaszcza w dokumentach roboczych o statusie Commission Staff Working
Documents, stanowiących dokumenty towarzyszące dorocznego Wspólnego raportu nt.
ochrony socjalnej i włączenia społecznego (Joint Report on Social Protection and Social
Inclusion). Dane są dostępne na poświęconej włączeniu społecznemu stronie DG:
http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/jrep_en.htm
Również na poniższych stronach można znaleźć sprawozdania z badań w dziedzinie różnych
aspektów ubóstwa i wykluczenia społecznego w UE. Sprawozdania odnoszą się m.in. do
opracowań
zamówionych
przez
Komisję
Europejską:
http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/studies_en.htm
oraz opracowań
przygotowanych przez zespół niezależnych ekspertów, doradzających Komisji:
http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/naps_rep_en.htm
Sieci europejskie: EAPN regularnie publikuje sprawozdania, zestawienia informacji i
narzędzi do badania zagadnień ubóstwa i wykluczenia społecznego w UE. Publikacje te
stanowią podsumowanie prac krajowych komitetów EAPN: www.eapn.eu
Oprócz EAPN istnieje na szczeblu europejskim wiele dużych sieci organizacji, angażujących
się na rzecz walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Organizacje te opracowują
sprawozdania i zestawienia informacji na temat poszczególnych aspektów ubóstwa i
wykluczenia. Należy tu wymienić: AGE (Europejską Platformę Ludzi Starszych – www.ageplatform.org), CARITAS EUROPA (sieć katolickich organizacji społecznych – www.caritaseuropa.org), EUROCHILD (sieć organizacji i osób działających w całej Europie na rzecz
poprawy jakości życia dzieci i młodzieży – www.eurochild.org), FEANTSA (Europejską
Federację Organizacji Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych – www.feantsa.org), ATD
QUART MONDE (Międzynarodowy Ruch ATD Czwarty Świat – www.atd-quartmonde.org).
Więcej europejskich sieci można znaleźć na listach organizacji członkowskich EAPN,
poświęconej
włączeniu
społecznemu
stronie
Komisji
Europejskiej:
http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/networks_en.htm
oraz
stronie
SOCIAL PLATFORM (Platformy Europejskich Społecznych Organizacji Pozarządowych –
www.socialplatform.org).
Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy to agencja UE,
przeprowadzająca liczne ankiety na temat warunków zatrudnienia i warunków
socjalnych w krajach członkowskich. Do najważniejszych ankiet zalicza się:
Europejską ankietę na temat warunków życia, Europejską ankietę na temat warunków
pracy oraz Europejską ankietę na temat czasu pracy oraz łączenia pracy zawodowej i
życia osobistego. Dodatkowe informacje i wyniki ankiet można znaleźć na stronie:
www.eurofound.europa.eu/index.htm
OECD: Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju publikuje istotne statystyki
porównawcze i sprawozdania na temat ochrony socjalnej oraz zagadnień pokrewnych. Więcej
informacji
można
znaleźć
na
stronie:
www.oecd.org/topicstatsportal/0,2647,en_2825_497118_1_1_1_1_1,00.html
UNICEF: Centrum Badawcze Innocenti we Florencji sporządza ważne sprawozdania na
temat ubóstwa wśród dzieci, m.in. opublikowany niedawno raport Przegląd sytuacji dzieci w
krajach bogatych. Więcej informacji: www.unicef.org/irc
UNDP: Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju wydaje coroczny Raport o rozwoju
społecznym, zawierający m.in. wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), uwzględniający
wskaźniki dotyczące jakości życia i standardy mieszkaniowe. Więcej informacji:
http://hdr.undp.org. Biuro regionalne UNDP na Europę i Wspólnotę Niepodległych Państw
publikuje
także
raporty
regionalne:
http://europeandcis.undp.org/?
menu=p_practice&FocusAreaId=1
Wskaźniki: ważne informacje oraz wyniki dyskusji na temat wskaźników do pomiaru
ubóstwa i wykluczenia społecznego są dostępne na stronie Podgrupy ds. wskaźników,
działającej
w
ramach
Komitetu
Ochrony
Socjalnej
UE:
http://ec.europa.eu/employment_social/social_protection_commitee/spc_indic_en.htm#intro
Dodatkowe cenne informacje można znaleźć w opracowaniu nt. włączenia społecznego w UE
The EU and Social Inclusion: Facing the challenges (E. Marlier i in., The Policy Press, 2007).
Niniejszy informator jest wynikiem owocnej współpracy Hugh Frazera z grupą roboczą
EAPN ds. włączenia społecznego. EAPN pragnie serdecznie podziękować Hugh Frazerowi za
udostępnienie wiedzy eksperckiej, cierpliwość i wytężoną pracę.
W celu uzyskania dodatkowych informacji można skontaktować się z Sianem Jonesem,
koordynatorem strategii EAPN ([email protected]) oraz odwiedzić stronę EAPN:
www.eapn.eu.