Artykuł

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie
SERIA: Edukacja Techniczna i Informatyczna
2012 z. VII
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
TEORETYCZNE ZAŁOŻENIA BEZPIECZEŃSTWA
Streszczenie. Artykuł zawiera syntetyczny opis kategorii i definicji bezpieczeństwa
oraz charakterystykę globalnego lokalnego bezpieczeństwa ekologicznego. Współczesna koncepcja bezpieczeństwa obejmuje znacznie większy zakres zagadnień niż w przeszłości. Dawne pojęcie bezpieczeństwa dotyczyło w zasadzie aspektów politycznych
i militarnych, dzisiaj można wyodrębnić pięć kierunków, które poszerzają znaczenie
tego terminu: kierunek przedmiotowy i podmiotowy oraz kierunki: przestrzenny, kierunek zapobiegania zagrożeniom, kierunek zamiany sposobu rozumienia bezpieczeństwa.
W ostatnim czasie nastąpiło poszerzenie treści pojęcia bezpieczeństwa. Powinno się ono
opierać na kompleksowym zrównoważeniu interesów militarnych i niemilitarnych. Stąd
pojęcie bezpieczeństwa rozumiane tradycyjnie, w kategoriach politycznych i militarnych zagrożeń suwerenności państwowej, musi zostać tak pogłębione, aby objęło również wyzwania stwarzane przez postępującą degradację środowiska naturalnego. Tak
rozumiane bezpieczeństwo określane jest mianem bezpieczeństwa ekologicznego. Jest
ono definiowane na wiele różnych sposobów. Można jednak tu wyodrębnić kilka zasadniczych nurtów, które zostały opisane w prezentowanym artykule.
Ponadto, dokonano charakterystyki takich pojęć, jak globalne i lokalne bezpieczeństwo,
na podstawie badań własnych autora i literatury przedmiotu.
Słowa kluczowe: teoria, bezpieczeństwo, ekologia, definicje
Kategorie bezpieczeństwa – bezpieczeństwo ekologiczne
W sensie etymologicznym pojęcie „bezpieczeństwo” wywodzi się z łacińskiego securitas. W czasach rzymskich oznaczało polityczną stabilność i początkowo dotyczyło głównie wnętrza państwa. Potem zaczęło oznaczać ochronę
przed przemocą zewnętrzną. W czasach państw narodowych, a zwłaszcza w XX
wieku, w którym to pojęcie stało się bardzo popularne, bezpieczeństwo w coraz
szerszym zakresie zaczęło wiązać się z polityką zagraniczną i realizacją bezpie-
202
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
czeństwa narodowego. Jednakże takie jego rozumienie nie wyczerpuje tego
zagadnienia1.
Definicje leksykalne z reguły eksponują ogólnospołeczne rozumienie bezpieczeństwa, odwołując się do pewności, wolności od zagrożeń, trosk, obaw,
ograniczeń. Słownik języka polskiego wskazuje, że bezpieczeństwo oznacza
stan braku zagrożenia, spokoju i pewności2. W The Oxford English Dictionary
definiuje się bezpieczeństwo jako zespół uwarunkowań chroniących przed zagrożeniem. Ponadto dodaje się tam, iż wspomniany termin oznacza także: pewność, ufność i wolność od zagrożeń oraz od strachu3.
Podsumowując ten fragment rozważań, można powiedzieć, iż powyżej zaprezentowane definicje w sposób wieloznaczny określają istotę bezpieczeństwa
jako zjawiska społecznego.
W naukach społecznych bezpieczeństwo rozumiane jest jako zaspokajanie
takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość (identyczność),
niezależność, spokój, posiadanie i pewność rozwoju. W takim ujęciu bezpieczeństwo ma charakter podmiotowy, a będąc naczelną potrzebą człowieka
i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych. Jego brak powoduje niepokój i poczucie zagrożenia. Dlatego
każdy z podmiotów stara się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę
wewnętrzną oraz eliminować lęk, obawy, niepokój, stąd też działania zapobiegające zagrożeniom mogą być skierowane zarówno do wewnątrz, jak i na zewnątrz. Tym samym pozwala to wyodrębnić dwa aspekty bezpieczeństwa: wewnętrzny i zewnętrzny. Bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza względną stabilność i harmonijność danego organizmu bądź systemu (podmiotu zbiorowego),
natomiast bezpieczeństwo zewnętrzne to brak zagrożenia ze strony innych
podmiotów4. Jest to jednak wąska definicja tego pojęcia.
Współcześnie można wyodrębnić dwojakie podejście do rozumienia bezpieczeństwa. Pierwsze – traktujące je jako brak zagrożeń. Takie podejście koncentruje się na analizowaniu oddziaływań podmiotu, w celu ochrony przed zagrożeniami dla jego istotnych wartości wewnętrznych. W drugim, szerszym
podejściu, charakterystycznym dla społeczeństw otwartych, bezpieczeństwo
traktowane jest jako kształtowanie warunków umożliwiających osiągnięcie
wysokiego stopnia prawdopodobieństwa przetrwania i swobody rozwoju podmiotu. W tym ujęciu zwraca się uwagę na kreatywną aktywność podmiotu oraz
stopień jego otwartości i chęci współpracy z otoczeniem.
1
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, UMC Lublin, Lublin 1996, s. 15.
Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, t. 1, Warszawa 1978, s. 147.
3
The Oxford English Dictionary, t. 9, Oxford 1978, s. 370.
4
R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1997, s. 3–4.
2
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
203
Przy pierwszym, węższym, sposobie myślenia o bezpieczeństwie większe
znaczenie przypisuje się takim pojęciom, jak walka i rywalizacja, niż gra i kooperacja (to ostatnie stwierdzenie jest bardziej charakterystyczne dla drugiego,
szerszego sposobu myślenia o tym pojęciu).
Oba przedstawione wyżej sposoby rozumienia bezpieczeństwa spotykamy
wśród współczesnych społeczeństw. Zakres ich występowania w danej społeczności jest uwarunkowany kulturowo oraz związany z poziomem rozwoju poszczególnych społeczeństw. Te dwa rodzaje pojmowania bezpieczeństwa nie są
względem siebie konkurencyjne, zwykle przeplatają się i wzajemnie uzupełniają, niemniej jednak w poszczególnych krajach i okresach historycznych występowały i występują w różnych proporcjach. Drugi, szerszy sposób myślenia
o bezpieczeństwie zdecydowanie częściej występuje w krajach najwyżej rozwiniętych5.
Współczesna koncepcja bezpieczeństwa obejmuje znacznie większy zakres
zagadnień niż w przeszłości. Jak już wspomniano, dawne pojęcie bezpieczeństwa dotyczyło w zasadzie aspektów politycznych i militarnych, dzisiaj można
wyodrębnić pięć kierunków, które poszerzają znaczenie tego terminu6:
1. Kierunek przedmiotowy – uwzględniający zagrożenia w sektorach innych niż tradycyjny militarny. Ten kierunek znajduje odzwierciedlenie w koncepcji „wszechstronnego bezpieczeństwa”. Takie nowe podejście do bezpieczeństwa uwzględnia jego następujące wymiary: gospodarczy, społeczny oraz
ekologiczny. Podstawą takich poglądów jest to, że zagrożenia militarne, chociaż
ciągle istotne, relatywnie straciły na znaczeniu w porównaniu z wymiarem gospodarczym oraz energetycznym i ekologicznym. Z tego względu definiowanie
bezpieczeństwa narodowego niemal wyłącznie w kategoriach militarnych prowadzi do fałszywego obrazu rzeczywistości, gdyż następuje koncentrowanie się
na zagrożeniach militarnych oraz ignorowanie innych, być może bardziej szkodliwych. W kontekście dynamiki przedmiotowego zakresu pojęcia bezpieczeństwa i odchodzenia od jego rozumienia militarnego rozpatrywać można następujące aspekty niemilitarne:
- polityczny wymiar bezpieczeństwa – dotyczący przede wszystkim struktur
stabilizujących ład międzynarodowy. Należą do nich mechanizmy pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych czy też proces instytucjonalizacji;
- współpracy w różnych dziedzinach;
- gospodarczy wymiar bezpieczeństwa – w warunkach narastających współzależności systematycznie zyskujący na znaczeniu. Z jednej strony, oznacza on
5
M. Cieślarczyk, Społeczeństwa i społeczności na przełomie wieków – od bezpieczeństwa kultury do kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo w perspektywie socjologicznej, Wyd. Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych, Warszawa 2001, s. 32.
6
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…, s. 22–27.
204
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
brak wrażliwości i podatności danego państwa na negatywne zewnętrzne
impulsy gospodarcze w takim zakresie, aby nie były one wykorzystywane
przez inne państwa do wywierania presji politycznej. Z drugiej strony, w warunkach współzależności, czynniki gospodarcze mogą być źródłem napięć i
konfliktów, które negatywnie wpływają na bezpieczeństwo międzynarodowe. W tym kontekście międzynarodowa współpraca gospodarcza może tworzyć istotne przesłanki dla stabilności i bezpieczeństwa;
- społeczny wymiar bezpieczeństwa – stanowi zdolność danego społeczeństwa
do zachowania właściwych mu wzorców zachowań, kultury, języka oraz
wierzeń, a więc tego wszystkiego, co składa się na narodową tożsamość.
Inaczej ujmując, społeczny wymiar bezpieczeństwa dotyczy braku zagrożeń
dla tożsamości narodu lub grupy etnicznej itp. Tożsamość stanowi tu główną
wartość chronioną. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że problemy społeczne,
a zwłaszcza narodowościowe, mogą wywierać poważny wpływ na stosunki
między państwami, a więc tradycyjnie ujmowane problemy bezpieczeństwa;
- ekologiczny wymiar bezpieczeństwa – jest zjawiskiem nowym, o własnej
dynamice, powiązanym z jego wymiarami niemilitarnymi oraz płaszczyzną
militarną.
2. Podmiotowy kierunek bezpieczeństwa – dotyczący uwzględniania podmiotów pozapaństwowych (odchodzenie od wyłącznego koncentrowania się na
państwie). Zagadnienie to wiąże się z szukaniem odpowiedzi na pytanie, czy to
państwa są podmiotami bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, czy
są nimi także podmioty pozarządowe (jak zorganizowane grupy społeczne),
a nawet jednostki. Podmioty niepaństwowe są uznanym uczestnikiem tworzenia
bezpieczeństwa państwowego i międzynarodowego. Przykładem może tu być
obywatelskie społeczeństwo gospodarcze złożone z grup, jednostek, korporacji
itd., które działają na rzecz osiągania dobrobytu bez respektowania granic państwowych oraz obywatelskie społeczeństwo polityczne złożone z podmiotów
wewnątrzpaństwowego życia politycznego wykraczającego poza granice państwowe.
3. Przestrzenny kierunek bezpieczeństwa – związany z przechodzeniem od
bezpieczeństwa narodowego do międzynarodowego. Lawinowo narastające
współzależności, zmieniające charakter zagrożeń, sprawiają, że państwa dostrzegają sprawy bezpieczeństwa nie tylko w stosownym potencjale obronnym,
umożliwiającym odparcie ewentualnej agresji, lecz także w stabilizacji środowiska międzynarodowego. Następuje poszerzenie przestrzennego zakresu interesów bezpieczeństwa. Pojawia się zjawisko bezpieczeństwa międzynarodowego będącego czymś więcej niż sumą bezpieczeństw narodowych poszczególnych państw. O jego istocie stanowi zespół warunków, norm i mechanizmów,
które zapewniają każdemu państwu poczucie bezpieczeństwa i możliwości niezagrożonego istnienia oraz rozwoju bez nacisków z zewnątrz.
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
205
4. Kierunek charakteru działań – upadek dwubiegunowości ładu międzynarodowego sprawił, że bezpieczeństwo nie jest już postrzegane wyłącznie jako
brak określonych zagrożeń i towarzyszących im wrogich intencji. Tym samym
spada znaczenie obrony przed zagrożeniami, a wzrasta zapobieganie im.
5. Kierunek zmian rozumienia sposobu bezpieczeństwa (od negatywnego
do pozytywnego) – zwolennicy tej orientacji wskazują, że ukształtowane negatywne rozumienie bezpieczeństwa, oznaczające obronę przed zagrożeniami,
powinno zostać przezwyciężone. Bezpieczeństwo „od czegoś” powinno stać się
bezpieczeństwem „do czegoś”, jak sprawiedliwość, pokój, wolność itp. Tak
rozumiane bezpieczeństwo nie jest zjawiskiem samym w sobie, gdyż za jego
pomocą realizuje się wcześniej zakładane cele7.
Jak już powyżej wspomniano, w poszczególnych krajach i w różnych okresach historycznych zróżnicowany był i jest stopień oraz zakres odzwierciedlenia
w świadomości społecznej dwóch zasadniczych sposobów myślenia o bezpieczeństwie – militarnego i niemilitarnego. Z badań wynika, iż w Polsce funkcjonują oba sposoby myślenia o bezpieczeństwie i obronności. Jednak w ciągu
ostatnich kilku lat dość wyraźnie poszerzył się zakres drugiego sposobu myślenia o tym pojęciu. Analizy wykazują, że tempo poszerzania problematyki związanej z bezpieczeństwem niemilitarnym uzależnione jest między innymi od:
doskonalenia wewnętrznych, politycznych i gospodarczych mechanizmów
funkcjonowania poszczególnych państw i społeczeństw, ich relacji z otoczeniem, poprawy warunków życia, podniesienia poczucia bezpieczeństwa oraz od
wykorzystywania w odpowiednim czasie pojawiających się szans i przeciwdziałania zagrożeniom.
Definiowanie
W dotychczasowej historii ludzkości, zwłaszcza w warunkach dominacji
scentralizowanych państw narodowych i tradycyjnie rozumianej suwerenności,
bezpieczeństwo utożsamiano z bezpieczeństwem państw i definiowano niemal
wyłącznie w kategoriach militarnych, to znaczy jako zdolność powstrzymania
lub odrzucenia zewnętrznej agresji. Zasadniczym instrumentem kształtowania
tak rozumianego bezpieczeństwa były siły zbrojne państw, wspomagane działaniami dyplomatycznymi mającymi na celu kształtowanie międzynarodowej
równowagi sił. Tym samym bezpieczeństwo sprowadzano do wymiaru wojny
i pokoju, było więc ono sprawą dyplomaty i żołnierza8.
7
8
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…, s. 25.
M. Pietraś, Bezpieczeństwo w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Ekologia społeczna
i współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska, red. J. Pałyga..., Warszawa
1992, s. 133.
206
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Do zasadniczych czynników dynamizujących proces myślenia o bezpieczeństwie należą narastające współzależności globalne oraz zmiany w Europie po
1989 r. Rosnące współzależności oznaczają, z jednej strony, zacieśnianie więzi
między państwami, w wyniku czego wzajemnie warunkują one swój rozwój,
stając się coraz bardziej wrażliwymi i podatnymi na impulsy pochodzące ze środowiska. Z drugiej strony, wzrastają zależności między zjawiskami i procesami
wewnątrz poszczególnych państw. W tych warunkach problematyka bezpieczeństwa znacznie się komplikuje. Obok wciąż dominującej płaszczyzny militarnej
wzrasta rola czynników pozamilitarnych, kulturowych i ekologicznych.
W ostatnim czasie nastąpiło poszerzenie treści pojęcia bezpieczeństwa.
Powinno się ono opierać na kompleksowym zrównoważeniu interesów militarnych i niemilitarnych. Stąd pojęcie bezpieczeństwa rozumiane tradycyjnie,
w kategoriach politycznych i militarnych zagrożeń suwerenności państwowej,
musi zostać tak pogłębione, aby objęło również wyzwania stwarzane przez postępującą degradację środowiska naturalnego. Tak rozumiane bezpieczeństwo
określane jest mianem bezpieczeństwa ekologicznego. Jest ono definiowane na
wiele różnych sposobów. Można jednak tu wyodrębnić kilka zasadniczych nurtów. Pierwszy z nich koncentruje się na bezpośrednich relacjach pomiędzy
człowiekiem a środowiskiem naturalnym, traktując to ostatnie jako system podtrzymujący życie. Tym samym główną wartością chronioną jest środowisko
naturalne, a poprzez nie – systemy społeczne. W tym kontekście bezpieczeństwo ekologiczne zdefiniowane jest jako bezpieczeństwo środowiska naturalnego, a właściwie jego ochrona przed degradacją, aby w efekcie nie zagrażało
istnieniu ludzi i społeczeństw9.
Podobnie rozumiał to pojęcie W. Michajłow, który kładł nacisk na ochronę
życia i zdrowia ludzi w wyniku zmian ekologicznych i wskazywał, iż bezpieczeństwo ekologiczne to likwidacja lub zmniejszenie do minimum zagrożeń
życia i zdrowia człowieka10.
Drugi nurt definiowania kojarzy bezpieczeństwo ekologiczne ze świadomymi działaniami zapobiegającymi niekorzystnym dla ludzi zmianom ekologicznym. Wskazuje się tu, że bezpieczeństwo ekologiczne oznacza eliminowanie negatywnych trendów wzmagających niekorzystne zmiany w środowisku
naturalnym (z odwoływaniem się do koncepcji rozwoju samopodtrzymującego
się 11 ). Oznacza to modyfikację obecnych tendencji rozwoju społeczeństw na
9
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…., s. 86.
W 1986 r. Włodzimierz Michajłow na Kongresie Intelektualistów w Warszawie zaproponował
następującą definicję bezpieczeństwa ekologicznego. Jest to: „Kształtowanie takich stosunków
przyrodniczych i społecznych w obrębie biosfery naszej planety, które zapewniłyby jej wewnętrzną równowagę w sposób gwarantujący zarazem właściwe możliwości życiowe całej
ludzkości i jej dalszy bezpieczny rozwój”.
11
S. Kozłowski, Koncepcja ekorozwoju jako podstawa polityki ekologicznej państwa, [w:]
B. Proskrobko (red), Działalność gospodarcza a ochrona środowiska przyrodniczego, Wyd.
10
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
207
rzecz osiągnięcia celu, jakim jest rozwój samopodtrzymujący się12. W tym kontekście bezpieczeństwo ekologiczne jest ujmowane w wymiarze międzynarodowym. Wskazuje się, że jest to system przedsięwzięć eliminujących niebezpieczeństwo masowej eksterminacji jednostek ludzkich w wyniku antropogenicznie uwarunkowanych zmian ekologicznych, które uniemożliwiają ludziom
egzystencję. Zatem wydaje się, iż bezpieczeństwo ekologiczne ze swej istoty
jest bezpieczeństwem międzynarodowym. Oznacza ono taki stan środowiska
naturalnego, który poszczególnym narodom, państwom oraz całej społeczności
międzynarodowej umożliwia realizację podstawowych praw i wartości oraz
wytyczonych przez siebie celów13.
Trzeci nurt jest najbardziej rozległy, ze względu na różnorodność proponowanych definicji, i najmniej spójny. Wspólną cechę stanowi tu traktowanie
zmian ekologicznych jako elementu warunkującego szeroko rozumiane bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. W Niemczech definiuje się bezpieczeństwo ekologiczne w kontekście skutków transgranicznej degradacji środowiska
i jej wpływu na zewnętrzne bezpieczeństwo państw. Zdaniem T. Görrissen bezpieczeństwo ekologiczne oznacza sytuację, gdy bezpieczeństwo państwa nie
jest zagrożone atakiem militarnym z zewnątrz, lecz także nie występują zagrożenia w postaci transgranicznych obciążeń środowiska. Brak bezpieczeństwa
ekologicznego oznacza natomiast degradację środowiska naturalnego we wnętrzu państwa pod wpływem źródeł zewnętrznych. Stąd też – jego zdaniem –
bezpieczeństwo ekologiczne nie jest nakierowane tylko na ochronę środowiska
naturalnego i unikanie kosztów jego odtworzenia, lecz także na większe bezpieczeństwo zewnętrzne państwa.
Z kolei w literaturze rosyjskiej bezpieczeństwo ekologiczne definiowane
jest jako prawne dążenie państw do ochrony swojego środowiska naturalnego
i zdrowia ludzi przed zagrożeniami, które mogą nastąpić w wyniku antyekologicznych działań państw14. W tym nurcie wskazuje się również na czynnik antropogeniczny zmian ekologicznych i ich wpływ na stosunki społeczne. Istotną
cechą tej koncepcji jest poszukiwanie możliwości zapewnienia bezpieczeństwa
poprzez ewolucję stosunków społecznych i działań zarówno w wymiarze wewnątrzpaństwowym, jak i międzynarodowym. Zatem bezpieczeństwo ekologiczne utożsamiane jest z mechanizmami społecznymi zdolnymi do zapobiegania degradacji środowiska oraz rodzącym się na tym tle napięciom i konfliktom.
Biuro Badań i Wydarzeń Ekologicznych, Białystok 1992, s. 11–32. Koncepcja ekorozwoju samopodtrzymującego się nakazuje traktować środowisko jako wartość w procesie produkcji na
równi z kapitałem i pracą.
12
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…., s. 86.
13
Tamże, s. 134.
14
S. Kozłowski, Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2000, s. 212–214 oraz L.P. Brown, Ch. Flawin, H.F. French red., Raport o stanie świata,
Książka i Wiedza, Warszawa 2000, s. 202–238.
208
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Podsumowując, należy stwierdzić, iż współcześnie brzmiąca definicja bezpieczeństwa ekologicznego powinna odwoływać się do antropogenicznego charakteru zagrożeń ekologicznych. Ponadto powinna poszukiwać możliwości
przeciwdziałania im w ewolucji zachowań społecznych, instytucjonalnych,
politycznych i międzynarodowych. Na tej podstawie można zaproponować
definicję bezpieczeństwa ekologicznego, która stanowi syntezę zaprezentowanych powyżej koncepcji i kierunków. Bezpieczeństwo ekologiczne jest to taki
stan stosunków społecznych, w tym treści, form i sposobów działań, które
ograniczają i eliminują zagrożenia ekologiczne, zapewniając wszechstronny
i bezpieczny rozwój całej ludzkości.
Bezpieczeństwo środowiska naturalnego
Obecnie dąży się do stworzenia globalnego systemu bezpieczeństwa ekologicznego regulującego ochronę środowiska. W jego ramach wyróżnia się następujące poziomy działań ochronnych: globalny, międzynarodowy, narodowy,
regionalny i lokalny.
W XX wieku ujawniły się procesy degradacji środowiska przyrodniczego
w skali globalnej. W tym czasie pojawiły się nowe zagrożenia związane z chemicznym zanieczyszczeniem powietrza i wód, emisją odpadów komunalnych
i przemysłowych oraz promieniowaniem radioaktywnym. Skala tych procesów
i ich światowy zasięg stworzyły zagrożenia dla biosfery i całej planety15. Globalne ekologiczne współzależności sprawiają, że w warunkach cywilizacji
przemysłowej pogłębiły się współzależności między społeczeństwami w wymiarze całej ludzkości. Decyzje polityczne lub gospodarcze mające wpływ na
środowisko podejmowane w jednych państwach wywierają coraz większy
wpływ na funkcjonowanie innych krajów. Stan i ochrona środowiska naturalnego w ramach granic narodowych są uzależnione od działalności gospodarczej
oraz polityki ekologicznej państw sąsiednich. Tym samym współzależności
ekologiczne tworzą pas transmisyjny, przenoszący zarówno zjawiska czy procesy pozytywne, jak i negatywne16.
Specyfikę współzależności ekologicznych z punktu widzenia ich skutków dla
bezpieczeństwa międzynarodowego określa stan środowiska naturalnego
i transgraniczne zanieczyszczenia oraz ograniczoność jego zasobów. Należy tu
podkreślić fakt, że środowisko naturalne tworzy jeden niezwykle złożony system
składający się z dużej liczby różnorodnych elementów. Występuje tu nakładanie
się oddziaływań oraz kumulowanie procesów, których skutki bardzo często odłożone są w czasie. Obszar ten tworzy organiczną całość, poprzecinaną granicami
15
16
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…, s. 134.
Tamże, s. 135.
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
209
państw z odmienną dynamiką ich procesów rozwojowych, intensywnością oddziaływania na środowisko naturalne, a w konsekwencji zróżnicowaniem interesów ekologicznych. Ten tak złożony i dynamiczny system ma coraz istotniejsze
znaczenie dla egzystencji człowieka oraz całej społeczności międzynarodowej.
Bez niego cywilizacja musi upaść, a jego poszczególnych elementów nie da się
zastąpić nowymi technologiami. Ekosystem jest więc areną, na której przychodzi
działać człowiekowi. Tworzy naturalną bazę cywilizacji ludzkiej, ponadto jest
systemem podtrzymującym życie. Jednakże zagrożenia bezpieczeństwa państw
związane z degradacją środowiska naturalnego mają nie tylko egzystencjalny
charakter. Zagrożone są dotychczasowe tendencje wzrostu gospodarczego,
utrzymywanie standardów życia czy też realizacja ambicji cywilizacyjnych. Ponadto wyczerpywanie się zasobów naturalnych i pogarszanie jakości środowiska
wywiera negatywny wpływ na jakość życia i w coraz większym stopniu destabilizuje rozwój gospodarczy. Zatem ogólnie można powiedzieć, że nierozwiązywane
problemy ekologiczne stwarzają zagrożenia dla bezpieczeństwa państw i całego
naszego globu, natomiast rozwiązywane – stają się czynnikiem promującym
współpracę i zbliżającym państwa i narody. Współpraca ekologiczna może doprowadzić do redukcji przemocy w stosunkach między państwami i poszerzyć
obszar międzynarodowego współdziałania. Oznacza to przejście na wyższy poziom bezpieczeństwa pomiędzy poszczególnymi krajami i w ramach poszczególnych kontynentów17. Jednakże współpraca i integracja na rzecz pokoju jest istotna
jedynie wtedy, gdy przynosi korzyści szerokim rzeszom społeczeństwa. Ujemnym aspektem jest to, że integracja, która dziś dokonuje się pod sztandarami globalizacji, może spowodować w przyszłości także zakłócenia, jeśli nie między
państwami, to w ich wnętrzu. Istota problemu nie polega na stopniu gospodarczej
lub innej współzależności, ale na zakresie społecznej kontroli integracji. Poczynania globalizacyjne powinny zmierzać w tym kierunku, aby poszczególne jednostki ludzkie i narody odczuwały z nich korzyści.
Wydaje się, że jedność środowiska naturalnego i wynikające stąd głębokie
ekologiczne współzależności sprawiają, że żadnemu państwu nie uda się samodzielne zbudować własnego, niezależnego systemu obrony ekologicznej. W tym
celu, obok działań poszczególnych państw, niezbędna jest szeroka, wieloaspektowa współpraca międzynarodowa. Ponadto na drodze militarnej nie można
zapewnić bezpieczeństwa ekologicznego. Jego kształtowanie wymaga głębokich zmian w funkcjonowaniu społeczności międzynarodowej, nowej jakości
stosunków międzynarodowych oraz nowych strategii, koncepcji działania
i stosownych instrumentów, jak też bezpośredniej, nowej jakościowo współpracy ekologicznej. Oznacza to, że budowa nowego ładu ekologicznego w Europie
nie może zostać ograniczona do wąsko rozumianej problematyki ochrony naturalnego środowiska człowieka. Obok bezpośredniej współpracy ekologicznej
17
Por. M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne..., s. 135.
210
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
niezbędne jest tworzenie głębokich społeczno-politycznych, gospodarczych
oraz kulturowych przesłanek do budowy bezpieczeństwa ekologicznego18. Jest
to związane z kształtowaniem świadomości bezpieczeństwa ekologicznego
społeczeństw. Proces ten wymaga, byśmy stawali się bardziej świadomi istnienia „skał, wilków, drzew i rzek” – innymi słowy, całego systemu powiązań
(obejmującego również nas samych) w środowisku przyrodniczym19.
Do zasadniczych czynników tworzących przesłanki europejskiego poziomu
bezpieczeństwa ekologicznego należą: przeobrażenia świadomości, przezwyciężanie politycznego podziału Europy, procesy integracyjne w Europie oraz ewolucja idei suwerenności. Przezwyciężanie podziału Europy oraz wprowadzenie w
europejskich państwach postsocjalistycznych mechanizmów rynkowych i demokracji stwarza przesłanki do racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych
oraz efektywnej współpracy ekologicznej. Obecnie poszerza się zakres wspólnotowych interesów ekologicznych poszczególnych państw, co owocuje niejednokrotnie pozytywną współpracą w tej dziedzinie. Następuje przechodzenie do koncepcji „wspólnego bezpieczeństwa” w jego wieloaspektowych, w tym ekologicznych, wymiarach. Jednakże w Europie Środkowo-Wschodniej (w tym w Polsce)
kształtowanie bezpieczeństwa ekologicznego wymaga zmian świadomościowych
i kulturowych. Z jednej strony, niezbędne jest dążenie do przezwyciężania elementów świadomości industrialno-konsumpcyjnej i partykularno-konfrontacyjnej. Z drugiej strony, istotne jest także przezwyciężanie myślenia kategoriami
narodowo-państwowymi i dostrzeganie zagrożeń transgranicznych (wykształcanie ekologicznej wrażliwości, a także pogłębianie zależności i międzynarodowej
współpracy w tym zakresie20).
Istotne przesłanki do budowy nowego ładu ekologicznego w Europie stwarzają uruchamiane procesy ogólnoeuropejskiej integracji oraz podejmowanie
działań na rzecz niwelowania istniejących już dysproporcji rozwojowych. Procesy integracyjne umożliwiają likwidację tych dysproporcji poprzez przepływ
kapitałów, technologii, dóbr i usług, ale wymagają w związku z tym ujednolicenia norm i standardów ekologicznych. Oznacza to, że integracja Europy
związana jest z określonymi warunkami ekologicznymi. Barierą dla procesu
kształtowania nowego ładu jest przywiązanie państw wstępujących do Unii
Europejskiej do idei suwerenności w jej tradycyjnym rozumieniu. Po uwolnieniu się spod rosyjskiej dominacji idea scentralizowanych, niezależnych państw
narodowych ma wielu zwolenników. Stąd też ważną przesłanką kształtowania
bezpieczeństwa ekologicznego jest dostosowanie rozumienia idei suwerenności
do wymogów stwarzanych przez narastające współzależności i procesy ponad18
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne…, s. 138.
J. Boć, K. Nowacki, E. Samborska-Boć, Ochrona środowiska, Wyd. Kolonia Limited 2002,
s. 178.
20
Raport o stanie świata, s. 139.
19
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
211
narodowe. Dlatego w kontekście problemów ekologicznych bardziej użyteczny
jest model „społeczności międzynarodowych” z procesami transnarodowymi
i działaniami podmiotów pozapaństwowych. Obok wspomnianych wyżej głębokich przesłanek proces budowy bezpieczeństwa ekologicznego w Europie
wymaga bezpośrednich działań i współpracy na rzecz ochrony środowiska naturalnego. Tu działania narodowe i regionalne powinny być uzupełniane współpracą ogólnoeuropejską. Niezbędne wydaje się wypracowanie szerszej wizji
porządkującej działania narodowe i współpracę międzynarodową. Funkcję taką
mogłaby spełniać koncepcja wspólnego bezpieczeństwa ekologicznego, realizowana głównie poprzez strategię kompleksowego scalania interesów ekologicznych poszczególnych państw21. Zakłada ona: rezygnację państwa dotkniętego zanieczyszczeniami transgranicznymi z jednostronnego przypisywania
winy i kosztów państwu będącemu ich przyczyną, odejście od zasady wyrażającej się w formule „zanieczyszczający płaci” (zasada ta mogłaby być słuszna
w odniesieniu do spraw wewnętrznych państwa, na płaszczyźnie międzynarodowej jest nie do zrealizowania) i uznanie interesów bezpieczeństwa ekologicznego państwa poszkodowanego przez państwo sprawcę. W płaszczyźnie operacyjnej strategia ta oznacza: uzgadnianie ekologicznych interesów państw, łagodzenie sporów ekologicznych, udzielanie pomocy ekologicznej dopóki osiąganie bezpieczeństwa ekologicznego jest uzależnione od gospodarczych możliwości państwa sprawcy, dostarczanie pełnych informacji o emisjach szkodliwych
substancji oraz przedsięwzięciach przemysłowych o transgranicznych skutkach.
Ponadto: tworzenie systemu monitoringu i przepływu informacji o stanie środowiska, tworzenie instytucji nadzorujących, przestrzeganie porozumień ekologicznych oraz kreowanie innych środków ekologicznego zaufania. W Europie
istnieją obecnie polityczne przesłanki do realizacji takiej koncepcji.
Wizja wspólnego bezpieczeństwa ekologicznego i kompleksowego równoważenia ekologicznych interesów państw znacząco różni się od dotychczasowej strategii internacjonalizacji działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego poprzez państwa narodowe. Doprowadziło to do powstania w Europie
gęstej sieci wielostronnych i bilateralnych uregulowań. Jednakże te działania
koncentrowały się głównie na uzgadnianiu jednolitych limitów emisji, przyjmowaniu wspólnych wytycznych dotyczących usuwania odpadów, uzgadnianiu
działań w zakresie wspierania czystych technologii i mniej szkodliwych dla
środowiska produkcji. Realizacja nowej koncepcji wspólnego bezpieczeństwa
ekologicznego wymaga podjęcia konkretnych działań. Zgodnie z formułą:
„Myśl globalnie i działaj lokalnie”, dla procesu kształtowania bezpieczeństwa
ekologicznego w Europie podstawowe znaczenie mają działania poszczególnych państw, zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i międzynarodowym.
21
Koncepcja zrównoważonego ekorozwoju państw omawiana była na Światowym Szczycie
Ziemi, który odbył się we wrześniu 2002 r. w Johannesburgu.
212
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Jednocześnie muszą tu być uwzględnione ogólnoeuropejskie normy, standardy
oraz potrzeby (w kontekście bezpieczeństwa globalnego). Wydaje się, iż bez
wewnętrznej polityki ekologicznej nie jest możliwe kształtowanie międzynarodowego bezpieczeństwa ekologicznego22.
Nowym zjawiskiem w działaniach państw stała się zagraniczna polityka
ekologiczna będąca elementem ogólnej polityki zagranicznej. Oznacza ona
proces formułowania i realizacji narodowych interesów ekologicznych wobec
innych podmiotów stosunków międzynarodowych. Rozwija się wtedy, gdy
problematyka ekologiczna staje się istotnym problemem wewnętrznym (stąd
kierunek polityki ekologicznej – od wewnątrz na zewnątrz)23.
Kształtowanie bezpieczeństwa ekologicznego w Europie wymaga jednak
działań nie tylko państw, lecz także podmiotów pozapaństwowych, zwanych
transnarodowymi. Do tych podmiotów należą organizacje społeczne, ruchy
obywatelskie, partie polityczne i inne organizacje, które w swych działaniach
wykraczają poza granice państwowe. Mają one możliwość zarówno bezpośredniej współpracy ekologicznej, jak też wywierają wpływ na rządy lub władze
lokalne państw oraz na decyzje organizacji międzynarodowych24.
Lokalne problemy bezpieczeństwa ekologicznego dotyczą poszczególnych
krajów lub regionów. Poniżej przedstawiono tę problematykę na podstawie
zagrożeń, które są istotne dla Polski.
Na terenie naszego kraju występują obszary ekologicznego zagrożenia,
w stosunku do których niezbędna jest koncentracja skoordynowanych działań
w celu osiągnięcia powszechnie uznanych norm ekologicznych. Zdaniem
S. Kozłowskiego25 powyższe obszary w Polsce powstają w wyniku agresji ekologicznej – zewnętrznej i wewnętrznej.
Agresja zewnętrzna związana jest z napływaniem do nas wielkich mas zanieczyszczonego powietrza – głównie z kierunku południowego i zachodniego.
Szacuje się, że z ogólnej ilości osiadających na terytorium Polski zanieczyszczeń, aż 55% dwutlenku siarki i 75% tlenków azotu ma pochodzenie zagraniczne. Zanieczyszczenia te powodują między innymi to, że w Sudetach i w Karpatach Zachodnich od wysokości około 700 m n.p.m. giną lasy. Napływające zanieczyszczenia pogarszają w zasadniczy sposób warunki zdrowia ludzi na obszarze Górnego Śląska i w Zagłębiu Turoszowskim. Drugim rodzajem agresji
zewnętrznej jest zanieczyszczenie rzek, które wpływają na obszar Polski (Bug,
Odra, Biała Głuchołaska i mniejsze rzeki). Zanieczyszczenia te mają charakter
stały i pogarszają np. jakość wody pitnej albo występują w formie awaryjnej
(znane były katastrofalne skażenia Odry produktami ropopochodnymi). Polska
22
M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne..., s. 140.
Tamże, s. 141.
24
Tamże, s. 141–142.
25
S. Kozłowski, Ekorozwój…, s. 213.
23
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
213
nie ma odpowiedniego systemu pomiarowo-ostrzegawczego, informującego
o zbliżających się falach zatrutej wody. Nie jest właściwie uregulowany tryb
odpowiedzialności i rekompensat za szkody wyrządzone na terenie sąsiedniego
kraju. Trzeci rodzaj agresji dotyczy przesyłania do Polski toksycznych substancji celem ich przeróbki lub składowania. Państwa Europy Zachodniej mają coraz większe trudności z pozbywaniem się ich. Ostre przepisy ekologiczne
w tych krajach uniemożliwiają składowanie odpadów, a utylizację czynią bardzo kosztowną. Z tego też względu od wielu lat narasta presja na nasz kraj, aby
przyjmować odpady toksyczne (np. muły portowe, popioły oraz różnorakie
substancje przemysłu chemicznego). Wiele tych substancji sprowadza się do
Polski jako surowce do produkcji cementu, farb itp. Ciągle czynione są próby
przesyłania pod tym pozorem również innych substancji toksycznych. W ramach przeciwdziałania sprowadzaniu do Polski szkodliwych odpadów współpracują ze sobą następujące instytucje państwowe: Służba Celna, Straż Graniczna i Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Wymaga to jednak często
odpowiednich badań analityczno-kontrolnych, wykonywanych przez PIOŚ lub
Państwową Inspekcję Sanitarną26.
W październiku 1990 r. służby przejść granicznych zostały wyposażone
w przenośne dozymetry do kontroli promieniotwórczości w przewożonych towarach. Polsce złożono bardzo wiele ofert na składowanie odpadów, w tym
promieniotwórczych, lub ich niszczenie (głównie przez spalenie). Mimo ustawowego zakazu importu odpadów próby takie są ponawiane. Należy się spodziewać, że zagrożenie to będzie stopniowo narastać wobec rosnącej presji zewnętrznej i słabej ciągle w naszym kraju egzekucji prawnej oraz nikłej świadomości ekologicznej społeczeństwa. Czwarty rodzaj ekologicznej agresji zewnętrznej to zagrożenie związane z katastrofami nuklearnymi. Zagrożenie to
zostało dobrze poznane po awarii reaktora w Czarnobylu, a ponieważ Polska
jest otoczona elektrowniami atomowymi (Litwa, Ukraina, Słowacja, Czechy),
niebezpieczeństwo ciągle jeszcze istnieje. Szczególnie niebezpieczne są elektrownie typu czarnobyslkiego zlokalizowane w europejskiej części b. ZSRR
(Kursk, Smoleńsk, Sankt Petersburg-Sosnowy Bór oraz Ignalin na Litwie)27.
Z kolei agresja wewnętrzna związana jest ze stale pogarszającym się stanem środowiska. Systematycznie maleje odporność środowiska przyrodniczego
na zatrucia powietrza, wody i gleby. Coraz częściej dochodzi do załamania
równowagi w poszczególnych ekosystemach. Przekraczanie naturalnych barier
odporności środowiska prowadzi do powstawania obszarów zagrożenia środowiskowego, a w skrajnych wypadkach – do katastrof ekologicznych. Ocenia się,
że do 10% powierzchni kraju obejmują obszary zagrożenia środowiskowego, na
których stale są przekraczane dopuszczalne normy zanieczyszczenia powietrza,
26
27
Tamże, s. 213.
Tamże., s. 214.
214
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
wody i gleby. Wewnętrzne zagrożenia ekologiczne mogą również powstawać
na skutek niewłaściwych działań armii. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska opublikowała w roku 1994 identyfikację i wycenę szkód ekologicznych
spowodowanych przez stacjonujące w Polsce wojska Federacji Rosyjskiej.
Stwierdzono powszechne zanieczyszczenie gruntu i wód podziemnych produktami ropopochodnymi. Skażenia te stanowią bezpośrednie zagrożenie dla ujęć
wód pitnych np. w Świnoujściu. Niszczenie środowiska przyrodniczego jest
wynikiem: niewłaściwej gospodarki paliwami, braku urządzeń do oczyszczania
ścieków, braku właściwej gospodarki odpadami, braku urządzeń do ochrony
powietrza, nadmiernego hałasu i promieniowania elektromagnetycznego.
Biorąc pod uwagę terytorium Polski, można wskazać takie regiony ekologicznego zagrożenia, jak: szczeciński, gdański, bydgosko-toruński, poznański,
inowrocławski, koniński, włocławski, płocki, legnicko-głogowski, wrocławski,
bełchatowski, łódzki, tomaszowski, puławski, chełmski, turoszowski, jeleniogórski, wałbrzyski, częstochowski, tarnobrzeski, opolski, rybnicki, myszkowsko-zawierciański, górnośląski, krakowski i tarnowski (obszary zagrożenia
uszeregowano ze względu na położenie geograficzne – począwszy od północy
Polski, poprzez Polskę środkową, skończywszy na południowych regionach
naszego kraju)28.
Podsumowując, można powiedzieć, iż globalne bezpieczeństwo ekologiczne
opiera się na koncepcji zrównoważonego ekorozwoju, którą wypracowano podczas obrad międzynarodowego forum o nazwie Agenda 21, a także podczas
dwóch szczytów Ziemi – w Rio de Janeiro (1992 r.) i w Johannesburgu (2002 r.).
Z kolei polityka ogólnoświatowa, której wykładnią są wspomniane wyżej
zgromadzenia międzynarodowe, przekłada się na strategię ekologiczną poszczególnych państw i regionów. Ma to duże znaczenie dla zachowania lokalnego bezpieczeństwa państw, narodów i jednostek ludzkich.
Literatura
[1] Boć J., Nowacki K., Samborska-Boć E., Ochrona środowiska, Wyd.
Kolonia Limited 2002.
[2] Cieślarczyk M., Społeczeństwa i społeczności na przełomie wieków – od
bezpieczeństwa kultury do kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo w
perspektywie
socjologicznej,
Wyd.
Wojskowe
Biuro
Badań
Socjologicznych, Warszawa 2001.
[3] Indeka, L., Karaczun Z.M, Człowiek a środowisko przyrodnicze, Wyd.
Bellona, Warszawa 1992.
28
L. Indeka, Z.M. Karaczun, Człowiek a środowisko przyrodnicze, Wyd. Bellona, Warszawa
1992, s. 21–22.
Teoretyczne założenia bezpieczeństwa
215
[4] Kozłowski S., Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2000.
[5] Kozłowski S., Koncepcja ekorozwoju jako podstawa polityki ekologicznej
państwa, [w:]: B. Proskrobko (red), Działalność gospodarcza a ochrona środowiska przyrodniczego, Wyd. Biuro Badań i Wydarzeń Ekologicznych,
Białystok 1992.
[6] Pietraś M., Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie, UMC Lublin, Lublin
1996.
[7] Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, t. 1, Warszawa
1978.
[8] The Oxford English Dictionary, t. 9, Oxford 1978.
[9] Zięba R., Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX
wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
216
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Zbigniew Dziamski, Waldemar Nowosielski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
THE THEORETICAL FRAMEWORK FOR SAFETY
Abstract
The article contains the concise description of category and definition of safety and the
characteristic of global local ecological safety. The modern concept of safety contains a
much wider range of issues than in the past. The old notion of safety concerned only
political and military aspects, when today you can extract the five courses that expand
the meaning of this term: material and personal direction as well as spatial, risk prevention, change in the way of understanding direction. Recently, the content of safety notion has been broaden. It should rely on a complex balance of military and non-military
interests. Hence the notion of safety traditionally understood in the category of political
and military threats of national sovereignty must be deepened so as to embrace also the
challenges posed by the progressive degradation of the natural environment. This understanding of safety is known as the ecological safety. It is defined in many different
ways. However, you can extract some basic trends that has been described in this paper.
What is more, on the basis of the author’s own research and the literature, there has
been made a description of global and local safety notions.
Keywords: theory, safety, ecology, definitions