docHarmonizacja prawa polskiego w zakresie ochrony prawnej znaków
download 
Reklamacja Transkrypt
Harmonizacja prawa polskiego w zakresie ochrony prawnej znaków
Zeszyty Naukowe nr 657 2004 Akademii Ekonomicznej w Krakowie Janusz Koczanowski Katedra Prawa Harmonizacja prawa polskiego w zakresie ochrony prawnej znaków towarowych z prawem wspólnotowym I. Wprowadzenie Problematyka harmonizacji prawa polskiego w zakresie ochrony prawnej znaków towarowych z prawem Wspólnot Europejskich ma szczególne znaczenie z kilku podstawowych przyczyn. Po pierwsze, ochrona prawna znaków towarowych ma w ogromnej liczbie przypadków znaczenie nie tylko na rynku krajowym, ale także międzynarodowym, gdyż idzie zarówno o zapewnienie ochrony znaków towarowych polskich przedsiębiorców za granicą, jak również o ochronę znaków towarowych przedsiębiorców zagranicznych na terenie państwa polskiego. Po drugie, należy pamiętać, że istnieje mający już ponad stuletnią tradycję system międzynarodowej rejestracji i ochrony prawnej znaków towarowych oparty na tzw. porozumieniu madryckim z 1891 r. o międzynarodowej rejestracji znaków fabrycznych i handlowych, do którego Polska przystąpiła w 1993 r.1 Nadto w 1993 r. zostały zakończone prace Komisji Unii Europejskiej ds. unijnego znaku towarowego, która uchwaliła Regulamin unijnego znaku towarowego. Wszedł on w życie z dniem 15 marca 1994 r. Wreszcie po trzecie, ochrona prawna znaków towarowych musi być rozpatrywana w swoistej koegzystencji z ochroną prawną wynikającą z innych unormowań, a mianowicie z ochroną opartą na podstawie przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i przepisów o ochronie nazw regionalnych. 1 Dz.U. z 1993 r., nr 116, poz. 514. Janusz Koczanowski 46 Podstawowym założeniem porozumienia madryckiego jest uproszczenie procedur stosowanych przy rejestracji znaków towarowych i objęcie skutecznością rejestracji dokonanej w Międzynarodowym Biurze wszystkich państw przynależnych do porozumienia. Porozumienie madryckie ma charakter otwarty, co oznacza, że jego sygnatariuszami są państwa będące członkami Wspólnoty Europejskiej (niektóre)2, ale także państwa nie należące do Wspólnoty. Polska, przystępując do porozumienia madryckiego, uzyskała także istotne poszerzenie terytorialnego zasięgu międzynarodowej rejestracji znaków towarowych na wszystkie kraje Wspólnoty, także i te, które nie są sygnatariuszami porozumienia madryckiego, albowiem państwa Wspólnoty dokonały unifikacji swego prawa wewnętrznego dotyczącego znaków towarowych, wprowadzając obowiązek uwzględniania międzynarodowej rejestracji jako okoliczności rozstrzygającej o tzw. „wcześniejszej dacie pierwszeństwa” jako przeszkodzie dokonania lub przyczynie unieważnienia rejestracji na wszystkie kraje Wspólnoty3. 15 marca 1994 r., dzięki uchwalonemu przez Komisję Unii Europejskiej Regulaminowi w sprawie unijnego znaku towarowego4, w krajach Wspólnoty pojawił się tzw. unijny znak towarowy. System rejestracji i ochrony znaku unijnego (obecnie wspólnotowego) jest systemem otwartym, tzn. dostępnym także dla krajów spoza Wspólnoty i opiera się na założeniu, że prawo do znaku towarowego wynika z rejestracji, a nie z jego faktycznego używania w obrocie. Ochrona prawna zapewniana przez znak wspólnotowy nie wyklucza oczywiście ochrony, którą można uzyskać w ramach porozumienia madryckiego. Oba te systemy wzajemnie się uzupełniają, zapewniają też znakom zarejestrowanym ochronę w zasadzie niezależną od ochrony istniejącej w kraju pochodzenia, doskonale wkomponowując się w proces unifikacji prawa wspólnotowego i tworzenia warunków do sprawnego funkcjonowania rynku Wspólnot Europejskich. 2 Do porozumienia madryckiego spośród państw Wspólnoty należą: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria i Portugalia. 3 Na temat zasad funkcjonowania międzynarodowej rejestracji patrz: J. Koczanowski, Celowość przystąpienia Polski do Porozumienia Madryckiego w sprawie międzynarodowej rejestracji znaków fabrycznych i handlowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej, Kraków 1977, z. 10, s. 165 i nast. 4 A. Dereń, L. Gajek, J. Zygadło, Własność intelektualna i przemysłowa w prawie międzynarodowym, europejskim i krajowym, Wrocław 1998, s. 27. Regulamin ten jako akt prawa wewnętrznego Wspólnot posiada niższą rangę niż Patent Europejski, który jest konwencją międzynarodową. Harmonizacja prawa polskiego… 47 2. Pierwsza Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich nr 89/104/EWG o harmonizacji przepisów prawa paƒstw członkowskich o znakach towarowych a prawo polskie 2.1. Ogólne zało˝enia Dyrektywy Zasygnalizowane wyżej systemy międzynarodowej ochrony znaków towarowych nie mogą oczywiście zastąpić krajowych regulacji prawnych w tym zakresie, chociażby z tej przyczyny, że wielu przedsiębiorców ogranicza swą działalność do rynku krajowego czy wręcz lokalnego. Ta właśnie okoliczność stanowi uzasadnienie dążeń do harmonizacji prawa znaków towarowych. 22 sierpnia 2001 r. weszła w życie ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej5 (pwp). Ten kompleksowy akt normatywny, regulujący rozproszoną dotychczas w kilku odrębnych aktach normatywnych problematykę własności przemysłowej, zawiera również unormowania dotyczące ochrony znaków towarowych. Zastąpił on w tym zakresie obowiązującą dotychczas ustawę z dnia 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych6. Należy więc ocenić, czy i w jakim stopniu nowa regulacja prawna dotycząca znaków towarowych uwzględnia zapisy Pierwszej Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich o harmonizacji przepisów prawa państw członkowskich o znakach towarowych (zwanej dalej Dyrektywą)7. Dyrektywa składa się z dwóch zasadniczych części, a mianowicie ze swoistej preambuły, zawierającej omówienie ogólnych założeń unifikacyjnych, oraz z części szczegółowej, obejmującej uregulowania poszczególnych kwestii z zakresu ochrony znaków towarowych. Preambuła, mimo swego z natury ogólnego i kierunkowego charakteru, ma bardzo istotne znaczenie praktyczne, gdyż stanowi podstawę do dokonywania wykładni celowościowej szczegółowych zapisów Dyrektywy. We wstępie do Dyrektywy zwraca się uwagę na to, że niejednolitość prawa znaków towarowych państw Wspólnoty może doprowadzić do zdegenerowania warunków konkurencji. W Dyrektywie podkreśla się, że nie wydaje się obecnie konieczne pełne ujednolicenie prawa znaków towarowych państw członkowskich, lecz wystarczy ujednolicenie tych przepisów prawa wewnętrznego, które mają bezpośredni wpływ na funkcjonowanie wspólnego rynku. Dlatego też państwa członkowskie mogą nadal chronić znaki towarowe, do których prawa zostały nabyte poprzez ich używanie w obrocie (znaki te zostaną jedynie uwzględnione 5 Dz.U. z 2001 r., nr 49, poz. 508. 6 Ustawa z dnia 31 stycznia 1985 r. o znakach towarowych, Dz.U. nr 5, poz. 15 ze zm. 7 Autor posługuje się własnym tłumaczeniem Dyrektywy z jęz. niemieckiego. 48 Janusz Koczanowski w ich odniesieniu do praw do znaków towarowych nabytych w drodze rejestracji). Państwom członkowskim pozostawiono też swobodę w zakresie ustalania procedur dotyczących rejestracji, wygaśnięcia lub unieważnienia praw do znaków towarowych nabytych w drodze rejestracji. Dyrektywa nie wyklucza również możliwości zastosowania do znaków towarowych innych przepisów prawa wewnętrznego państw członkowskich, które wiążą się z problematyką znaków towarowych, takich jak np. przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji lub przepisy o ochronie konsumentów. Podstawowym założeniem Dyrektywy jest założenie, że we wszystkich państwach członkowskich obowiązywać będą zasadniczo te same warunki nabycia i zachowania praw z rejestracji znaku towarowego. W tym celu – jak stwierdza Dyrektywa – należy ustalić przykładową listę oznaczeń posiadających zdolność odróżniającą w stosunku do towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innego przedsiębiorstwa i które tym samym mogą stanowić znak towarowy. Aby ograniczyć globalną liczbę znaków towarowych zarejestrowanych i chronionych prawnie we Wspólnocie, a tym samym ograniczyć możliwość powstawania między nimi niebezpieczeństwa kolizji, należy wysunąć wymóg rzeczywistego używania zarejestrowanych znaków towarowych pod rygorem wygaśnięcia praw. Głównym celem ochrony udzielanej znakom towarowym w drodze rejestracji jest zapewnienie realizacji przez znak towarowy funkcji oznaczenia pochodzenia; ochrona ta ma w wypadku identyczności znaku towarowego z innymi oznaczeniami stosowanymi dla tego samego rodzaju towarów i usług charakter absolutny. Ochrona dotyczy również przypadków podobieństwa znaków towarowych i innych oznaczeń, a także podobieństwa towarów i usług. Podstawową kwestią w tym zakresie jest interpretacja pojęcia podobieństwa jako elementu przesądzającego o niebezpieczeństwie wprowadzenia nabywcy w błąd co do pochodzenia towarów lub usług. Niebezpieczeństwo wprowadzenia odbiorcy w błąd stanowi specyficzną przesłankę ochrony; odpowiedź na pytanie, czy niebezpieczeństwo to istnieje, zależy od szeregu okoliczności, przede wszystkim zaś od stopnia znajomości znaku towarowego na rynku, od skojarzeń, jakie może wywoływać używany lub zarejestrowany znak towarowy, a także od stopnia podobieństwa zachodzącego między znakiem towarowym a innym oznaczeniem oraz między znakowanymi towarami lub usługami. Postanowienia o rodzaju i sposobie określenia wprowadzenia w błąd, w szczególności dotyczące materiału dowodowego, są sprawą wewnętrznych reguł proceduralnych, których Dyrektywa nie dotyczy. Ponieważ wszystkie państwa członkowskie związane są Konwencją paryską o ochronie własności przemysłowej, konieczne jest zapewnienie całkowitej zgodności przepisów niniejszej Dyrektywy z przepisami Konwencji. Zobowiązania państw członkowskich wynikające z Konwencji paryskiej pozostają przez niniejszą Dyrektywę nie naruszone. Harmonizacja prawa polskiego… 49 2.2. Rodzaje znaków towarowych Dyrektywa znajduje zastosowanie do znaków towarowych indywidualnych, znaków wspólnych i gwarancyjnych oznaczających towary lub usługi, które zostały zarejestrowane lub zgłoszone do rejestracji w jednym z państw członkowskich lub też uzyskały rejestrację międzynarodową ze skutkiem dla jednego z państw członkowskich. Aktualne polskie ustawodawstwo zna wszystkie wskazane w dyrektywie rodzaje znaków towarowych, a więc zarówno znaki towarowe sensu stricto, tzn. znaki używane dla oznaczania towarów, jak też znaki usługowe, stosowane dla odróżniania usług świadczonych przez określone przedsiębiorstwa. Polska ustawa Prawo wlasności przemysłowej zna również instytucję znaków towarowych wspólnych, rejestrowanych na rzecz organizacji reprezentujących interesy przedsiębiorców i używanych w obrocie zarówno przez tę organizację, jak i podmioty w niej zrzeszone w oparciu o przyjęty regulamin znaku. Nowością wprowadzoną przez ustawę Prawo własności przemysłowej jest natomiast tzw. wspólny znak towarowy gwarancyjny, którego istota sprowadza się do tego, że przedsiębiorcy używający takiego znaku poddają się obowiązkowi kontroli organizacji w zakresie przestrzegania regulaminu używania znaku. Wspólny znak gwarancyjny sprawia, że funkcja gwarancyjna realizowana przez ten znak zyskuje wyraźnie inny wymiar niż w wypadku pozostałych znaków towarowych, bowiem znak wspólny gwarancyjny zdecydowanie zbliżył się do tzw. znaków jakości, będąc swoistym, weryfikowanym formalnie przez organizację, certyfikatem jakości oznaczanych towarów, podczas gdy pozostałe formy znaków towarowych w zakresie wykonywanej funkcji gwarancyjnej podlegają jedynie mechanizmom weryfikacji rynkowej8. 2.3. Formy przedstawieniowe znaków towarowych Dyrektywa stanowi, że jako znak towarowy Wspólnot Europejskich może być używane jakiekolwiek oznaczenie możliwe do przedstawienia w sposób graficzny, w szczególności zaś słowa, łącznie z imionami własnymi osób, ilustracje, litery, liczby oraz forma lub opakowanie towaru, jeżeli oznaczenia takie nadają się do odróżniania towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów i usług innego przedsiębiorstwa. Dyrektywa wskazuje więc na dwie podstawowe formy przedstawieniowe znaków towarowych, a mianowicie na znaki graficzne (występujące w różnych odmianach, m.in. jako znaki słowne, obrazkowe, imiona własne osób), tzn. takie, które mogą zostać odwzorowane w formie graficznej, bez względu na sposób ich późniejszej percepcji, oraz na znaki plastyczne, tzn. trój8 Zob. J. Koczanowski, Funkcje i ochrona prawna znaków towarowych, Ossolineum, Kraków 1976, s. 52 i nast. Janusz Koczanowski 50 wymiarowe (formy przestrzenne), będące np. jednocześnie opakowaniem towaru. Wskazane formy przedstawieniowe znaku muszą jednak bezwarunkowo spełniać podstawowy wymóg, jakim jest posiadanie przez nie tzw. zdolności odróżniającej. Dyrektywa nie wspomina natomiast o tzw. znakach dźwiękowych, dopuszczonych do rejestracji przez prawo polskie jako „melodia lub inny sygnał dźwiękowy”. Nie oznacza to jednak w żadnej mierze rozbieżności między prawem polskim a zapisami Dyrektywy. Wskazane w Dyrektywie formy przedstawieniowe znaków towarowych mają charakter wyliczenia jedynie przykładowego „w szczególności…”. Również przywołane powyżej zapisy preambuły Dyrektywy mówią jedynie o wskazaniu „przykładowej listy oznaczeń, które posiadają zdolność odróżniającą w stosunku do towarów lub usług”. Dyrektywa w formie normy imperatywnej podaje natomiast rodzaje oznaczeń, które nie mogą być rejestrowane jako znaki towarowe. Państwom członkowskim pozostawiona została jednak swoboda regulacji kwestii proceduralnych, m.in. dotyczących rejestracji znaków towarowych, które w omawianym przypadku są o tyle istotne, że prawnego uregulowania wymaga określenie chociażby formy wzorca znaku towarowego zgłoszonego do rejestracji (np. rysunek słowny plus opis znaku, nagranie dźwiękowe plus opis, fotografia odzwierciedlająca przestrzenny charakter znaku trójwymiarowego). Na koniec należy zauważyć, że w literaturze przedmiotu spotyka się także wzmianki na temat tak szczególnych form znaku towarowego, jak chociażby znaki zapachowe lub smakowe, a nawet dotykowe9. Wprawdzie odnotowane zostały sporadyczne przypadki rejestracji znaków towarowych zapachowych10, ale niewątpliwie te formy przedstawieniowe znaku zawsze będą miały ze zrozumiałych powodów znaczenie marginesowe, a ich ochrona prawna powinna raczej być realizowana w drodze przepisów zwalczających nieuczciwą konkurencję, aczkolwiek z formalnoprawnego punktu widzenia rozstrzygające znaczenie dla oceny zdolności rejestrowej takich znaków musi mieć posiadanie przez nie zdolności odróżniającej. 2.4. Przeszkody rejestracji i powody uniewa˝nienia znaku towarowego Przeszkody rejestracji i powody unieważnienia znaku towarowego zostały w Dyrektywie przedstawione w formie bardzo rozbudowanej. Stypizowano je w dwóch grupach, a mianowicie jako przeszkody i powody obligatoryjne, tzn. takie, które muszą zostać wprowadzone do prawa wewnętrznego państw człon9 10 Ibidem, s. 33 i nast. Np. zapach świeżej trawy zarejestrowano jako znak towarowy dla piłek tenisowych. Cyt. za: M. Łazewski, Harmonizacja prawa znaków towarowych w krajach Wspólnoty Europejskiej, Urząd Patentowy RP, Warszawa 1999, s. 19. Harmonizacja prawa polskiego… 51 kowskich oraz jako przeszkody i powody fakultatywne, których wprowadzenie pozostawia się uznaniu organów legislacyjnych tych państw. Ze zrozumiałych powodów analizy wymaga przede wszystkim sprawa oceny wprowadzenia do polskiej ustawy przeszkód i ograniczeń obligatoryjnych. Wśród przeszkód obligatoryjnych Dyrektywa szczególnie eksponuje nieposiadanie przez znak towarowy zdolności odróżniającej, tj. zdolności pozwalającej na zindywidualizowanie danego towaru lub usługi na rynku wśród innych towarów lub usług tego samego rodzaju, pochodzących jednak od innych przedsiębiorców. Zdolność odróżniająca znaku może mieć charakter pierwotny lub wtórny. Pierwotną zdolność odróżniającą posiadają na ogół znaki specjalnie opracowane lub wymyślone dla danego przedsiębiorcy, a więc symbole w pełni oryginalne. Wtórną zdolność odróżniającą znaki towarowe uzyskują dzięki ich funkcjonowaniu w obrocie gospodarczym. Ponieważ zdolność odróżniającą jako przesłankę rejestracji ocenia się w chwili zgłoszenia znaku do zarejestrowania, możliwe jest zarejestrowanie znaków charakteryzujących się wtórną zdolnością odróżniającą. Stopień wymaganej dla uzyskania rejestracji zdolności odróżniającej znaku towarowego nie jest przedmiotem regulacji Dyrektywy, która traktuje tę kwestię jako sprawę autonomiczną każdego z państw członkowskich. Warto zauważyć, że bardzo restrykcyjnie do kwestii ustalania zdolności odróżniającej podchodziły zawsze organy rejestrowe w Wielkiej Brytanii, zaś tradycyjnie liberalne wymagania stawiał Urząd Patentowy Beneluksu oraz Urząd Patentowy RFN11. Pozostałe obligatoryjne wyłączenia, na które wskazuje Dyrektywa, dotyczą znaków towarowych sprzecznych z prawem i dobrymi obyczajami, znaków wprowadzających odbiorców w błąd, np. co do pochodzenia lub właściwości, oraz znaków podlegających odmowie rejestracji z powodu braku uzyskania zezwolenia właściwego organu zgodnie z art. 6ter Konwencji Paryskiej12. Szczególnie dokładnie, jako samoistną przeszkodę rejestracji lub powód jej unieważnienia, Dyrektywa potraktowała problem kolizyjności znaków towarowych między sobą. Kolizja taka ma miejsce zarówno wtedy, gdy chodzi o znaków identyczny z zarejestrowanym z wcześniejszą datą pierwszeństwa, jak i o znak podobny do zarejestrowanego z wcześniejszą datą pierwszeństwa, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo wprowadzenia odbiorców w błąd co do pochodzenia towarów lub usług. Dyrektywa podkreśla, że o kolizji takiej należy mówić także wtedy, gdy znak identyczny lub podobny miałby być używany do oznaczania towarów 11 12 Ibidem, s. 20. Konwencja Paryska w art. 6ter zobowiązuje członków Związku – w wypadku braku zezwolenia właściwych organów – do odmowy lub unieważniania rejestracji znaków towarowych zawierających herby, flagi, oznaczenia, stemple państw i międzynarodowych organizacji rządowych (Dz.U. z 1975 r., nr 9, poz. 51). Janusz Koczanowski 52 lub usług nie podobnych do tych, dla których znak z pierwszeństwem wcześniejszym został zarejestrowany, jeżeli tylko używanie takie mogłoby „w sposób nieuzasadniony i nieuczciwy prowadzić do wykorzystania lub osłabienia zdolności odróżniającej lub wartości znaku towarowego Wspólnot Europejskich”. Zapis ten oznacza swoiste przełamanie tzw. zasady specjalizacji, czyli ograniczenia prawa wyłączności używania zarejestrowanego znaku towarowego jedynie dla tego samego rodzaju towarów. Już wcześniej w orzecznictwie sądowym ukształtowane zostało pojęcie tzw. rozcieńczenia względnie rozwodnienia znaku towarowego (Verwasserung), które znalazło swój normatywny wyraz właśnie w omawianym zapisie Dyrektywy. Wskazane wyżej przypadki kolizyjności znaków towarowych prowadzić muszą do bezwzględnego zakazu rejestracji znaku lub nakazu jej unieważnienia wobec znaku zgłoszonego z późniejszą datą pierwszeństwa. Prawo własności przemysłowej w znacznym stopniu zmieniło w stosunku do ustawy o znakach towarowych z 1985 r. uregulowanie prawne problematyki zakazów rejestracji znaku towarowego i przyczyn jej unieważnienia. Forma redakcji i treść przepisów art. 129, 131, 132 i 133 p.w.p. nie pozostawiają wątpliwości odnośnie do tego, że dokonane zmiany zostały wprowadzone w intencji uwzględnienia zapisów Dyrektywy. Katalog oznaczeń, które nie mogą być rejestrowane w charakterze znaków towarowych z powodu braku dostatecznych znamion odróżniających, został poszerzony o „oznaczenia, które weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w uczciwych i utrwalonych praktykach handlowych” (art. 129 ust. 2 pkt 3 p.w.p.). W ustawie znalazł się też wyraźny przepis (art. 130 p.w.p.) przewidujący możliwość uzyskania przez znak towarowy wtórnej zdolności odróżniającej i zakazujący wręcz odmowy udzielenia prawa ochronnego, jeżeli przed datą zgłoszenia znaku w Urzędzie Patentowym znak ten nabrał, w następstwie jego używania, charakteru odróżniającego w przeciętnych warunkach obrotu. Prawo własności przemysłowej wprowadziło też, zgodnie z zapisami Dyrektywy, kilka innych nowych zakazów rejestracji, a mianowicie: – oznaczeń zgłoszonych w złej wierze do Urzędu Patentowego w celu uzyskania ochrony. Zakaz ten, mimo że Dyrektywa nadaje mu charakter fakultatywny, będzie miał zapewne w praktyce bardzo istotne znaczenie jako środek przeciwdziałający nieuczciwym zachowaniom mającym na celu zawłaszczenie cudzego oznaczenia13. Owe nieuczciwe zachowania polegają zwykle na tym, że znak towarowy o znaczącej renomie, jednakże nie zarejestrowany, może zostać zgłoszony do Urzędu Patentowego przez innego, działającego w złej wierze przedsiębiorcę14; 13 W. Tabor, Ochrona znaków towarowych, maszynopis referatu z konferencji nt. Najnowsze zmiany prawa własności intelektualnej. Nowa ustawa Prawo własności przemysłowej, UJ, Kraków 2001, s. 2. 14 Przed laty głośny był tego rodzaju przypadek, kiedy to eksportowano do jednego z krajów Ameryki Południowej samochody czechosłowackiej firmy Tatra, bez uprzedniego uzyskania Harmonizacja prawa polskiego… 53 – oznaczeń zawierających elementy będące symbolami, w szczególności o charakterze religijnym, patriotycznym lub kulturowym w zakresie, w jakim obrażałoby to uczucia religijne, patriotyczne lub tradycję narodową. Wprowadzenie tego zakazu Dyrektywa czyni fakultatywnym; – oznaczeń, które stanowią formę bądź inną właściwość towaru lub opakowania, która jest uwarunkowana wyłącznie jego naturą, jest niezbędna do uzyskania efektu technicznego lub zwiększa znacznie wartość towaru. Wprowadzenie tego z kolei zakazu Dyrektywa czyniła obligatoryjnym; – oznaczeń wyrobów alkoholowych, w odniesieniu do których przyjęto, że każdy znak zawierający elementy geograficzne niezgodne z pochodzeniem towaru uważa się za znak wprowadzający nabywców w błąd; – oznaczeń geograficznych, o których mówi art. 131 ust. 4 p.w.p., stanowiąc, że nie udziela się praw ochronnych na znaki zawierające elementy geograficzne prawdziwe w sensie dosłownym co do terytorium, regionu lub miejsca, z którego towar pochodzi, które mogłyby wprowadzić nabywców w błąd, że towar pochodzi z innego, słynącego z danych wyrobów terenu. W przypadku homonimicznych (tzn. równobrzmiących, lecz posiadających odmienne znaczenie) oznaczeń geograficznych dla wina i piwa ochrona może być przyznana, z tym że Urząd Patentowy RP wezwie osobę, która dokonała zgłoszenia później, do dokonania w znaku odpowiednich zmian pozwalających na odróżnienie go od znaku zarejestrowanego lub zgłoszonego wcześniej15. Nasuwa się pytanie, dlaczego ustawodawca w sposób szczególny potraktował ochronę oznaczeń dotyczących napojów alkoholowych? Odpowiedź jest stosunkowo prosta. Praktyka dostarczyła mianowicie wielu przykładów naruszeń tego typu znaków będących w użyciu polskich przedsiębiorców. Inny charakter mają przeszkody rejestracji oraz powody unieważnienia znaku towarowego, o których jest mowa w art. 4 Dyrektywy. Istotą ujętych w tym przepisie zakazów są występujące przypadki kolizji z wcześniej uzyskanymi przez inne podmioty prawami do znaków towarowych. Można mówić o pewnej symetrii uregulowań tej kwestii w Dyrektywie i w Prawie własności przemysłowej. Prawo własności przemysłowej mianowicie wprowadza zarówno zawarty w Dyrektywie zakaz rejestracji znaku identycznego ze znakiem towarowym z wcześniejszą datą rejestracji znaku towarowego Tatra. Sytuację tę wykorzystał w sprytny sposób właściciel pewnego warsztatu samochodowego, rejestrując na swoją rzecz w krajowym Urzędzie Patentowym znak Tatra. Następnie wystąpił z roszczeniami o naruszenie swego zarejestrowanego znaku towarowego wobec firmy Tatra, używającej – jak wiadomo – tego znaku od 1898 r. Podobne przypadki odnotowali polscy eksporterzy wódek, którzy nie zadbali o zarejestrowanie stosownych znaków towarowych w krajach, do których wódka polska była eksportowana. 15 Jako przykład można podać ewentualną próbę zarejestrowania znaku towarowego Pilsner dla piwa wytwarzanego w Pilźnie k. Tarnowa. Znak taki zawierałby oczywiście elementy geograficznie prawdziwe, ale renoma Pilsnera czeskiego zapewne prowadziłaby do tego, że nabywcy znak taki kojarzyliby nieodmiennie z producentem czeskim. 54 Janusz Koczanowski pierwszeństwa, jeżeli towary lub usługi, dla których znak został zgłoszony, są identyczne z towarami lub usługami, dla których chroniony jest znak z wcześniejszą datą pierwszeństwa, jak i zakaz rejestracji znaku identycznego lub podobnego do znaku z wcześniejszą datą pierwszeństwa zgłoszonego dla identycznych lub podobnych towarów lub usług, jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo wprowadzenia odbiorców w błąd co do pochodzenia towarów lub usług, przy czym niebezpieczeństwo wprowadzenia w błąd obejmuje także prawdopodobieństwo skojarzenia znaku towarowego z wcześniejszą datą pierwszeństwa. Obowiązujące w tym zakresie przepisy art. 132 ust. 2 pkt 1 i 2 stanowią niemal dokładne powtórzenie zapisów Dyrektywy. Bardziej skomplikowana jest natomiast sytuacja wprowadzenia fakultatywnych w tej kwestii zapisów Dyrektywy. Można mianowicie mówić, że Prawo własności przemysłowej uwzględniło zapis Dyrektywy odnoszący się do znaków zgłoszonych z datą wcześniejszego pierwszeństwa dla odmiennych rodzajów towarów lub usług, jeżeli używanie znaku zgłoszonego z późniejszą datą pierwszeństwa mogłoby w nieuczciwy sposób doprowadzić do wykorzystania lub działania na szkodę zdolności odróżniającej lub wartości znaku towarowego z pierwszeństwem wcześniejszym. W Prawie tym znalazł się bowiem nowy przepis (art. 132 ust. 2 pkt 3) mówiący, że nie udziela się prawa ochronnego, jeżeli znak jest identyczny lub podobny do renomowanego znaku towarowego zarejestrowanego lub zgłoszonego z pierwszeństwem wcześniejszym do rejestracji (o ile znak taki zostanie zarejestrowany) na rzecz innej osoby dla jakichkolwiek towarów, jeżeli mogłoby to przynieść zgłaszającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego. Przepis ten stosuje się odpowiednio do znaku powszechnie znanego. Nietrudno dostrzec różnicę redakcyjną między zapisem Dyrektywy a brzmieniem art. 132 ust. 2 pkt 3 p.w.p. Nie ma jednak ona żadnego znaczenia praktycznego. Omawiany przepis wprowadził do polskiego prawa znaków towarowych nową kategorię znaku, a mianowicie znak renomowany. Pojęcia tego ustawodawca wszakże nie zdefiniował. Definicję normatywną znaku renomowanego można jednak wywieść w drodze wykładni. W art. 120 ust. 3 pkt 3 p.w.p. definiuje znak powszechnie znany jako znak, który nie jest zarejestrowany. Jest to oczywiście jedynie połowiczna definicja tego znaku, uwzględniająca tylko jedną jego cechę, a mianowicie brak rejestracji. Oczywiste jest to, że nie każdy znak nie zarejestrowany jest znakiem powszechnie znanym, lecz tylko znak cieszący się znacznym stopniem popularności, rozpoznawalny przez konsumentów. To, czy dany znak jest powszechnie znany, musi być oczywiście poddawane ocenie in casu. Jednocześnie przywołany już wyżej art. 132 ust. 2 pkt 3 wskazuje, że z kolei znak renomowany jest to w istocie znak zarejestrowany, a więc chroniony prawem ochronnym i wyróżniający się poza tym znacznym stopniem popularności. Dyrektywa nie zna takiego rozróżnienia, mówiąc jedynie o „znaku znanym”. Ta rozbieżność terminologiczna wynika stąd, że polska ustawa stoi na Harmonizacja prawa polskiego… 55 zdecydowanym stanowisku, iż jedynie rejestracja, a nie faktyczne używanie, jest podstawą powstania prawa do znaku towarowego, zaś status znaku powszechnie znanego może jedynie stanowić przeszkodę w rejestracji innego znaku towarowego. Dyrektywa takiego stanowiska prezentować nie może, gdyż musi uwzględniać fakt, że szereg ustawodawstw (tradycyjnie należy do nich prawo anglosaskie) dopuszcza dualistyczny system nabycia prawa do znaku towarowego. 2.5. Prawa z rejestracji znaków towarowych i roszczenia z nich wynikajàce Problem treści prawa wynikającego z rejestracji znaku towarowego Dyrektywa ujmuje niejako trójszczeblowo, wskazując, że wyłączne prawo do zarejestrowanego znaku towarowego oznacza możliwość zakazania osobom trzecim: 1) używania w obrocie gospodarczym identycznego oznaczenia dla oznaczania towarów lub usług, które są identyczne z tymi, dla których zostały zarejestrowane, 2) używania w obrocie gospodarczym oznaczenia, jeżeli z powodu identyczności lub podobieństwa tego oznaczenia ze znakiem towarowym oraz identyczności lub podobieństwa z towarami lub usługami objętymi znakiem towarowym istnieje prawdopodobieństwo wprowadzenia nabywców w błąd, które obejmuje niebezpieczeństwo skojarzenia ze znakiem towarowym. Trzecie uprawnienie, o którym mówi Dyrektywa, ma charakter fakultatywny. Dopuszcza ona mianowicie tego rodzaju regulację, że uprawniony z rejestracji ma prawo zakazać osobom trzecim używania bez jego zgody w obrocie gospodarczym identycznego lub podobnego znaku towarowego dla towarów lub usług, które nie tylko że nie są identyczne, ale nawet nie są podobne do tych, dla których znak towarowy został zarejestrowany, jeżeli znak ten jest w tym państwie znany, a używanie oznaczenia może prowadzić w sposób nieuzasadniony i nieuczciwy do wykorzystania lub osłabienia zdolności odróżniającej lub wartości znaku towarowego (idzie o wspomniane już uprzednio „rozcieńczenie” siły atrakcyjnej znaku towarowego). Niezbędne jest przy tym zwrócenie uwagi na zapis Dyrektywy mówiący, że jeżeli przed dniem wejścia w życie postanowień niezbędnych do jej realizacji prawo danego państwa nie zakazywało używania oznaczeń podobnych lub oznaczeń podobnych dla towarów lub usług innego rodzaju niż zastrzeżone dla zarejestrowanego znaku towarowego, to prawo z rejestracji znaku towarowego nie może być podstawą do dalszego używania tego oznaczenia. Innymi słowy, zapis ten niweczy w tym zakresie ewentualne prawa nabyte. Znajduje on też zastosowanie do polskiej ustawy Prawo własności przemysłowej, z uwagi na nowo wprowadzony do niej przepis art. 132 ust. 2 pkt 3 w zw. z art. 296 ust. 2 pkt 3. Wspomniane zapisy Dyrektywy zostały niemal dosłownie przeniesione do Prawa własności przemysłowej, aczkolwiek zamieszczone zostały nie w rozdziale Janusz Koczanowski 56 5 regulującym treść prawa z rejestracji, lecz w dziale III regulującym roszczenia dotyczące znaków towarowych i oznaczeń geograficznych. 2.6. Ograniczenia prawa z rejestracji znaku towarowego Jest sprawą oczywistą, że bezwzględne prawo podmiotowe, jakie powstaje na rzecz uprawnionego na skutek rejestracji znaku towarowego, nie może być prawem nieograniczonym. Są to ograniczenia wynikające przede wszystkim z konieczności ochrony praw osób trzecich. Dyrektywa w art. 6 wskazuje zaledwie na cztery kategorie tego rodzaju ograniczeń (prawo ochronne nie umożliwia zakazania osobie trzeciej używania jej własnego nazwiska lub adresu, oznaczeń o charakterze towaroznawczo-eksploatacyjnych, a nawet samego znaku towarowego, jeżeli jego umieszczenie jest niezbędne np. w celach informacyjnych dotyczących np. wyposażenia dodatkowego, części zamiennych, świadczenia usługi, wreszcie prawo ochronne nie daje uprawnionemu możliwości zakazania osobom trzecim korzystania z prawa o znaczeniu lokalnym, jeżeli uzyskały je z datą wcześniejszą od rejestracji. Ten ostatni zapis znalazł swe odzwierciedlenie w art. 160 dotyczącym tzw. prawa używacza uprzedniego). W istocie zarówno sama Dyrektywa, jak również Prawo własności przemysłowej wprowadziły znacznie szerszy zakres tych ograniczeń, niż można by sądzić po treści zapisu art. 6 Dyrektywy. Przypadki te były już przedmiotem wcześniejszego omówienia. 2.7. WygaÊni´cie praw z rejestracji znaków towarowych Artykuł 7 Dyrektywy, zatytułowany „Wygaśnięcie praw z rejestracji znaku towarowego”, jest nieco mylący, gdyż dotyczy w istocie problematyki znanej w polskiej doktrynie znaków towarowych jako tzw. wyczerpanie prawa do znaku towarowego16. Wyczerpanie znaku towarowego jest konstrukcją prawną, która w Polsce funkcjonowała dotąd jedynie w oparciu o rozwiązania nauki prawa17. Jak już wskazano, podstawowym uprawnieniem wynikającym z rejestracji znaku towarowego jest prawo wprowadzania do obrotu na zasadzie wyłączności znakowanych towarów. W związku z tym pojawia się pytanie, czy wspomniane uprawnienie obejmuje jedynie pierwsze wprowadzenie do obrotu znakowanych towarów, czy też także następne rozporządzenia znakowanym towarem. Jeżeli na 16 Por. na ten temat m.in.: R. Skubisz, Prawo znaków towarowych – komentarz, Warszawa 1990, s. 71 i nast.; M. Kępiński, Znak towarowy (funkcja, rodzaje znaków, oznaczenia stanowiące przedmiot praw wyłącznych, rejestracja, zakres wyłączności), „Studia Cywilistyczne” 1974, t. 22, s. 204 i nast.; U. Promińska, Prawo z rejestracji znaku towarowego. Treść i naruszenie, Łódź 1994, s. 80 i nast. 17 W. Tabor, op. cit., s. 8. Harmonizacja prawa polskiego… 57 pytanie to zostanie udzielona odpowiedź twierdząca, logiczne jest postawienie kolejnego pytania, a mianowicie o to, czy uprawniony z rejestracji będzie mógł przeciwstawić się niektórym sposobom używania znaku towarowego podczas rynkowej cyrkulacji towarów oznakowanych18. Dyrektywa w tej kwestii rozstrzyga następująco: prawo z rejestracji znaku towarowego nie przyznaje uprawnionemu prawa do zakazywania osobie trzeciej używania znaku towarowego dla towarów, które zostały pod tym znakiem przez niego lub za jego zgodą wprowadzone na rynek Wspólnoty. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy zaistnieją uzasadnione powody czyniące uzasadnionym sprzeciw uprawnionego wobec dalszej dystrybucji jego towarów, w szczególności jeżeli po wprowadzeniu do obrotu zmieni się lub pogorszy stan towarów. Prawo własności przemysłowej, realizując powyższy zapis Dyrektywy, wprowadziło przepis art. 155, który stanowi, że prawo ochronne na znak towarowy nie daje uprawnionemu prawa zakazywania oferowania lub dalszego obrotu towarami oznaczonymi tym znakiem, jeżeli towary te zostały uprzednio, zgodnie z prawem, wprowadzone do obrotu na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Nie stanowi naruszenia prawa ochronnego na znak towarowy import towarów oznaczonych tymi znakami towarowymi, jeżeli towary te zostały uprzednio, zgodnie z prawem, wprowadzone do obrotu na terytorium państwa, z którym Rzeczpospolita Polska zawarła umowę o utworzeniu strefy wolnego handlu. Oferowanie lub dalszy obrót towarami oznaczonymi cudzym znakiem towarowym w przypadku wyżej opisanym może odbywać się pod warunkiem, że towary te nie podlegały obróbce lub przeróbce, chyba że uprawniony z rejestracji znaku towarowego wyrazi na to zgodę. Uprawniony z rejestracji może jednak skutecznie sprzeciwić się dalszemu obrotowi towarów oznaczonych jego znakiem towarowym, jeżeli przemawiają za tym uzasadnione względy, w szczególności jeżeli po wprowadzeniu do obrotu zmieni się lub pogorszy stan towarów. W doktrynie wskazuje się, że koncepcja wyczerpania prawa do znaku towarowego może wyznaczać różne zakresy jej zastosowania, a mianowicie: zakres krajowy, regionalny i eksterytorialny. Jak wynika z analizy prawnoporównawczej art. 7 Dyrektywy i art. 155 p.w.p., oba te akty normatywne zgodnie przyjmują zakres regionalnego wyczerpania prawa, ograniczonego do krajów, z którymi Polska zawarła umowę o utworzeniu strefy wolnego handlu. 18 U. Promińska, op. cit., s. 81. Janusz Koczanowski 58 2.8. Prawa licencyjne Prawo do znaku towarowego jest kwalifikowane jako prawo na dobru niematerialnym, może więc być przedmiotem obrotu. Ponieważ jednak podstawową funkcją znaku towarowego jest funkcja odróżniająca, znak towarowy staje się swoistym oznaczeniem identyfikacyjnym, którego użycie w obrocie kreuje określone wyobrażenia u odbiorców towarów i usług, którzy zaczynają go wiązać z określonym przedsiębiorstwem. Z tego więc powodu, generalnie biorąc, obrót znakami towarowymi podlega pewnym ograniczeniom19, które są wynikiem konieczności ochrony nabywców przed wprowadzeniem w błąd co do pochodzenia znakowanych towarów. Dyrektywa ustosunkowuje się jedynie co do jednej tylko formy obrotu znakiem towarowym, a mianowicie do licencji na znak towarowy, stwierdzając w art. 8, że znak towarowy może być przedmiotem umowy licencyjnej dla wszystkich lub dla części towarów lub usług, dla których został zarejestrowany, oraz dla całego terytorium lub dla części terytorium państwa członkowskiego Wspólnot Europejskich. Licencja może być wyłączna lub niewyłączna. Uprawniony z rejestracji może dochodzić praw z rejestracji przeciwko licencjobiorcy, który narusza postanowienia umowy licencyjnej w związku z trwaniem licencji, z formą określoną w rejestracji, w jakiej znak towarowy może być używany, z rodzajem towarów lub usług, na które została udzielona licencja, obszaru, na którym znak towarowy może być używany, lub jakości towarów wytwarzanych przez licencjobiorcę względnie świadczonych przez niego usług. 2.9. Utrata roszczeƒ na skutek tzw. przyzwolenia W europejskim prawie znaków towarowych przez wiele lat dopuszczalne były w zasadzie równolegle dwa sposoby nabycia prawa do znaku towarowego, a mianowicie: 1) poprzez akt rejestracji w odpowiednim urzędzie (np. w urzędzie patentowym) lub 2) poprzez faktyczne używanie znaku towarowego20. Zasadniczej zmiany dokonała w tej kwestii omawiana Dyrektywa, która jako sposób nabycia prawa do znaku towarowego wskazuje rejestrację, z jedynym odstępstwem dla znaków znanych (notoryjnych)21. Zagadnienie utraty roszczeń na skutek tzw. przyzwolenia uprawnionego z rejestracji znaku towarowego jest znane w polskiej doktrynie jako problem praw używacza uprzedniego i używacza późniejszego. 19 W doktrynie francuskiej reprezentowany jest jednak pogląd, że „właściciel” znaku towarowego winien posiadać pełną swobodę w rozporządzaniu prawem do znaku towarowego. 20 J. Koczanowski, op. cit., s. 80. 21 U. Promińska, op. cit., s. 61. Harmonizacja prawa polskiego… 59 Dyrektywa w art. 9 postanawia, że jeżeli w jednym z państw członkowskich uprawniony z rejestracji znaku towarowego z wcześniejszą rejestracją w rozumieniu art. 4 ust. 2 przyzwalał w okresie pięciu następujących po sobie lat na używanie późniejszego znaku towarowego w tym państwie członkowskim, będąc świadomy tego używania, to traci on roszczenie na podstawie rejestracji z wcześniejszą datą pierwszeństwa o unieważnienie znaku towarowego oraz roszczenie o zakazanie używania znaku dla towarów lub usług, dla których używany był późniejszy znak towarowy, chyba że zgłoszenie późniejszego znaku towarowego dokonane zostało w złej wierze. Dyrektywa zapisem tym wprowadza tzw. prawo używacza późniejszego, które powstaje jako wynik świadomego zaniechania i tolerowania przez pięć kolejno po sobie następujących lat ze strony uprawnionego z rejestracji uzyskanej z wcześniejszą datą pierwszeństwa faktu używania przez inny podmiot znaku towarowego, odnośnie do którego możliwe było wystąpienie z roszczeniem o unieważnienie rejestracji oraz zakaz używania znaku. Rozwiązanie to nie powinno być utożsamiane z utratą roszczeń na podstawie upływu terminu zawitego, ponieważ u jego podstaw leżą motywy związane ze stabilizacją, także w interesie konsumentów, pewnego utrwalonego rynkowego status quo. Dotyczy ono jednak wyłącznie znaków towarowych zarejestrowanych z późniejszą datą pierwszeństwa, nie obejmuje więc znaków, których stosowanie w obrocie było faktycznie tolerowane, jednakże nie zarejestrowanych. W ust. 2 Dyrektywa stanowi natomiast, że państwa członkowskie mogą ustanowić, że powyższe rozwiązanie obowiązuje także w odniesieniu do uprawnionego z rejestracji wcześniejszego znaku towarowego wymienionego w art. 4 ust. 4 lit. a, lub innego wcześniejszego prawa wymienionego w art. 4 ust. 4 lit. b lub c. Ten zapis z kolei ma charakter normy dyspozytywnej i odnosi się przede wszystkim do tolerowania przez pięć lat stosowania znaku towarowego nie zarejestrowanego, jeżeli mógł on być podstawą do wystąpienia z określonymi roszczeniami (np. jako znak powszechnie znany, którego używanie przez inny podmiot mogłoby wprowadzać nabywców w błąd co do pochodzenia towarów). Uprawniony z rejestracji późniejszego znaku towarowego nie może sprzeciwić się używaniu wcześniejszego prawa, nawet jeżeli to prawo nie może być przedmiotem roszczeń w odniesieniu do późniejszego znaku towarowego Prawo własności przemysłowej wprowadziło natomiast nieznany poprzednio obowiązującej ustawie o znakach towarowych przepis art. 160, który stanowi, że osoba, która prowadząc lokalną działalność gospodarczą w niewielkim rozmiarze używała w dobrej wierze oznaczenia zarejestrowanego następnie jako znak towarowy na rzecz innej osoby, ma prawo nadal bezpłatnie używać tego oznaczenia w nie większym niż dotychczas zakresie. Prawo to podlega na wniosek zainteresowanego wpisowi do rejestru znaków towarowych. Prawo to może zostać przeniesione na inną osobę tylko łącznie z przedsiębiorstwem. Przepis ten 60 Janusz Koczanowski statuuje prawo tzw. używacza uprzedniego, a więc osoby, która może zachować prawo do używanego przez siebie nie zarejestrowanego znaku towarowego mimo tego, iż znak ten został zarejestrowany na rzecz innego przedsiębiorcy, ale tylko w dotychczasowym zakresie. Ponieważ Prawo własności przemysłowej jest wierne zasadzie, że to rejestracja jest wyłączną podstawą do uzyskania ochrony prawnej znaku towarowego, ochrona, z jakiej korzysta używacz uprzedni, może dotyczyć tylko rynku lokalnego i działalności prowadzonej w niewielkim rozmiarze. Używacz uprzedni może zresztą wpisać swoje prawo (ustawa nieprzypadkowo unika określenia „zarejestrować”) do rejestru. 2.10. U˝ywanie znaku towarowego oraz sankcje w przypadku jego nieu˝ywania Podstawową racją wprowadzenia obowiązku używania zarejestrowanych znaków towarowych jest unikanie przeciążenia rejestrów przez ujmowanie w nich znaków, które nie zostały wprowadzone do obrotu. Prawo własności przemysłowej zawiera przepisy art. 169 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 4, które przewidują, że jeżeli w ciągu nieprzerwanego okresu pięciu lat zarejestrowany znak towarowy nie będzie w sposób rzeczywisty używany dla towarów objętych rejestracją, to prawo ochronne na znak towarowy wygasa, chyba że istnieją ważne powody jego nieużywania. Przywołane przepisy art. 169 ust. 1 pkt 1 i ust. 4 oraz art. 170 stanowią niemal wierne powtórzenie zapisu art. 10, 11 i 12 Dyrektywy, także w zakresie ustalenia katalogu sposobów używania znaku towarowego, które pozwalają utrzymać uprawnionemu prawo z rejestracji. 3. Wniosek koƒcowy Analiza prawnoporównawcza aktualnego ustawodawstwa polskiego w zakresie znaków towarowych zawartego w ustawie Prawo własności przemysłowej pozwala na konkluzję o pełnej jego zgodności z zapisami Pierwszej Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich o harmonizacji przepisów prawa państw członkowskich o znakach towarowych. Harmonisation of Polish Trademark Law with Community Law Trademarks are regulated not only by national laws, but also by international agreements, especially the 1891 Madrid Agreement on the international registration of trademarks. The Community directive on trademarks sets out some legal standards for national authorities; these standards should ensure the free movement of goods and services in a competitive environment. The standards concern obstacles to registration, grounds for annulment of a trademark, the rights contingent upon trademark registration, etc. The Polish Intellectual Property Protection Act is consistent with the directiveʼs provisions.
