Partie i systemy partyjne Europy Środkowo

RECENZJE
Partie i systemy partyjne Europy Środkowo-Wschodniej.
Dwie dekady doświadczeń
red. Arkadiusz Czwołek, Magdalena Nowak-Paralusz,
Karolina Gawron-Tabor
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013, 425 ss.
Wraz z zapoczątkowaniem w 1989 roku przemian demokratycznych w Europie Środkowej
i Wschodniej, zdominowanej od zakończenia II wojny światowej przez antydemokratyczny reżim
sowiecki (ZSRR), można mówić o nowych jakościowo systemach politycznych i partyjnych w państwach tego regionu, na co wskazują autorzy pracy zbiorowej pt. Partie i systemy partyjne Europy
Środkowo-Wschodniej. Dwie dekady doświadczeń pod redakcją Arkadiusza Czwołka, Magdaleny
Nowak-Paralusz i Karoliny Gawron-Tabor. Zgodnie z przekonaniem licznych badaczy fenomenu
transformacji demokratycznej (ang. transitology) proces budowy skonsolidowanych demokracji
wymaga sprawnego funkcjonowania partii politycznych, a wskaźnikiem pomagającym w ocenie
zaawansowania tego procesu jest właściwe działanie systemów partyjnych w tych państwach. Autorzy opracowania, abstrahując, ale i czerpiąc z doświadczeń badaczy zachodnioeuropejskich, zmuszają czytelnika do prześledzenia zmian systemowych z perspektywy wyjątkowości interesującego
nas regionu. Nie roszcząc sobie prawa do holistycznego przedstawienia poszczególnych rozwiązań systemowych we wszystkich państwach Europy Środkowej i Wschodniej, autorzy książki za
cel badawczy przyjęli interdyscyplinarną analizę jedynie wybranych i najciekawszych ich zdaniem
„form aktywności partii politycznych na scenie politycznej, przekształceń zachodzących w ich
funkcjonowaniu czy też określeniu charakterystyki poszczególnych partii politycznych”. Część artykułów dotyczy ściśle polskiej perspektywy przekształceń demokratycznych. Z kolei druga część
opracowań, przyjmując podobną metodologię, koncentruje się na konkretnych przypadkach zmian
w Czechach, Rosji, Słowacji, a także na Węgrzech, Ukrainie i Białorusi. Koresponduje to z przekonaniem autorów, że to polski dorobek naukowy jest dominujący na gruncie badań politologicznych
dotyczących Europy Środkowej i Wschodniej. Ów polonocentryzm, z którym można polemizować,
przytaczając nazwiska takich wybitnych badaczy tego regionu jak A. Ágh, A. Körösényi , P. Fiala,
C. Offe, P. Lewis czy P.C. Schmitter, jest cechą charakterystyczną tej pracy. Podział poszczególnych
artykułów wydaje się przy tym nieco niekonsekwentny — poszczególne wątki, dotyczące na przykład lewicy/centrolewicy/socjaldemokracji w Polsce, zostały od siebie sztucznie oddzielone, utrudniając czytelnikowi całościowe spojrzenie na ten fenomen. Ponadto, dominujące w swej liczbie, artykuły koncentrujące się na doświadczeniach polskich, przedzielone zostały opisami sytuacji partii
i systemów partyjnych dotyczących innych państw tego regionu, co przy próbie opisu na przykład
sytuacji węgierskiej, opisanej w dwóch różnych artykułach, ale właściwie się uzupełniających, stanowi zabieg wprowadzający chaos poznawczy dla czytelnika.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_11-Recenzje.indd 157
2015-03-06 14:57:51
RECENZJE
158  Recenzje
Dostrzegając potrzebę uzupełnienia wiedzy na temat funkcjonowania ugrupowań politycznych w Europie Środkowej i Wschodniej, konieczne wydaje się uchwycenie determinant oraz doniosłych zdarzeń wpływających ostatecznie na ewolucję zachowań aktorów politycznych jakimi
są partie polityczne. W opracowaniu Europeizacja partii i systemów partyjnych w Europie Środkowo-Wschodniej — zarys problematyki Beata Kosowska-Gąstoł, opierając się na teorii P. Maira
i R. Ladrecha, wykazuje wpływ funkcjonowania tak zwanych europartii i wyborów do Parlamentu Europejskiego na działania partii politycznych nowych państw członkowskich Unii Europejskiej. Spojrzenie to jest próbą zerwania, mimo pewnych trudności metodologicznych, z perspektywą zawężania aktywności partii politycznych jedynie do krajowych aren walki politycznej.
Brakuje przy tym jednak odwołań do procesu transformacji demokratycznej w tym regionie,
który determinował i wydaje się, że nadal będzie wpływał na strategie działań poszczególnych
partii środkowo- i wschodnioeuropejskich. Pewnym uzupełnieniem tego artykułu jest praca
Anny Pacześniak pt. Europeizacja polskich partii politycznych — dynamika wielowymiarowego
procesu, która zbadała fenomen europeizacji formacji politycznych na gruncie polskim. Praca ta
wydaje się wciąż unikalnym spojrzeniem na ten proces przemian partyjnych, do którego starają
się dostosować polskie formacje polityczne. Opis ten mógłby być jednak wzbogacony o teorię
zmiany partii politycznej, której etap europeizacji jest tylko jednym z czynników przekształceń.
Z kolei Anna Lew w swoich rozważaniach Kontakty zagraniczne Frakcji Społeczno-Liberalnej Unii
Demokratycznej, przedstawia praktyczny wymiar działania partii na poziomie ponadnarodowym. Pewną ciągłość tematyczną artykułów można dostrzec także w pracy Piotra Suli Widmo
krąży na Węgrzech — widmo lepszych Węgier czy innej polityki? oraz Agnieszki Nitszke Przemiany
węgierskiego systemu partyjnego po wyborach parlamentarnych w 2010 roku. Wyczerpujący opis
węgierskiej sceny partyjnej po 1989 roku wraz z dokładnym prześledzeniem elekcji parlamentarnej w 2010 roku, stanowiącej pewne jakościowe novum w procesie węgierskich przekształceń demokratycznych, jest niejako wstępem do rozważań P. Suli na temat oblicza programowego prezentowanego przez skrajne względem siebie ugrupowanie prawicowe Jobbik oraz partię
ekologiczną — Polityka Może Być Inna. Modyfikacji ideologicznego wymiaru rywalizacji międzypartyjnej wraz z odwołaniem się do psychologicznych uwarunkowań poparcia dla konkretnych ugrupowań, winno towarzyszyć spojrzenie na ten fakt przez pryzmat szeroko opisywanych
zmian zachowań wyborczych, których dostarcza teoria politologiczna1. Dla polskiego czytelnika artykułem niezwykle interesującym, ze względu na dosyć ograniczoną literaturę przedmiotu
w tym zakresie, jest propozycja Ludowy Ruch Ukrainy w życiu politycznym Ukrainy autorstwa
Wojciecha Ziętary, który przedstawia ewolucję ukraińskiego systemu partyjnego w perspektywie przemian interesującego autora ruchu politycznego — LRU. Artykuł ten jest spojrzeniem
wybitnie historycznym, co pozwala czytelnikowi na prześledzenie problemów, które na scenie
partyjnej Ukrainy spotykały rodzące się partie polityczne. Pozostając w postsowieckim obszarze
geopolitycznym, można odnaleźć w niniejszej pracy także publikację Arkadiusza Czwołki Ewolucja systemu partyjnego na Białorusi, która przedstawia prawny aspekty instytucjonalizacji partii
politycznych i charakterystykę głównych aktorów partyjnych białoruskiego systemu partyjnego
w procesie, który w najlepszy sposób definiowałby, czym dla Europy Środkowej i Wschodniej jest
postkomunizm i to w jego zdeformowanej, autorytarnej formie. Podkreślając wszelkie wypaczenia tranzycji i transformacji demokratycznej, odnajdujemy w tej przestrzeni politycznej także
przypadki populizmu politycznego, któremu poświęcony został artykuł Polityczny populizm par1 W. Jednaka, Zachowania wyborcze, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red.
A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2008.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 158
2015-02-27 14:50:13
Recenzje
159
RECENZJE
tii Smer-Socjalna Demokracja Karoliny Gawron-Tabor. Co więcej, wszelkie odniesienia eksplanacyjne do zjawiska populizmu wydają się mieć zastosowanie nie tylko do Słowacji, ale stanowią
także pierwiastek zagrożenia demokracji we wszystkich państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Innym przykładem dotyczącym zagranicznych partii politycznych jest rozdział Aleksandra
Grebenszczykowa „Sprawiedliwa Rosja” — druga partia władzy, w którym autor zawarł, kolejny
po Białorusi, przykład fasadowej demokracji. Dostarczając licznych przykładów amorficzności
rywalizacji partyjnej w Rosji autor kreśli scenariusz systemu politycznego, który można określić
mianem suwerennej demokracji. Wraz z opisem tego systemowego fenomenu czytelnik otrzymuje, jakoby mimochodem, obraz dynamiki procesu instytucjonalizacji całego systemu partyjnego,
który posiada także swój pozaprawny aspekt — niestety, nie zostało to przez autora dostrzeżone
i klarownie przedstawione, dominuje raczej statyczny obraz przekształceń partii na tle pro-kremlowskich formacji reżimowych.
Oprócz odwołań do sytuacji w sąsiednich państwach regionu, publikacja Partie i systemy
partyjne Europy Środkowo-Wschodniej. Dwie dekady doświadczeń dostarcza wielu przykładów
funkcjonowania polskiego systemu partyjnego. W artykułach Dominika Siekluckiego Polskie
Stronnictwo Ludowe w systemie partyjnym III RP, Magdaleny Nowak-Paralusz Partia feministyczna w Polsce. Powstanie, działalność, perspektywy oraz Krzysztofa Sidorkiewicza Działalność i postulaty programowe Akcji Wyborczej Polaków na Litwie w kampanii wyborczej w 2012 roku można
prześledzić zazwyczaj niedostępną sferę praktycznej działalności partii politycznych w ramach
budowy struktur, strategii programowych i prowadzonych przez nie kampanii wyborczych na
podstawie licznych odwołań do teorii powstawania formacji politycznych i marketingu politycznego. Z niezwykłym pietyzmem potraktowano także temat szeroko pojętej polskiej lewicy, zarówno w ramach historycznych przemian, czemu poświęcona jest praca Krzysztofa Budki Sytuacja polskiej lewicy po obradach „okrągłego stołu”, konkretnej kampanii wyborczej opisanej przez
Jarosława Wojasa w artykule Od pełni władzy do politycznej marginalizacji. Znaczenie elekcji 2005
roku dla centrolewicy w Polsce oraz ponadnarodowego zrzeszenia partyjnego, którego funkcjonowanie Wojciech Ziętara przedstawił w pracy pt. Międzynarodówka Socjalistyczna wobec partii socjaldemokratycznych z Europy Środkowo-Wschodniej. Na tym tle nieco mniej uwagi poświęcono
partiom prawicowym, chociaż Arkadiusz Lewandowski w swojej pracy Akcja Wyborcza „Solidarność” jako przykład parakoalicji związku zawodowego i partii politycznej stara się tę lukę wypełnić.
O ile w artykułach dotyczących partii lewicowych przedstawiono w miarę jasno wykładnię rozumienia lewicowości, nie zrobiono tego niestety w odniesieniu do tak zwanej „prawej strony sceny
politycznej”, choć doskonałą i osadzoną w realiach postkomunistycznych systemów partyjnych
specyfikę tego typu partii politycznych przedstawił P. Boski2. Wydaje się także, że autor mógł
potraktować związek zawodowy nie tylko jako organizację reprezentującą interesy pracobiorców,
ale spojrzeć na „Solidarność” z punktu widzenia teorii grup interesu, co wzbogaciłoby zapewne
opis aktywności tego podmiotu. Pomimo to jednoczenie partii prawicowych w Polsce w ramach
AWS wydaje się opisem ze wszech miar interesującym i niezbędnym do zrozumienia obecnego
stanu polskiej polityki partyjnej. Na tle wcześniej przywołanych artykułów ważkie uzupełnienie,
obrazujące stan współczesnego nam polskiego systemu partyjnego, stanowi opis Marka Tyrały
Charakterystyka polskich kolacji rządowych w latach 1991−2010. Dzięki rzetelnej próbie opisu
charakterystyki powoływania kolejnych gabinetów, możliwe staje się uchwycenie głównego nurtu
2
P. Boski, O dwóch wymiarach lewicy i prawicy na scenie politycznej i w wartościach politycznych polskich wyborców, [w:] Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, red.
J. Reykowski, Warszawa 1993, s. 59.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 159
2015-02-27 14:50:13
RECENZJE
160  Recenzje
rywalizacji politycznej w Polsce. Najbardziej interesującym artykułem „polskiej” części niniejszej
publikacji i jej najsystematyczniej opisanym zjawiskiem jest doskonale obrazująca i skupiająca jak
w soczewce problemy partii, nie tylko w naszym kraju, praca Łukasza Kubisza-Muły Rozwiązywanie się polskich partii politycznych w latach 1990−2009.
Ciekawą propozycję teoretyczną stanowi z kolei praca Małgorzaty Zamojskiej i Karola Zamojskiego Zieloni — polityka dekonstrukcji (między transformacją a globalizacją), będąca próbą
wyjaśnienia bardzo popularnego hasła globalizacji i nowej roli partii politycznej, która na naszych oczach zaczyna być uosobieniem aspiracji europejskich do bycia „eko” w wymiarze społeczno-politycznym. Należy także zwrócić uwagę czytelnika na ostatni z artykułów, traktujący
o niedocenianym na gruncie nauk społecznych w Europie Środkowej i Wschodniej zjawisku
opozycji parlamentarnej, którego opisu podjął się Przemysław Paradowski w pracy Opozycja parlamentarna w Europie Środkowej po wyborach w 2010. Coraz większa aktywność partii politycznych stanowiących opozycję parlamentarną (sensu stricto) w perspektywie bogatych materiałów
faktograficznych przytaczanych przez autora, potwierdza jedynie przekonanie licznych badaczy,
że państwa należące do Grupy Wyszehradzkiej należą do najbardziej zaawansowanych systemów
politycznych na drodze do skonsolidowanej demokracji. Może co najwyżej dziwić brak szerszego
odniesienia do pracy R. Dahla pt. Patterns of Opposition3 i wymienionych przez niego czynników
kształtujących opozycję polityczną, która stanowi bodaj najbardziej zaawansowany model teoretyczny dotyczący tego obszaru działania partii politycznych.
Recenzowana książka w bardzo interesujący sposób pozwala dokonać analizy przemian zarówno systemów partyjnych, jak i funkcjonujących w nich partii politycznych, w perspektywie
przekształceń demokratycznych, które zachodzą w Europie Środkowej i Wschodniej od 1989
roku. Wydaje się, że cel, który zakładali redaktorzy i badacze prezentujący swoje artykuły, czyli
„przełamanie jednostronnego myślenia o Europie”, został przez nich osiągnięty. Zgadzając się
także z przekonaniem autorów, że taki obszar badawczy wymaga dalszego zainteresowania nauk
społecznych, a recenzowana praca stanowi jedynie przyczynek do pogłębionych badań, należy
docenić wszelkie wysiłki przybliżające czytelnikom meandry polityki partyjnej w Europie Środkowej i Wschodniej.
Piotr Lechowicz
Waldemar Wojtasik
Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2012, 380 ss.
Wyborom politycznym poświęcono, zarówno w Polsce, jak i na świecie, znaczną liczbę publikacji
naukowych. Choć niektóre z nich zyskały miano dzieł klasycznych, ewolucja dostępnych narzędzi badawczych oraz dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość polityczno-społeczna przyczyniają się do dalszego rozwoju psefologii. Wśród nowych pozycji na szczególną uwagę zasługuje
książka Waldemara Wojtasika Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka, wydana
w 2012 roku przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
3 R.A. Dahl, Patterns of Opposition, [w:] Political Opposition in Western Democracies, red. idem, New
Haven−London 1968, s. 342.
Wrocławskie Studia Politologiczne 17, 2014
© for this edition by CNS
WSP17_Ksiega.indb 160
2015-02-27 14:50:13