fragmenty poradnika

FRAGMENTY
PORADNIKA
ZNAJDUJĄ SIĘ TU INFORMACJE
PRZYDATNE W SYTUACJI NAGŁEJ,
NIEOCZEKIWANEJ UTRATY KOGOŚ
BLISKIEGO, KREWNEGO BĄDŹ
PRZYJACIELA
POLSKA WE RS J A P O RA DN I K A P OW STA Ł A DZ I Ę K I
UPR ZEJM OŚ C I AU STRA L I JS K I E J M I N I STE R Z DROW I A ,
PA N I M IC HE L L E O ’ BY RN E .
Żałoba jest procesem naturalnym.
Mimo że bywa doświadczeniem
bardzo bolesnym, z reguły nie wymaga
terapii.
Ewa Chalimoniuk – Certyfikowany
psychoterapeuta i trener Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego.
Certyfikowany psychoterapeuta
Europejskiego Stowarzyszenia
Psychoterapii. Prowadzi terapię
indywidualną, rodzinną i grupową,
wykorzystując różne podejścia teoretyczne. Ma duże doświadczenie
w pracy z osobami po stracie (w żałobie) oraz w pomaganiu osobom
w kryzysie i z nieprzeżytą traumą.
Śmierć jest nieodłączną częścią życia – mimo to trudno się z nią
godzić. Nagła, tragiczna śmierć najbliższych osób jest doświadczeniem traumatycznym. Szczególnie gdy nastąpiła na skutek
samobójstwa, morderstwa czy tragicznego wypadku. Psychiczny
szok może w znacznym stopniu utrudniać pragmatyczne działania,
jakie muszą podjąć najbliżsi zmarłego, by dopełnić formalności
prawnych i zorganizować pogrzeb.
W takich chwilach wsparcie rodziny i przyjaciół jest bardzo
ważne. Przydatne także będą konkretne wskazówki zawarte
w tym poradniku. Krok po kroku wyjaśniono tu, o czym należy
pamiętać i jakie konieczne czynności podjąć podczas załatwiania
formalności urzędowych i przy organizacji pochówku. Publikacja
niniejsza stanowi też ważne wsparcie psychologiczne. Przybliża
opis stanów, jakie mogą towarzyszyć żałobie. Pomaga oswoić się
z trudnymi emocjami, myślami i zachowaniami. Pokazuje, że nikt
nie jest odosobniony w przeżywaniu śmierci bliskiej osoby, ale
jednocześnie, że każdy ma prawo przezywać żałobę w specyficzny
dla siebie sposób i tak długo, jak to jest potrzebne.
Żałoba jest procesem naturalnym. Mimo że bywa doświadczeniem bardzo bolesnym, z reguły nie wymaga terapii. W przypadku nagłych i tragicznych śmierci (zwłaszcza samobójczych) ten
proces jest szczególnie trudny. Gdy ból po stracie staje się nie do
zniesienia, zagraża zdrowiu a nawet życiu, trzeba szukać pomocy
medycznej i psychologicznej.
Zdarza się, że żałoba zamienia się w depresję – gdy obwinianie
się nie ustępuje innym myślom i uczuciom, gdy spada znacząco
poczucie własnej wartości i gdy zamiast chęci życia pojawiają się
pragnienia i zamiary związane ze śmiercią. Pomoc profesjonalna
potrzebna jest także, gdy osoba dotknięta nieszczęściem nie ma
z kim dzielić swoich myśli i odczuć, a odczuwa taką potrzebę.
Niektórym pomaga kontakt z osobami mającymi za sobą
podobne doświadczenia. Służą do tego grupy wsparcia czy
tematyczne strony (fora) internetowe. Przeżycie żałoby wymaga
czasu i dopuszczenia wielu intensywnych odczuć. Często jest to
szok, odrętwienie, zaprzeczenie, krzyk, płacz, szukanie winnego, obwinianie siebie i innych (w tym zmarłego), gniew na Boga,
targowanie się z losem, żal, złość, rozpacz, smutek, pustka, ulga,
godzenie się ze stratą i pożegnanie. Informacje o przebiegu żałoby
pomagają przezwyciężyć lęk, że ten stan się nigdy nie skończy.
2
Każdy przeżywa ją inaczej, z różną intensywnością i ekspresją. Należy jednak podkreślić, że żałoba ma swój kres. Nawet najbardziej
traumatyczne przeżycia można przejść i wrócić do sprawności
psychofizycznej.
Poradnik zawierający informacje, gdzie można znaleźć pomoc,
jest bardzo potrzebny i pomocny. Dotychczas osoby dotknięte tragiczną śmiercią swoich bliskich często były narażone na dodatkowy stres związany z brakiem wiedzy i informacji, nieznajomością
swoich praw czy też niepokojem („czy to, co się ze mną dzieje, jest
normalne?). Konieczność zdania się na innych nierzadko naraża je
na niepotrzebne zranienia i upokorzenia.
3
wstępne reakcje na nagłą
stratę
Każdy przeżywa smutek inaczej, a reakcje na osobistą tragedię
mogą być rozmaite.
Ból przejawia się bardzo różnie w zależności od osobowości,
doświadczeń życiowych, stanu zdrowia fizycznego i psychicznego,
obciążenia dodatkowym stresem, pochodzenia kulturowego, a co
najważniejsze – od charakteru relacji, które łączyły Cię ze zmarłym, oraz wsparcia, na jakie możesz liczyć ze strony bliskich.
jakich reakcji możesz
doświadczyć
• Niedowierzanie i osłupienie, graniczące z fizycznym paraliżem
• Dezorientacja
• Nienaturalne napięcie, niepokój
• Szereg objawów natury fizycznej, w tym przyspieszenie akcji
serca, kłopoty z oddychaniem, mdłości, pocenie się, uczucie
ucisku w głowie
• Płacz, wściekłość lub nienaturalny spokój
czego Ci potrzeba
• Prostych, jasnych, prawdziwych informacji
• Wsparcia kogoś, kto dobrze Cię zna, kto pomoże Ci
w kontaktach z policją lub mediami. Może to być krewny lub
przyjaciel albo też pracownik socjalny.
• Możliwości spędzenia czasu przy ciele zmarłego, co zwykle
odbywa się w domu pogrzebowym
• Miłości, zrozumienia i wsparcia
• Poinformowania innych osób
kontrolowanie swoich
reakcji, gdy informujesz
innych o śmierci bliskiej
osoby, może być trudne,
warto więc:
• zrobić listę osób, które musisz powiadomić w pierwszej
kolejności;
• poprosić zaufaną osobę, by zrobiła to za Ciebie, precyzując
jednoznacznie, jakich informacji ma udzielać;
• przygotować sobie krótki tekst, informujący o tym, co się
wydarzyło.
4
co trzeba załatwić
znajdziesz w zakładce – porady prawne
rzeczy osobiste
Myśl o pozbyciu się wszystkich rzeczy osobistych zmarłego może
wydawać się słuszna – ich widok może być dla Ciebie bolesny.
Z drugiej strony, w późniejszym okresie może okazać się, że czerpiesz z nich pociechę, dlatego dobrym pomysłem jest zatrzymanie
przedmiotów, które miały szczególne znaczenie dla Ciebie lub dla
zmarłego. Nie musisz ulegać presji osób trzecich, które naciskają na uporządkowanie rzeczy po zmarłym. Możesz to zrobić
w dowolnym czasie – gdy uznasz, że nadeszła odpowiednia pora.
Przydatne w tej czynności może okazać się wsparcie krewnych lub
przyjaciół.
gdy wracasz do pracy,
szkoły czy na uczelnię,
zaplanuj swój powrót
• Jeśli wracasz do szkoły lub do pracy, może warto porozmawiać
z nauczycielem lub z szefem, by ustalić, jak dużo chcesz
powiedzieć innym o swojej stracie i kto powinien porozmawiać
z Twoimi kolegami lub współpracownikami.
• W rozmowie z przełożonym postaraj się opisać, jak się czujesz:
zastanówcie się wspólnie, ile będziesz w stanie wziąć na siebie
w początkowym okresie. Nie ma nic złego w tym, że poprosisz
o wyrozumiałość oraz ograniczenie obciążenia pracą czy ilością
zadań domowych do odrobienia.
• Trudności w pracy: trudności z koncentracją i kłopoty
z pamięcią występują bardzo często w okresie żałoby i mogą
mieć wpływ na Twoją zdolność do pracy lub nauki. Jeżeli
wystąpią u Ciebie takie objawy, powinieneś porozmawiać na
ten temat z przełożonym lub nauczycielem. Być może warto
zasięgnąć porady lekarza.
5
Droga, jaką pokonujesz
podczas żałoby
Początkowo mogą owładnąć Tobą różne uczucia – na przykład
szok, dezorientacja, wściekłość lub poczucie winy. To, co się stało,
może Ci się wydawać złym snem; być może będziesz w stanie żyć
wyłącznie z dnia na dzień. W tym okresie będziesz prawdopodobnie zmuszony rozmawiać z policją, urzędnikami, pracownikami
zakładu pogrzebowego. Prawdopodobnie będzie spoczywać na
Tobie obowiązek poinformowania o śmierci bliskiej Ci osoby jej
zakładu pracy czy uczelni, będziesz odpowiadać na pytania przyjaciół i sąsiadów.
Przez jakiś czas po pogrzebie ból może wydawać się bardziej
intensywny. Możesz czuć się opuszczony przez osobę, którą kochałeś, po pożegnaniu z jej ciałem doczesnym; może towarzyszyć
Ci uczucie, że zmarły bardzo się od Ciebie oddalił.
Możesz także zmagać się z uczuciem nierealności tej śmierci
za każdym razem, gdy przyjdzie Ci zmierzyć się z okolicznościami,
w których z reguły bywaliście razem. Możesz także odczuwać ból
na myśl, że ukochana osoba już do Ciebie nie wróci.
Niektórzy twierdzą, że po 3-4 miesiącach dochodzą do punktu, w którym uświadamiają sobie w pełni, że bliska osoba już nie
wróci. Reakcją może być sprzeciw, walka, płacz, tęsknota. Każdy
radzi sobie z tymi uczuciami inaczej, czas, jaki jest w tym celu
niezbędny, również może być bardzo różny.
Możesz obawiać się utraty wspomnień o ukochanej osobie lub
stwierdzić, że nie potrafisz przywołać w pamięci widoku jej twarzy. Nie obawiaj się, wspomnienia nie znikną – ukryją się tylko na
pewien czas, by kiedyś wypłynąć znów na powierzchnię. Zostaną
przy Tobie i staną się czymś bardzo Ci drogim.
Możesz także czuć wyczerpanie fizyczne i emocjonalne. Mechanizmy obronne, które dotąd pozwalały Ci radzić sobie na co dzień,
odmawiają posłuszeństwa akurat wtedy, gdy świat zewnętrzny
oczekuje, że teraz już sobie poradzisz. To dobry moment, aby
odwiedzić lekarza pierwszego kontaktu, poddać się badaniom
ogólnym i porozmawiać na temat możliwości uzyskania dalszej
pomocy.
Musisz także pamiętać, że nie zawsze tak będzie. Twoja sytuacja
będzie stopniowo ulegać poprawie.
6
Każdy z nas odczuwa ból inaczej
Nie ma na świecie dwojga ludzi, którzy przechodziliby żałobę
identycznie, z tą samą intensywnością i tak samo długo.
Każdy z nas ma za sobą inne doświadczenia życiowe. Różnimy się
pod względem osobowości, stylu, umiejętności radzenia sobie ze
stresem i postaw życiowych, a to wszystko ma wpływ na naszą
zdolność do akceptowania okoliczności życiowych, które stają
się naszym udziałem. Istotny jest także charakter naszej relacji
ze zmarłym, okoliczności jego śmierci, obecna sytuacja życiowa
i czynniki, które wywierają na nas wpływ.
7
Daj sobie czas na żałobę
Żałoba musi trwać, a czas jej trwania jest inny dla każdego. Nie
pomożesz sobie, próbując zakończyć ją przedwcześnie lub uciekając przed nią.
Czasami ból przychodzi nagłą, nieoczekiwaną falą. Przyczyną
może być znana melodia, miejsce, fotografia albo nagłe wspomnienie; gdy smutek zaskakuje Cię znienacka, trudno sobie z nim
poradzić.
Wspominając zmarłego i jego życie, nie należy koncentrować
się na tym, w jaki sposób odszedł. Na przykład, bliscy osoby, która
popełniła samobójstwo, mogą być szczególnie narażeni na to, że
i oni targną się na własne życie.
Staraj się zachować cierpliwość, nie wybiegać myślą w przyszłość. Z czasem siła Twoich uczuć prawdopodobnie osłabnie. Jeżeli jednak odnosisz wrażenie, że Ty sam – lub inna osoba – utknęła w miejscu, zapamiętując się w bólu, być może warto szukać
pomocy kolejno u lekarza rodzinnego, psychologa, psychiatry lub
osoby duchownej.
8
czy pewne okresy
są trudniejsze od
innych?
Rocznice, urodziny, Boże Narodzenie, wakacje, a także poprzedzające je tygodnie mogą okazać się szczególnie trudne. Dobrym
pomysłem będzie ich zaplanowanie. Możesz zmienić dotychczasowe obyczaje, stworzyć nowe tradycje. Możesz odwiedzać nowe
miejsca, zmieniać nawyki, spotykać się z innymi ludźmi, wybrać
towarzystwo tych, z którymi czujesz się najlepiej. Możesz szukać
nowych sposobów wspominania osoby, która zmarła. Zastanów
się wspólnie z rodziną, jak najlepiej obchodzić te święta, uświadom im jednak, że możesz jeszcze zmienić zdanie.
kiedy należy
szukać dodatkowej
pomocy?
Gdy umiera bliska nam osoba, musimy zrozumieć, co oznacza dla
nas ta strata, i określić, czy potrzebujemy dodatkowej pomocy
oprócz wsparcia oferowanego przez rodzinę i przyjaciół.
Niektórzy nie chcą prosić o pomoc z wielu powodów; później zaś
żałują, że nie zrobili tego wcześniej. Korzystanie z pomocy może
ułatwić nam przetrwanie najgorszego okresu.
Nagła, traumatyczna utrata bliskiej osoby często powoduje drastyczne zmiany w naszym codziennym życiu, a co za tym idzie,
niezwykle silne reakcje emocjonalne.
9
należy szukać
pomocy specjalisty,
jeżeli:
• stwierdzisz, że emocje lub doznania fizyczne Cię przerastają;
• przez cały czas czujesz otępienie i pustkę, nie doznajesz emocji,
jakie dawniej Ci towarzyszyły;
• masz poczucie, że emocje zakłócają Twoją zdolność do
utrzymywania relacji z innymi ludźmi, do pracy, nauki itd.
• stwierdzisz, że objawy fizyczne nie ustępują;
• nie możesz spać lub śnią Ci się koszmary;
• nie masz nikogo, z kim mógłbyś podzielić się swymi uczuciami
i emocjami;
• nie jesteś w stanie utrzymywać kontaktów z przyjaciółmi,
rodziną, kolegami z powodu urazu psychicznego;
• stwierdzisz, że jesteś bardziej niż dotąd narażony na wypadki;
• pijesz więcej alkoholu lub zażywasz więcej leków, niż wcześniej;
• doświadczasz nawracających myśli samobójczych.
warto
skontaktować się z:
• lekarzem rodzinnym,
• odpowiednio przeszkolonym psychologiem,
• pracownikiem socjalnym,
• telefoniczną linią zaufania.
10
Przetrwanie, zdrowienie i rozwój
Z upływem kolejnych miesięcy będziesz czuć, jak charakter Twojej
żałoby zmienia się; być może zaskoczy Cię spostrzeżenie, że życie
powoli wraca do normalności. Nadal będziesz miewać lepsze
i gorsze dni; z reguły poczucie, że dajemy sobie radę, przeplata się
w tym okresie z uczuciem głębokiego smutku. Zdrowiejąc, stwierdzisz, że lepszych dni jest coraz więcej, a ból nie wydaje się już tak
intensywny.
W początkowym okresie będzie Ci zapewne trudno uwierzyć,
że ból kiedykolwiek ustąpi, a życie stanie się łatwiejsze. Większość
osób twierdzi, że siła odczuwania bólu i smutku z czasem maleje
i są w stanie wspominać bliską osobę bez obezwładniającej rozpaczy. Zachowasz radosne wspomnienia, na nowo zaczniesz żyć.
Będziesz robić plany na przyszłość, choć być może będą one inne,
niż dotąd.
Wiele osób odkrywa w sobie odwagę, z której istnienia nie
zdawali sobie dotąd sprawy. Samo przetrwanie wymaga pomysłowości, determinacji i siły. Próbując dostrzec sens i cel przeżytej
tragedii, poczujesz być może, że dojrzewasz i rozwijasz się jako
człowiek.
Odzyskane poczucie sensu życia może stać się owocem odkryć,
jakich dokonasz na drodze swojej żałoby. Każdy dochodzi do tego
w inny sposób: troszcząc się o innych, osiągając kolejne cele,
rozwijając umiejętności, zwracając się ku naturze czy poszukując
własnej filozofii życiowej. Ty sam się zmienisz i Twoje życie zmieni
się także. Minie trochę czasu, nim zaakceptujesz swoje nowe „ja”
i przyzwyczaisz się do niego.
11
Jak zadbać o siebie
Po nagłej śmierci bliskiej osoby możesz mieć uczucie, że całą Twoją energię życiową pochłania oddychanie, codzienne wstawanie
z łóżka i rutynowe czynności. „Normalność” otaczających Cię ludzi
pogłębia tym bardziej uczucie, że Twoje życie stało się „nienormalne”. Możesz nawet czuć się, jak odległy obserwator własnego
życia. Nie przejmuj się tym; to nic niezwykłego w okolicznościach,
których przyszło Ci doświadczyć.
W dodatku możesz znaleźć się pod presją dobrze Ci życzących
osób, które będą próbowały ulżyć Ci w bólu: „znajdź sobie kogoś
innego”, „przeprowadź się”, „znajdź nową pracę”, „podróżuj”
– zrobią wszystko, żeby oderwać Twoje myśli od przeżywanej
żałoby.
co możesz zrobić, żeby
sobie pomóc
Przede wszystkim ignoruj wszystkie porady, które w Twoim
odczuciu nie są dla Ciebie dobre. Po drugie, jeśli to możliwe, nie
podejmuj ważnych decyzji życiowych do chwili, gdy upłynie co
najmniej rok od śmierci bliskiej Ci osoby. Większość z nas nie jest
w stanie podejmować właściwych decyzji, gdy jesteśmy bezradni
i bezbronni. Daj sobie czas.
12
Wspieranie osoby w żałobie
W przypadku nagłej śmierci kogoś bliskiego Twojego
przyjaciela, czasami trudno określić, w jaki sposób mógłbyś
pomóc tej osobie lub co powiedzieć. To normalne. Poniższe
informacje mogą okazać się przydatne w takiej sytuacji.
daj wyraz empatii
Z reguły nie możesz powiedzieć nic mądrzejszego, niż płynące
prosto z serca zdanie: „Bardzo mi przykro z powodu twojej straty.”
Staraj się nie używać zwrotów w rodzaju: „przynajmniej zostały
ci dzieci” albo „znajdziesz sobie kogoś innego”. Choć masz dobre
intencje, taki komentarz może okazać się bolesny.
staraj się zrozumieć, co
czuje taka osoba
Zrozum, że Twój przyjaciel znajduje się pod wpływem bardzo
silnych emocji, takich, jak szok, ból, wściekłość, niedowierzanie,
tęsknota, strach, depresja i stres.
ból to doświadczenie
indywidualne
Doświadczanie bólu jest rzeczą niezwykle osobistą i wpływa inaczej na każdego z nas. Choć być może i Ty doświadczyłeś takiego
bólu, nie mów: „wiem, jak się czujesz”. Zamiast tego zapytaj, jak
się czuje Twój przyjaciel.
słuchaj
Słuchanie jest zapewne najlepszym, co możesz zrobić. Nie jesteś
w stanie wyeliminować bólu, możesz jednak być blisko i słuchać,
nie oceniając.
podtrzymuj kontakty
Nie porzucaj przyjaciela. Być może przez jakiś czas nie będzie
przyjmował Twoich propozycji – próbuj nadal. Być może czujesz
się niezręcznie, bo nie wiesz, co powiedzieć lub zrobić – powiedz
otwarcie: „Nie jestem pewien, co powiedzieć... czy mogę coś dla
Ciebie zrobić?”
wyślij wiadomość
Jeśli nie wiesz, co powiedzieć, napisz po prostu „Myślę o Tobie”.
Podziel się dobrymi wspomnieniami o zmarłym i wyraź, co znaczyła dla Ciebie ta osoba.
13
daj przyjacielowi czas
zaproponuj pomoc
Nie oczekuj, że Twój przyjaciel lub krewny „poradzi sobie” w ciągu
kilku tygodni czy miesięcy – żałoba może trwać latami. Staraj się
pamiętać o urodzinach i rocznicach, obchodzonych wspólnie ze
zmarłym; pamiętaj, że to prawdopodobnie szczególnie trudny czas.
Zaproponuj, że przygotujesz posiłek, opłacisz rachunki, zrobisz
zakupy albo pranie.
pomóż przyjacielowi
szukać pomocy
Pomagaj mu znaleźć informacje lub psychologa, jeśli tego potrzebuje lub przeżywa bardzo trudny okres.
czego nie robić
• Nie unikaj rozmowy na temat zmarłego. Może to wyglądać,
jakbyś zaprzeczał jego istnieniu, co może być bardzo bolesne.
• Daruj sobie banały w rodzaju „musisz być silny” lub „życie trwa
dalej”.
• Nie pytaj o szczegóły dotyczące śmierci
• Nie obwiniaj nikogo i nie próbuj tłumaczyć, dlaczego zmarły
odszedł.
14
Broszura ta ma na celu wspieranie rodzin i przyjaciół osób,
które zmarły w sposób nagły.
Broszura w oryginale powstała dzięki funduszom udostępnionym
w ramach Tasmańskiego Programu Ograniczania Ryzyk, Wydział Policji
i Zarządzania Kryzysowego.
Polska wersja broszury powstała dzięki pomocy wolontariuszy
fundacji nagle sami.
Dziękujemy pani Ewie Chalimoniuk za artykuł zamieszczony
w tej broszurze i wiarę, że to co robimy ma sens.
tłumaczenie: Paulina Maksymowicz
opracowanie polskich tekstów prawniczych: Natalia Maszkiewicz,
redakcja: Marlena Sęczek
PARTNER :
www.naglesami.org.pl
Anna Winczakiewicz