Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wprowadzenie
Losy oświaty na ziemiach Królestwa Polskiego będących w okresie
zaborów we władaniu carskiej Rosji należą do jednych z najciekawszych
tematów badań historycznych. Zadania i sposób funkcjonowania ówczesnej oświaty były w dużym stopniu uzależnione od ogólnych założeń polityki rosyjskiego zaborcy wobec mieszkańców tych terenów. Na działalności placówek oświatowych szczególnie odcisnęły swoje piętno represje
władz rosyjskich wobec Królestwa Polskiego po powstaniach listopadowym i styczniowym. Istotnym elementem była próba rusyfikacji mieszkańców: ważnym narzędziem miały stać się szkoła i pracujący w niej
nauczyciele. Proces rusyfikacji ludności rozpoczął się już po powstaniu
listopadowym, ale jego nasilenie nastąpiło po klęsce powstania styczniowego. Ważną częścią podjętych przez władze rosyjskie wysiłków zmierzających w tym kierunku stały się zmiany, jakich dokonano w organizacji
oraz procesie nauczania na polu szkolnictwa elementarnego. Działania
w tym zakresie wymagały również przekształceń dotychczasowego modelu kształcenia i wychowania nauczycieli na taki, który gwarantowałby
realizację polityki rusyfikacyjnej w oświacie elementarnej.
Celem niniejszej monografii jest przybliżenie Czytelnikowi działalności rządowych seminariów nauczycielskich na terenie Królestwa Polskiego
w latach 1866–1915. Placówki te miały zgodnie z zamiarami rosyjskiego
zaborcy przygotować kandydatów do pracy pedagogicznej w szkołach
elementarnych w taki sposób, by stali się oni posłusznymi wykonawcami
określanej przez władze polityki oświatowej. Niezwykle interesujące może być przestudiowanie zależności między zadaniami stawianymi przed
szkolnictwem elementarnym i sposobem organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej oraz zasadami funkcjonowania seminariów nauczycielskich na terenie Królestwa Polskiego. Specyfika działalności seminariów
wymaga również analizy założeń stosowanego w nich programu nauczania oraz zagadnień związanych z procesem wychowania uczącej się tam
młodzieży. Konieczne stało się także zajęcie się personelem pedagogicz-
8
Wprowadzenie
nym tych placówek, bezpośrednio odpowiadającym za ich działalność
edukacyjną, a także wychowankami seminariów nauczycielskich.
W początkach lat 70-tych XIX w. na terenie Królestwa funkcjonowało w sumie 9 rządowych seminariów nauczycielskich. Stan liczebny tych
placówek nie zmienił się praktycznie do czasu wybuchu I wojny światowej — pomimo zaawansowanych planów związanych z otwarciem nowych szkół tego typu, a nawet Instytutu Nauczycielskiego w Siedlcach.
Obok seminariów rządowych istniały odrębne szkoły służące kształceniu
kadry nauczycielskiej na potrzeby prawosławnych szkół cerkiewno-parafialnych i tzw. „szkół gramoty”. Interesująca i wymagająca dalszych badań
jest kwestia działalności utworzonych w latach 1906–1907 polskich seminariów nauczycielskich w Warszawie oraz w podwarszawskim wówczas
Ursynowie. Placówki te były szkołami prywatnymi, a ich absolwenci —
by otrzymać świadectwo nauczycielskie — musieli zdać egzamin przed
komisją powołaną przez władze okręgu naukowego.
Okres działalności rządowych seminariów nauczycielskich wyznaczają dosyć wyraźnie ramy chronologiczne. Datę początkową stanowi powołanie ustawami z 1866 r. kursów pedagogicznych o trzyletnim okresie nauczania1 . W roku 1872 władze carskie zmieniły nazwę kursów pedagogicznych na seminaria nauczycielskie nie dokonując jednak w tym
momencie formalnie zmian w zasadach organizacyjnych dotyczących ich
działalności2 . Zakończenie ich funkcjonowania na terenie Królestwie Polskiego nastąpiło w 1915 r., i było spowodowane wycofaniem się Rosjan
w wyniku niekorzystnego przebiegu działań wojennych. Koniec tej działalności na terenie Królestwa został z tych względów przyjęty za końcową cezurę chronologiczną. Warto jednak zauważyć, że część seminariów
rządowych (wraz z personelem pedagogicznym i większością uczniów)
została w czasie wojny ewakuowana w głąb Rosji i tam kontynuowała
swoją działalność do lat 1917–1918.
Dotychczasowe badania dotyczące dziejów oświaty na ziemiach polskich, które znalazły się w czasie rozbiorów pod panowaniem rosyjskim,
jedynie w pewnym stopniu dotyczyły kwestii kształcenia nauczycieli na
1
Ustawa Szkoły Głównej Niemiecko-Ewangelickiej w Warszawie z 5/17 I 1866 r., „Dziennik
Praw Królestwa Polskiego” (dalej DPKP), t. 64, 1866, s. 121, 138, 143, 145, 153; Ustawa
Kursów pedagogicznych dla ludności polskiej w Królestwie Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże,
s. 233–255; Ustawa Kursów pedagogicznych ruskich dla ludności greko-unickiej (sic!) w Królestwie
Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże, s. 257–279; Ustawa Kursów pedagogicznych dla ludności
litewskiej w Królestwie Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże, s. 281–303.
2
Decyzję taką zatwierdził osobiście car 11/23 XII 1872 r. Patrz: Cirkular po Warszawskomu Uczebnomu Okrugu (dalej CWUO) 1873, nr 1, s. 3.
Wprowadzenie
9
potrzeby szkolnictwa elementarnego. Najpełniej jak dotąd została przedstawiona działalność seminariów nauczycielskich określanych jako Instytut
Nauczycieli Elementarnych — w okresie od utworzenia Królestwa Polskiego
w r. 1815 do reformy oświatowej Wielopolskiego w r. 1862. Szczególnie cenne
informacje na ich temat znalazły się w monografii dotyczącej Instytutu Nauczycieli Elementarnych w Łowiczu — autorstwa E. Witkowskiej3 . Uwagę tej
kwestii poświęcali również autorzy zajmujący się badaniami nad szkolnictwem okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, m.in. E. Podgórska4 , J. Dobrzański5 , K. Poznański6 R. Gerber7 , A. Winiarz8 . Zagadnieniem przygotowania merytorycznego i wykształcenia pracujących wówczas
w szkołach elementarnych nauczycieli zajmowali się W. Caban i Z. Małecki9 .
Brakuje natomiast w dotychczasowej historiografii opracowań, które
ujmowałyby w sposób syntetyczny tematykę działalności rządowych seminariów nauczycielskich w latach 1866–1915. Problematyka ta jak dotąd najszerzej została zaprezentowana w monografii R. Kuchy dotyczącej
oświaty elementarnej w Królestwie Polskim10 oraz artykułach jego autorstwa11 . Ukazało się również kilka artykułów dotyczących działalno3
E. Witkowska, Powstanie i rozwój zakładu kształcenia nauczycieli w Łowiczu w XVIII i XIX
wieku, Łódź 1984.
4
E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
1807–1831, Warszawa 1960.
5
J. Dobrzański, Ze studiów nad szkolnictwem elementarnym Lubelszczyzny w pierwszej
połowie XIX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
6
K. Poznański, Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 roku, Wrocław–Warszawa–
Kraków 1968; Tenże, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831–1869; lata zmagań i nadziei,
t. 1, Przebudowa systemu szkolnictwa i wychowania w Królestwie Polskim w latach 1831–1839,
Warszawa 2001; Tenże, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831–1869; lata zmagań
i nadziei, t. 2, Szkoły rzemieślniczo-niedzielne, Warszawa 2001; Tenże, Oświata i szkolnictwo
w Królestwie Polskim 1831–1869; lata zmagań i nadziei, t. 3, Polityka oświatowa caratu w latach
1834–1861, Warszawa 2004.
7
R. Gerber, Szkolnictwo Królestwa Polskiego w pierwszym dziesięcioleciu rządów Paskiewicza,
„Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t. 2, 1958, s. 167–197; Tenże, Szkolnictwo Królestwa Polskiego
w okresie międzypowstaniowym, Wrocław 1960, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, t. 3, 1960,
s. 41–132.
8
A. Winiarz, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), Lublin
2002.
9
W. Caban, Szkolnictwo elementarne na ziemi kielecko-radomskiej (1809–1862), Kielce 1983;
Z. Małecki, Nauczyciele rządowych szkół elementarnych na południu i w południowo-wschodniej
części Królestwa Polskiego w okresie międzypowstaniowym 1832–1862, Kielce 1990.
10
R. Kucha, Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach 1864–1914, Lublin 1982.
11
Kucha R., Dokształcanie nauczycieli szkół elementarnych w guberni siedleckiej (kursy
wakacyjne w latach 1865–1880) „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, r. 25, 1982, s. 35–
50; Tenże, Z dziejów seminariów nauczycielskich w Królestwie Polskim, „Acta Universitatis
Lodziensis Folia Paedagogica et Psychologica”, t. 22, 1989, s. 129–145.
10
Wprowadzenie
ści poszczególnych seminariów nauczycielskich m.in. w Jędrzejowie, Wymyślinie i Siennicy12 . Funkcjonowaniu seminarium nauczycielskiego dla
ludności litewskiej w Wejwerach została poświęcona odrębna praca o charakterze monograficznym autorstwa J. Kudirki13 . Seminaria dla ludności
polskiej, gdzie po I wojnie światowej już w wolnej Polsce kontynuowano
kształcenie nauczycieli, doczekały się ksiąg pamiątkowych wydawanych
przy okazji okrągłych rocznic powołania placówki14 .
Kwestie dotyczące oświaty elementarnej i kształcenia nauczycieli były
również poruszane w badaniach naukowych dotyczących polityki władz
rosyjskich wobec oświaty i przejawów rusyfikacji szkolnictwa na terenach
Królestwa Polskiego. Warto zauważyć, że tematyka ta wywoływała zainteresowanie również wśród działaczy politycznych i społecznych rozważających na początku XX wieku możliwość porozumienia z Rosją15 . Marginalnie kwestię placówek kształcenia nauczycieli potraktowano w pierwszych opracowaniach dotyczących dziejów szkolnictwa na terenie zaboru
rosyjskiego autorstwa W. Studnickiego16 oraz W. Korotyńskiego17 . Podobnie przy omawianiu kwestii rosyjskiej polityki oświatowej wobec Królestwa Polskiego postąpili autorzy prac opublikowanych w okresie I wojny światowej: J. Kucharzewski18 i W. Wakar19 . Tematyka ta pojawiała się
w niewielkim stopniu u autorów kontynuujących ten nurt badań po II wojnie światowej20 . Nieliczne odniesienia dotyczące placówek kształcenia nauczycieli na potrzeby szkolnictwa elementarnego były obecne w opraco12
A. Sokół, Z dziejów seminarium nauczycielskiego w Jędrzejowie w latach 1872–1936,
„Przegląd Historyczno-Oświatowy”, r. 17, 1974, s. 531–546; R. Wroczyński, Kursy pedagogiczne i seminarium nauczycielskie w Siennicy (1867–1936), „Przegląd Historyczno-Oświatowy”, r. 24, 1981, s. 377–431; E. Wieczorek, Seminarium nauczycielskie w Wymyślinie (1867–
1914), „Rocznik Mazowiecki”, t. 15, 2003, s. 55–79.
13
J. Kudirka, Veiveriu mokytoju seminarija (1866–1918), Wilno 1970.
14
W służbie wsi i kraju, red. B. Gass i inni, Warszawa 1966; Stulecie Zakładu Kształcenia
Nauczycieli w Jędrzejowie 1872–1982, Jędrzejów 1972.
15
R. Dmowski [pseud. R. Skrzycki], Ze studiów nad szkołą rosyjską w Polsce, Lwów
1900; R. Dmowski, Szkoła i społeczeństwo. Z powodu tzw. strajku szkolnego w Królestwie,
Kraków 1905; S. Kutrzeba, List otwarty w sprawie zamknięcia szkół średnich w królestwie
Polskim, Kraków 1905; Tenże, Prawo przyrodzone mowy ojczystej, Warszawa 1905.
16
W. Studnicki, Polityka Rosji względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego. Studium polityczno-historyczne, Kraków 1906.
17
W. Korotyński, Losy szkolnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 1906.
18
J. Kucharzewski, Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty, Warszawa 1914.
19
W. Wakar, Oświata publiczna w Królestwie Polskim 1905–1915, Warszawa 1915; Tenże,
Sto lat walki o oświatę polską, Warszawa 1916.
20
E. Staszyński, Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim (od powstania styczniowego do wybuchu wojny), Warszawa 1968; L. Szymański, Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa
ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Warszawa 1983.
Wprowadzenie
11
waniach dotyczących rozwoju polskiej myśli pedagogicznej w Królestwie
Polskim na przełomie wieków XIX i XX21 . Kwestie związane z nauczycielami szkół elementarnych i ich kształceniem pojawiły się również na
marginesie badań dotyczących problematyki oświaty na polskiej wsi22 .
Podstawę źródłową niniejszej monografii stanowiły materiały archiwalne znajdujące się w zasobach Archiwum Państwowego w Lublinie,
Archiwum Państwowego w Kielcach i Archiwum Państwowego w Radomiu. Bardzo pomocne przy opracowaniu tematyki niniejszej publikacji okazały się źródła drukowane o charakterze ustawodawczym oraz
sprawozdawczym. Szczególnie cenne okazały się wydawane przez Okręg
Naukowy Warszawski cyrkularze23 , zawierające rozporządzenia kuratora
okręgu związane z bieżącym funkcjonowaniem oświaty na terenie Królestwa. Przydatny okazał się również Dziennik Praw Królestwa Polskiego oraz
Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia.
Niemniej istotne były informacje pochodzące z wydawanych przez administrację rosyjską szczebla gubernialnego, Okręg Naukowy Warszawski
czy Ministerstwo Oświaty spisów pracowników. Istotne okazały się również publikowane praktycznie corocznie sprawozdania ministra oświaty24
oraz zawierające różnorodne dane statystyczne tzw. Obzory wydawane
w poszczególnych guberniach.
W niniejszej publikacji przyjęto układ rzeczowo-chronologiczny chcąc
wyjaśnić zakres działalności seminariów nauczycielskich i uwarunkowania, w jakich one funkcjonowały. Dla przybliżenia tej problematyki ważne
było zaprezentowanie instytucji zajmujących się kształceniem przyszłych
nauczycieli w latach 1815–1865. Kolejną istotną kwestią było przedstawienie założeń polityki władz rosyjskich wobec szkół elementarnych i ich
personelu pedagogicznego po klęsce powstania styczniowego.
W rozdziale pierwszym poświęconym placówkom kształcenia nauczycieli elementarnych w latach 1815–1864 szczegółowo zostały scha21
R. Wroczyński, Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1963; Tenże, Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, Warszawa
1987.
22
Z. Kmiecik, Ruch oświatowy na wsi w Królestwie Polskim 1905–1914, Warszawa 1963;
H. Brodowska, Ruch chłopski po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim 1864–1904, Warszawa
1967; Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej, red. S. Michalski, Warszawa 1982.
23
Publikowano je w latach 1867–1915, początkowo pod tytułem: Cirkular po Uprawleniu Warszawskim Uczebnym Okrugom, a od 1869 r. jako Cirkular po Warszawskomu Uczebnomu
Okrugu.
24
Publikowane przez ministerstwo oświaty sprawozdania nosiły do 1901 r. tytuł:
Izwleczenie iz wsepoddannejszego otczeta Ministra Narodnogo Prosweszczenija, od 1902 r.
ukazywały się jako Wsepoddannejszij otczet Ministra Narodnogo Prosweszczenija.
12
Wprowadzenie
rakteryzowane organizacja i prawne podstawy funkcjonowania instytutów nauczycielskich. Uwagę zwrócono na kontynuację założeń placówek kształcenia nauczycieli powołanych w Księstwie Warszawskim
w początkach istnienia Królestwa Polskiego oraz zmiany po upadku powstania listopadowego. Niemniej istotne były kwestie dotyczące reform
oświatowych A. Wielopolskiego i powołania powiatowych szkół pedagogicznych.
Rozdział drugi porusza kwestię polityki władz rosyjskich wobec
kształcenia nauczycieli szkół elementarnych po powstaniu styczniowym.
Na tle uwarunkowań politycznych i celów stawianych przed szkołami elementarnymi przez władze zaborcze starano się tu przedstawić rolę, jaką
wyznaczono nauczycielom tych szkół. Zwrócono również uwagę na sposoby zdobywania uprawnień przez nauczycieli szkół elementarnych oraz
zagadnienie organizowanego dla nich przez władze oświatowe dokształcania w formie zjazdów nauczycielskich i kursów.
Kolejny rozdział dotyczy powstania i ogólnych zasad funkcjonowania
kursów pedagogicznych, a następnie seminariów nauczycielskich. Zwrócono tu uwagę na szczególną troskę władz rosyjskich o sposób działalności rządowych placówek kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych. Przeanalizowano podstawy materialne działalności rządowych placówek kształcenia nauczycieli oraz niezrealizowane plany tworzenia nowych seminariów nauczycielskich i Instytutu Nauczycielskiego w Siedlcach. Zwrócono również uwagę na kwestię zakończenia działalności przez
rządowe seminaria nauczycielskie w okresie I wojny światowej. Przedstawiano także krótką charakterystykę placówek podległych Cerkwi prawosławnej przygotowujących kadry nauczycielskie dla szkół cerkiewno-parafialnych i szkół gramoty. Poruszono również problem funkcjonowania prywatnych polskich seminariów nauczycielskich, które powstały po
1905 roku.
W rozdziale czwartym zajęto się podstawami materialnymi funkcjonowania rządowych seminariów nauczycielskich i ich personelem. Przedstawiono także wybrane sylwetki inspektorów zarządzających tymi szkołami
i zakres ich obowiązków. Starano się ukazać wpływ personelu pedagogicznego na sposób realizacji polityki oświatowej caratu. Scharakteryzowano drogi zawodowe nauczycieli seminariów oraz ich kwalifikacje merytoryczne i pedagogiczne.
Następny rozdział dotyczy uczniów seminariów nauczycielskich. Omówiono tu kwestie dotyczące warunków przyjmowania kandydatów, ich
pochodzenia społecznego oraz wyznaniowego. Zwrócono uwagę na system stypendialny i warunki życia codziennego seminarzystów. Sporo
Wprowadzenie
13
miejsca poświęcono tajnej działalności w seminariach nauczycielskich
oraz udziałowi seminarzystów w strajku szkolnym 1905 roku.
Ostatni rozdział dotyczy procesu nauczania i wychowania w seminariach nauczycielskich. Zajęto się tu przedmiotami nauczanymi w seminariach nauczycielskich i zmianami programowymi, jakie miały miejsce
w okresie ponad czterdziestu pięciu lat ich istnienia. Odrębnie potraktowano kwestie dotyczące praktycznego przygotowania seminarzystów do
przyszłej pracy zawodowej. Zajęto się również kwestiami dotyczącymi
różnorodnych elementów procesu wychowawczego realizowanego w seminariach. Szczególną uwagę zwrócono na wykorzystywanie przez władze carskie tego szczebla szkolnictwa jako narzędzia służącego rusyfikacji
ludności Królestwa Polskiego.
Publikacja niniejsza nie mogłaby powstać, gdyby nie pomoc wielu
życzliwych tej inicjatywie osób. Słowa podziękowania kieruję do pracowników bibliotek i archiwów, którzy umożliwili mi zebranie potrzebnych
materiałów. Współpracownikom z Zakładu Edukacji Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego dziękuję za wsparcie okazywane mi podczas prowadzenia kwerendy. Szczególne podziękowania kieruję do profesora Adama
Winiarza, którego uwagi i sugestie przyczyniły się do wzbogacenia zawartości monografii i nadania jej ostatecznego kształtu. Na koniec chciałbym
podziękować swojej żonie Annie za cierpliwość i motywowanie mnie do
pracy.