Jezyk polski dla liceum nowa wersja 2005.indd

Anna Kowara
JÊZYK POLSKI
literatura
‚
jêzyk
‚
kultura
š›•# ü'› ñ–à
 ñ%à—–—à•
1
32'5ą&=1,.
'/$':8/(71,(*2
8=83(á1,$-û&(*2
/,&(802*Ð/12.6=7$á&û&(*2
25$='/$75=</(71,(*2
7(&+1,.808=83(á1,$-û&(*2
32=$6$'1,&=(-6=.2/(
=$:2'2:(32=,2032'67$:2:<,52=6=(5=21<
KULTURA
Projekt okładki: Joanna Plakiewicz
Redakcja: Barbara Gers
Redaktor prowadzący: Stanisław Grzybek
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników
przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego
na poziomie dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego oraz
trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej,
na podstawie opinii rzeczoznawców: prof. dr. hab. Stanisława Dubisza,
dr. Wojciecha Kaliszewskiego, dr. Tomasza Karpowicza i dr. Stanisława
Rzęsikowskiego.
Numer dopuszczenia: 68/05
Wydawnictwo REA s.j.
01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11
tel./fax: (22) 631-94-23, 632-21-15
http://www.rea-sj.pl
e-mail: [email protected]
© Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005
ISBN 83-7141-731-4
Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem.
Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa.
2
Spis treści
SPIS
TREŚCI
Wstęp
I. Kultura
11
13
Literatura jako część kultury
13
Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa (fragm.)
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska,
Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury (fragm.)
♦ Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona (fragm.)
Literatura jako część kultury. Pytania i zadania.
II. Język
13
15
16
17
18
Język jako system znaków
18
Jean Aitchison, Ziarna mowy (fragm.)
Jerzy Bartmiński, Język w kontekście kultury (fragm.)
Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej,
Warszawa 11 czerwca 1999 (fragm.)
Mówiona i pisana odmiana języka
18
19
21
22
Kazimierz Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego (fragm.)
Język jako system znaków. Pytania i zadania.
III. Biblia
22
23
24
Stworzenie świata i człowieka
24
Księga Rodzaju (fragm.)
25
Topos raju
27
Upadek pierwszych ludzi ( Rdz 3, 1–6)
Topos raju. Pytania i zadania
Biblijne wzorce i konteksty
27
28
29
Sens cierpienia
Księga Hioba ( Hi 1,1 – 22)
29
29
Przemijanie
31
♦ Księga Koheleta (Koh 1, 2–5; 2, 11)
Miłość
31
32
Pieśń nad Pieśniami
32
Tradycja i współczesność
33
♦ Anna Kamieńska, Twarze księgi (fragm.)
Hymn o miłości z Pierwszego listu świętego Pawła do Koryntian,
(Kor 13, 1-13)
3
33
34
SPIS
TREŚCI
Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10, 25 – 37)
Zmartwychwstanie
35
36
Pusty grób (Łk 24, 1–6)
♦ Kazanie na Górze (Osiem błogosławieństw, Mt 5, 1–12)
Tradycja i współczesność
37
37
38
♦ Roman Brandstaetter, Krąg biblijny (fragm.)
Apokalipsa
38
39
Jeźdźcy Apokalipsy (Ap 6, 1–8)
Gniew Boży (Ap 6, 12 – 17)
39
40
Tradycja i współczesność
41
Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata
♦ Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Modlitwa
41
42
Biblijne wzorce i konteksty. Pytania i zadania.
Gatunki biblijne
42
44
Psalm 23
Psalm 91 w przekładzie Jana Kochanowskiego
Przypowieść
Ewangelia według św. Mateusza, Przypowieść o robotnikach
w winnicy (Mt 20, 1-16)
Gatunki biblijne. Pytania i zadania.
Biblia w kulturze
Wisława Szymborska, Na wieży Babel
Mark Twain, Pamiętniki Adama (fragm.)
Mark Twain, Pamiętnik Ewy przełożony z oryginału (fragm.)
Tradycja i współczesność
44
44
45
46
47
47
48
49
50
♦ Anna Kamieńska, Hiob i młodzieniec
50
Biblia w kulturze. Pytania i zadania.
51
IV. Język
52
Pojęcie stylu
52
Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX Paraphrasis
(De profundis clamavi ad Te, Domine) (fragm.)
♦ Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego
i pielgrzymstwa polskiego (fragm.)
Pojęcie stylu. Pytania i zadania.
52
53
54
V. Antyk
55
Mit jako pierwotny sposób rozumienia i interpretacji świata
♦ Mircea Eliade, Czas święty i mity (fragm.)
Bogowie, bohaterowie i ludzie w mitach
Jan Parandowski, Narodziny świata i bogów (fragm.)
Jan Parandowski, Prometeusz
Jan Parandowski, Syzyf
4
55
55
56
56
58
59
Spis treści
Mit labiryntu mitem odkrywania
61
Jan Parandowski, Mit o Tezeuszu
Michał Głowiński, Mity przebrane – labirynt (fragm.)
Tradycja i współczesność
61
62
63
♦ Czesław Miłosz, Te korytarze
Zbigniew Herbert, Prawdziwa historia Minotaura
Kulturotwórcza rola mitów
63
63
64
♦ Albert Camus, Mit Syzyfa (fragm.)
64
Tradycja i współczesność
66
♦ Zbigniew Herbert, Nike, która się waha
♦ Zbigniew Herbert, Dlaczego klasycy, dla A. H.
Mit jako pierwotny sposób rozumienia i interpretacji świata.
Pytania i zadania.
Homer w tradycji europejskiej
Epopeja heroiczna
Homer, Iliada (fragm.)
66
67
68
69
70
70
Bohaterowie i styl
70
Homer, Iliada, Pieśń XXII. Pojedynek Hektora z Achillesem
Motyw wędrowca
70
73
♦ Homer, Odyseja, Pieśń XIX (fragm.)
Homer w tradycji europejskiej. Pytania i zadania.
Teatr i dramat grecki
Allardyce Nicoll, Dzieje teatru (fragm.)
Sofokles, Król Edyp (fragm.)
Teatr i dramat grecki. Pytania i zadania.
Kilka uwag o starożytnych filozofach.
Władysław Witwicki, Wstęp do Obrony Sokratesa (fragm.)
♦ Platon, Obrona Sokratesa (fragm.)
Kilka uwag o starożytnych filozofach. Pytania i zadania.
Świat wartości w utworach Horacego
Horacy, Exegi monumentum – Wybudowałem pomnik
♦ Horacy, O co poeta prosi Apollina
Świat wartości w utworach Horacego. Pytania i zadania.
VI. Język
73
75
75
75
78
79
79
81
82
83
83
83
84
85
86
Treść i zakres znaczeniowy wyrazu
Właściwe i przenośne znaczenie wyrazu
Frazeologia
Treść i zakres znaczeniowy wyrazu. Pytania i zadania.
Frazeologia. Pytania i zadania.
VII. Średniowiecze
86
86
86
87
87
88
Człowiek i Bóg w kulturze średniowiecza
5
88
SPIS
TREŚCI
Augustynizm
88
Święty Augustyn, Wyznania (fragm.)
Tomizm
89
90
♦ Święty Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (fragm.)
Franciszkanizm
90
91
Święty Franciszek, Pieśń słoneczna albo pochwała stworzeń
Średniowieczne wzorce osobowe
Święty
91
92
93
Legenda o świętym Aleksym (fragm.)
Kwiatki świętego Franciszka (Kazanie do ptaków, fragm.)
Rycerz. Władca
93
95
96
Pieśń o Rolandzie (fragm.)
♦ Anonim zwany Gallem, Kronika polska (fragm.)
Dama
97
99
100
♦ Joseph Bédier, Dzieje Tristana i Izoldy (fragm.)
Średniowieczne wzorce osobowe. Pytania i zadania.
Boski i ludzki sens cierpienia
Poezja maryjna
Bogurodzica
100
103
104
104
105
Motyw Stabat Mater Dolorosa
106
Lament świętokrzyski
106
Symbolika średniowiecznej katedry
♦ Zbigniew Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie (fragm.)
Boski i ludzki sens cierpienia. Pytania i zadania.
Obraz śmierci w kulturze średniowiecza
Bohaterski wzorzec umierania
Pieśń o Rolandzie (fragm.)
Danse macabre. Dialog. Dydaktyka
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
♦ Dante Alighieri, Boska Komedia (fragm.)
Tradycja i współczesność
108
109
110
111
111
111
112
113
114
115
♦ Miron Białoszewski, Wywiad
115
Obraz śmierci w kulturze średniowiecza. Pytania i zadania.
Fantasy – współczesna kontynuacja romansu rycerskiego
John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni (fragm.)
Fantasy – współczesna kontynuacja romansu rycerskiego.
Pytania i zadania.
VIII. Język
116
117
118
119
120
Pochodzenie języka polskiego
120
♦ Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego (fragm.)
Najdawniejsze zabytki języka polskiego
Charakterystyka wybranych zjawisk językowych
6
120
120
121
Spis treści
Zmiany fonetyczne (fonetyka – nauka o głoskach)
Zmiany fleksyjne (fleksja – odmiana wyrazów)
Zmiany słownikowe.
121
121
122
Pochodzenie języka polskiego. Pytania i zadania.
123
IX. Renesans
124
Źródła renesansu
Wielcy twórcy odrodzenia i ich dzieła
Stoicyzm. Epikureizm
♦ Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty (fragm.)
Tomasz Morus, Utopia (fragm.)
Tradycja i współczesność
126
127
128
Wisława Szymborska, Utopia
128
Źródła renesansu. Pytania i zadania.
Nowa koncepcja człowieka i świata
Jan
Jan
Jan
Jan
124
125
126
Kochanowski
Kochanowski, Pieśń IX z Ksiąg pierwszych
Kochanowski, O żywocie ludzkim
Kochanowski, Do fraszek
Afirmacja. Religijność
129
130
130
132
133
133
134
♦ Jerzy Ziomek, Literatura odrodzenia (fragm.)
Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie?
Jan Kochanowski, Do gór i lasów
Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie
Myśl o sławie
135
135
136
136
137
Jan Kochanowski, Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych
Nowa koncepcja człowieka i świata. Pytania i zadania.
Uczciwość i pracowitość; motyw arkadyjski
Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego (fragm.)
Uczciwość i pracowitość; motyw arkadyjski. Pytania i zadania.
Topos wsi spokojnej, wsi wesołej
137
138
139
140
141
142
♦ Jerzy Ziomek, Jan Kochanowski – Pieśni. Literatura odrodzenia (fragm.) 142
Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce (fragm.)
142
Jan Kochanowski, Na lipę
143
Topos wsi spokojnej, wsi wesołej. Pytania i zadania.
Radość życia i miłość w epoce renesansu
Jan Kochanowski, Pieśń XX z Ksiąg pierwszych
Giovanni Boccaccio, Sokół (fragm.)
♦ Jan Kochanowski, Do Hanny
♦ Jan Kochanowski, Do miłości
♦ Francesco Petrarka, Sonet 132
♦ Francesco Petrarka, Sonet 134
Radość życia i miłość w epoce renesansu. Pytania i zadania.
7
144
144
144
146
149
149
149
150
150
SPIS
TREŚCI
Niepokoje egzystencjalne człowieka odrodzenia
Jan
Jan
Jan
Jan
Jan
Kochanowski,
Kochanowski,
Kochanowski,
Kochanowski,
Kochanowski,
Tren VIII
Tren IX
Tren X
Tren XI
Tren XIX – albo sen
Tradycja i współczesność
151
152
152
153
153
154
155
Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska
Niepokoje egzystencjalne człowieka odrodzenia. Pytania i zadania.
Teatr elżbietański próbą przełamania tradycji antycznej
William Szekspir, Hamlet (fragm.)
155
156
156
157
Dramat jako dzieło literackie i teatralne
159
Jan Kott, Szekspir współczesny (fragm.)
159
Teatr elżbietański próbą przełamania tradycji antycznej.
Pytania i zadania.
Tragizm bohaterów Szekspira
William Szekspir, Hamlet (fragm.)
William Szekspir, Makbet (fragm.)
William Szekspir, Hamlet (fragm.)
160
161
162
163
165
Tradycja i współczesność
166
♦ Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, dla M.C.
Tragizm bohaterów Szekspira. Pytania i zadania.
Obywatelska refleksja renesansu
♦ Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej (fragm.)
Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich (fragm.)
♦ Jan Kochanowski, Pieśń XII z Ksiąg wtórych
Piotr Skarga, Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie... (fragm.)
Obywatelska refleksja renesansu. Pytania i zadania.
X. Język
166
167
168
169
170
170
171
172
174
Werbalne środki komunikacji. Skuteczność retoryczna
Piotr Skarga, Kazanie wtóre. O miłości ku ojczyźnie (fragm.)
Jan Paweł II Przemówienie do młodzieży – 3 czerwca 1979 roku ( fragm.)
Werbalne środki komunikacji. Pytania i zadania.
Prezentacja
XI. Barok
174
174
175
176
177
178
Barokowa wizja świata i człowieka
178
♦ Blaise Pascal, Myśli (fragm.)
Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy
z szatanem, światem i ciałem
Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
Barokowa wizja świata i człowieka. Pytania i zadania.
8
179
179
180
181
Spis treści
Cechy barokowej estetyki
182
Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa
Jan Andrzej Morsztyn, Cuda miłości
Jan Andrzej Morsztyn, O swej pannie
Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek
♦ Daniel Naborowski, Na oczy królewny angielskiej
Cechy barokowej estetyki. Pytania i zadania.
Motyw przemijania w epoce baroku
Daniel Naborowski, Marność
Daniel Naborowski, Krótkość żywota
Księga Koheleta (fragm.)
♦ Stanisław Grochowiak, Lekcja anatomii (Rembrandta)
182
183
183
184
184
185
186
186
186
186
187
Motyw przemijania w epoce baroku. Pytania i zadania.
Nurt sarmacki w epoce baroku
189
189
Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki (fragm.)
Wacław Potocki, Zbytki polskie (fragm.)
Wacław Potocki, Pospolite ruszenie
♦ Wacław Potocki, Transakcja wojny chocimskiej (fragm.)
190
192
193
193
Nurt sarmacki w baroku. Pytania i zadania.
Cechy charakterystyczne stylu epoki baroku
Jan III Sobieski, Listy do Marysieńki (fragm.)
Cechy charakterystyczne stylu epoki baroku. Pytania i zadania.
Narodziny nowożytnej komedii
Molier, Świętoszek (fragm.)
194
195
195
197
197
198
Narodziny nowożytnej komedii. Pytania i zadania.
XII Język
201
202
Błąd i poprawność językowa
Cztery zasady ortografii polskiej
202
203
Sławomir Mrożek, Do Dyrekcji Muzeum w Lówr, Zagranicą
Błąd i poprawność językowa. Pytania i zadania.
XIII. Oświecenie
204
204
206
Filozoficzne kategorie epoki
206
♦ Kartezjusz, Rozprawa o metodzie (fragm.)
Immanuel Kant, Co to jest oświecenie? (fragm.)
Adam Naruszewicz, Balon
Filozoficzne kategorie epoki. Pytania i zadania.
Krytyczna refleksja nad kondycją człowieka
Ignacy Krasicki, Świat zepsuty (fragm.)
Wolter, Kandyd, czyli optymizm (fragm.)
♦ Denis Diderot, Kubuś Fatalista i jego pan (fragm.)
Krytyczna refleksja nad kondycją człowieka. Pytania i zadania.
9
206
207
208
209
210
210
212
214
215
SPIS
TREŚCI
Warszawa w czasach oświecenia
216
Zdzisław Libera, Życie literackie w Warszawie
w czasach Stanisława Augusta (fragm.)
Warszawa w czasach oświecenia. Pytania i zadania
Dydaktyczny charakter oświeceniowej satyry
Ignacy Krasicki, Pijaństwo
Ignacy Krasicki, Do króla (fragm.)
Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła (fragm.)
Ignacy Krasicki, Dewotka
Ignacy Krasicki, Ptaszki w klatce
Ignacy Krasicki, Wół minister
Dydaktyczny charakter oświeceniowej satyry. Pytania i zadania.
Różne odmiany stylu
Ignacy Krasicki, Monachomachia, czyli wojna mnichów
Dwa różne prądy artystyczne w epoce oświecenia
Franciszek Karpiński, Do Justyny
Franciszek Karpiński, Pieśń wieczorna
Franciszek Karpiński, Bóg się rodzi
♦ Franciszek Karpiński, Laura i Filon
♦ Jean Jacques Rousseau, Nowa Heloiza (fragm.)
Dwa różne prądy artystyczne w epoce oświecenia.
Pytania i zadania.
Tradycja i współczesność
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Laura i Filon
Literatura polityczna doby oświecenia
Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny
Józef Wybicki, Pieśń legionów polskich we Włoszech
(Mazurek Dąbrowskiego)
♦ Stanisław Staszic, Przestrogi dla Polski (fragm.)
Literatura polityczna doby oświecenia. Pytania i zadania.
XIV Język
216
220
220
221
223
225
226
227
227
227
228
228
231
232
233
233
234
235
237
237
237
238
239
239
240
241
242
Argumentacja
Wartościowanie za pomocą języka
Argumentacja. Wartościowanie. Pytania i zadania.
242
242
243
Indeks osobowy
Indeks pojęć i terminów
244
246
10
Wstęp
WSTĘP
Podręcznik do nauki języka polskiego został napisany w odpowiedzi
na potrzeby uczniów, którzy podejmą edukację w trzyletnim technikum
uzupełniającym lub w dwuletnim liceum uzupełniającym na podbudowie
szkoły zasadniczej. Obejmuje kształcenie językowe, literackie i kulturowe. Założeniem zarówno programu, jak i podręcznika jest kształtowanie
przede wszystkim umiejętności, dzięki którym uczniowie mogą odnaleźć
się w świecie współczesnym.
Szeroki wybór tekstów prezentuje literaturę od starożytności po oświecenie w pierwszej części, od romantyzmu do współczesności w następnych.
Nauczyciel, pracując z uczniem, rozpozna jego potrzeby i zorganizuje
kształcenie tak, aby wykorzystać zawartą w podręczniku literaturę, która
została wzbogacona ilustracjami dopełniającymi słowo, ponieważ nauczanie przedmiotu, jakim jest język polski, nie ogranicza się tylko do wiedzy
o języku i literaturze, ale sięgać musi również do innych dziedzin sztuki
i nauki.
Podręcznik proponuje obszerne fragmenty tekstów, które mogą służyć
ogarnięciu całości zjawisk związanych z epoką. Każdy rozdział, a jest ich
czternaście, prezentuje zagadnienia, których znajomość jest konieczna;
dodatkowo wyróżniono teksty i umiejętności na poziomie rozszerzonym.
Teksty literackie zostały celowo wybrane, aby prezentowały różne formy
wypowiedzi, gatunki i rodzaje literackie, dzięki czemu mogą stać się wzorem do pisania własnych wypowiedzi. Istotnym wyznacznikiem wyboru
spośród różnych tekstów kultury staje się również uznana w tradycji ich
wartość moralna i estetyczna. Czytając, zestawiając ze sobą teksty kultury, uczeń oceni ich wartość i w ten sposób pozna siebie, określi swoje
miejsce we współczesnej rzeczywistości.
Realizując program nauczania, nauczyciel wraz z uczniem dokona
wyboru tekstu, który stanie się punktem odniesienia dla problemu omawianego na zajęciach; inne teksty pozostaną komentarzem, mogą być wykorzystane w pracy samodzielnej. Bloki tematyczne związane z językiem
często łączą się z zagadnieniami literackimi, co sprzyja utrwaleniu wiedzy
i kształtowaniu umiejętności, ponieważ te same treści są analizowane
w różny sposób. Ważne jest, aby uświadomić sobie, że kultura to ciągłość
tradycji, z której korzystamy, a jednocześnie – że w każdej epoce poszukuje
się odpowiedzi na interesujące człowieka pytania.
W każdym podrozdziale znajdują się krótkie komentarze, które mogą
ułatwić pracę, ukierunkować lekturę. Następnie prezentowany jest wybór
tekstów z objaśnieniami i różnego rodzaju omówienia, które pomogą odkryć zdanie innych, zgodzić się z nim lub podjąć dyskusję.
11
WSTĘP
Celem nadrzędnym jest kształtowanie wartości ważnych dla człowieka, jak również przygotowanie do egzaminów. Dlatego uważne czytanie
podręcznika i wykonanie ćwiczeń pozwoli zdobyć wiedzę, samodzielność,
rozwinąć własne zdolności. To umiejętności, które sprawią, że matura nie
będzie trudna i przyniesie satysfakcję z dobrze wykonanej pracy.
Życzę przyjemnej pracy z podręcznikiem.
Autorka
♦ Oznaczenie tekstów i zadań z poziomu rozszerzonego.
12
Literatura jako część kultury
I. KULTURA
Literatura jako część kultury
Literatura stanowi część kultury, która definiowana jest jako
ogół materialnego i duchowego dorobku ludzkości, rozwijanego na
przestrzeni dziejów, łączącego działalność i wytwory człowieka oraz
normy jego zachowań. Kultura to nie tylko architektura, sztuki
plastyczne, literatura, teatr, muzyka, ale również idee, koncepcje
życia społecznego, normy, umożliwiające relacje i porozumienie
między ludźmi. Wszyscy, pracując, ucząc się, bawiąc, jesteśmy
uczestnikami i współtwórcami kultury, ponieważ nasze zachowania
są określone przez normy, obyczaje i sposoby myślenia wypracowane na przestrzeni wieków, wpisane w tradycję przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Porozumiewamy się, znając wzorce kultury,
między innymi symbole i motywy.
Literatura jest nieodłącznie związana z kulturą. Definiując pojęcie
sztuki literackiej, znawcy przedmiotu zwracają uwagę na swoiste
jej cechy: fikcję literacką, obrazowość, szczególne uporządkowanie
języka.
Julian Krzyżanowski, Sztuka słowa (fragm.)
W dziejach ogromnego zespołu zjawisk
Julian
zwanych kulturą duchową ludzkości miejsce
Krzyżanowski
bardzo doniosłe przypada dziedzinie sztuki,
(1892–1976)
w obrębie zaś tej dziedziny wytworom pracy
wybitny
umysłowej człowieka niekoniecznie słusznie,
literaturoznawca,
choć powszechnie określanym wyrazem „liteautor wielu publikacji
ratura”. Niekoniecznie słusznie, wyraz ten
syntetyzujących
bowiem oparty na łacińskiej nazwie znaku
dorobek literatury
pisarskiego „littera”, sugeruje, iż oznaczane
polskiej.
nim zjawiska wiążą się organicznie z życiem zbiorowym w czasach posługiwania
się pismem, czasach – jak się okaże – istotnie bardzo dla sprawy
literatury doniosłych, ale bynajmniej nie jedynych, wiemy bowiem,
i to od dawna, iż zjawiska te występowały o całe wieki wcześniej
od stosowania pisma w europejskiej i pozaeuropejskiej kultu13
KULTURA
rze, epoka zaś nasza poczęła upowszechniać utwory literackie
systemem akustycznym, a więc bezliterowym znanym zresztą
w całej Europie, a zatem i u nas przed „panowaniem panteizmu1
druku”, gdy utwory poetyckie, wierszowane i prozaiczne, szerzyły
się w przekazie ustnym. Ponieważ […] ogromne skarby literackie
ocalały dzięki utrwaleniu ich literami pisanymi i przede wszystkim
drukowanymi, wyraz literatura przyjął się powszechnie. […]
Literatura bowiem właściwa nastawiona jest zawsze i wszędzie na
piękno, osiągane przy pomocy najrozmaitszych środków wyrazu, takich jak swoiste słownictwo, swoista składnia, obca nieraz językowi
potocznemu, swoiste budowanie obrazów literackich. Dzięki temu
odpowiedź na pytanie, czym jest literatura, brzmi całkiem prosto.
Rodzona siostra sztuk pięknych różni się od nich swym tworzywem,
materiałem, którym się posługuje. Gdy więc materiałem muzyki są
tony, materiałem malarstwa farby, materiałem rzeźby kamień, metal
czy ich najrozmaitsze kombinacje, literatura posługuje się językiem,
który zmienia i przekształca w zgodzie z zadaniami, które sobie stawia i rozwiązuje. W rezultacie więc jest ona sztuką słowa, ale sztuką
słowa pięknego, artystycznego, przeciwstawianego słowu mówionemu, potocznemu, środkowi porozumiewania się międzyludzkiego,
jakkolwiek z jego zasobów czerpie ona wyselekcjonowane odpowiednio materiały użyte jako środki artystycznego wyrazu.
Kultura (łac. cultura – uprawa, kształcenie).
1. Całokształt dorobku ludzkości, wytworzonego w ogólnym rozwoju
historycznym lub w określonej epoce; kultura antyczna, kultura
grecka, kultura rzymska, kultura narodowa, kultura ludowa, kultura duchowa, kultura materialna.
2. Stopień doskonałości, sprawności w opanowaniu, znawstwie jakiejś specjalności, umiejętności; wysoki poziom rozwoju intelektualnego, moralnego; kultura umysłowa, językowa.
3. Kultura fizyczna – kształtowanie fizycznych uzdolnień człowieka.
Uniwersalny słownik języka polskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2003.
1
„Panowanie panteizmu druku”– wszechobecność druku, stanowiącego rodzaj bóstwa (w
danej epoce). Jest to znany cytat z wiersza Norwida. (Panteizm to pogląd utożsamiający Boga
z całą przyrodą).
14
Literatura jako część kultury
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska,
Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury (fragm.)
Dzieła literackie są elementami świata
Michał Głowiński
kultury. […]
(ur. 1934) – historyk
Świat tworów kulturalnych jest obszai teoretyk literatury,
rem wewnętrznie zróżnicowanym. Można
pisarz.
w nim wyróżnić rozmaite zakresy zjawisk,
Janusz Sławiński
dziedziny związane z określonymi funkcja(ur. 1934) – teoretyk
mi w życiu społecznym. Język, nauka, filiteratury, wspólnie
lozofia, ideologia, religia. Prawo, instytucje
z M. Głowińskim
społeczne, wytwory tzw. kultury materiali Aleksandrą Okopieńnej – oto główne z tych dziedzin. Należy do
Sławińską opracował
nich także sztuka. […]
ważną pracę Zarys teorii
literatury.
Tworzywo utworu literackiego stanowi
język. Jest on zjawiskiem kultury, tworem
ukształtowanym w życiu społecznym i to
różni go zasadniczo od innych tworzyw. […] Jest więc rzeczą jasną,
iż dzieło literackie przejmuje te właściwości i funkcje, jakie w społeczeństwie wiążą się ze znakami językowymi.
Świat przedstawiony utworu literackiego nie jest nigdy dokładnym,
lustrzanym – jak to się mówi – odbiciem rzeczywistości. Nie kopiuje
elementów realnego świata, ich wszystkich cech i stosunków, lecz
powstaje w drodze eliminacji szeregu elementów, odrywa się od ich
życiowej konkretności i swoistości. [...]
Świat przedstawiony dzieła literackiego, choć zawsze powstaje na
podstawie świata realnego, jest – jak widzimy – podporządkowany
zupełnie odmiennym prawom. Twórca, budując świat przedstawiony, dokonuje z jednej strony selekcji rzeczywistości, z drugiej zaś
ustala pomiędzy nimi określone związki konstrukcyjne. […]
Utwór literacki kształtuje wyobrażeniowy ekwiwalent poznawanej
rzeczywistości zewnętrznej lub psychicznej, tworzy układ zastępczy,
który jest fikcją literacką, porządkiem złożonym z elementów rzeczywistych, lecz wedle nowej hierarchii światem „zmyślonym”. […]
Literatura (łac. litteratura = pismo, pisanie), termin odnoszący się
przede wszystkim do tzw. literatury pięknej, ponadto w ogóle do → piśmiennictwa (w przypadkach szczegółowych zaopatrzony w przydawkę
wyróżniającą, jak np.: literatura naukowa, fachowa, polityczna); gdy
przy terminie literatura występuje określenie narodu, państwa, całej
ludzkości (tzw. literatura powszechna), epoki lub wieku, odnosi się
15
KULTURA
on do literatury pięknej. Termin literatura (łac. litteratura) używany
był już w XVI wieku w łac. katalogach (bibliografiach) na oznaczenie
zarówno utworów artystycznych jak i dzieł naukowych. […]
Współcześnie pojęcie literatura obejmuje przede wszystkim piśmiennictwo o walorach artystycznych i funkcjach estetycznych […]
Jan Trzynadlowski, hasło Literatura, [w:] Literatura polska. Przewodnik
encyklopedyczny, tom I, PWN, Warszawa 1984.
♦ Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona
(fragm.)
Kultura masowa nie jest zjawiskiem ostatniej doby. Chociaż uległa szczególnej intensyfikacji w ciągu lat powojennych, narastała
stopniowo od dwóch co najmniej stuleci. Narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz z industrializmem i urbanizacją i niemal od początku swego istnienia stała
się przedmiotem krytycznych refleksji i niepokoju intelektualnych
sfer. [...] Kultura masowa bywa identyfikowana z kulturą wulgarną,
kulturą najniższego poziomu. [...] Pojęcie kultury masowej powinno
być w założeniu neutralne i dostatecznie szerokie, żeby mogło objąć
zjawiska występujące współcześnie na gruncie różnych ustrojów
społecznych i tradycji etnicznych; na tyle jednak selektywne, by pozwalało wyodrębnić uchwytną i jednorodną pod względem formalnym klasę zjawisk kulturalnych.
Korzystając z całkowitej swobody, przysługującej definicjom projektującym, można by kulturę masową określić jako kompleks norm
i wzorów zachowania o bardzo rozległym zakresie zastosowania.
W tym sensie każdy obyczaj czy nawyk, jak np. zwyczaj spania na
łóżku, palenia tytoniu, pozdrawiania się przez pochylenie głowy,
rozpowszechniony wśród setek tysięcy lub milionów ludzi byłby elementem masowej kultury. Taka szeroka definicja byłaby jednak mało
użyteczna ze względu na amorficzny charakter wypełniającego jej
zakres kompleksu zjawisk; nie liczyłaby się też wcale ze znacznie już
utrwalonym zastanym sensem tego terminu.
Zgodnie z najogólniej przyjętym znaczeniem pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania iden-
Antonina Kłoskowska
(1919–2001) – socjolog;
badała kulturę
masową w aspekcie
socjologicznym.
16
Literatura jako część kultury
tycznych lub analogicznych treści, płynących z nielicznych źródeł,
wielkim masom odbiorców oraz do jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich.
Literatura jako część kultury. Pytania i zadania.
1. Przeczytaj uważnie teksty zamieszczone powyżej. Zapisz wskazane
w nich cechy literatury.
2. W jaki sposób określono relację pomiędzy kulturą a literaturą?
3.Co jest tworzywem literatury?
4. Wskaż na podstawie zamieszczonych tekstów związki między literaturą a rzeczywistością.
5. Jak definiuje kulturę Uniwersalny słownik języka polskiego PWN?
6. Zanalizuj cechy kultury masowej. Zredaguj własną definicję kultury masowej. Wymień zjawiska, które do niej zaliczysz.
17