Dziewi´çwykładów zsocjologii

wieviorka(XVII)-str1.qxd:Layout 1
10/4/11
4:57 AM
Dziewi´çwykładów
zsocjologii
Page 1
wieviorka(XVII)-str3.qxd:Layout 1
10/4/11
4:58 AM
Page 1
MichelWieviorka
Dziewi´çwykładów
zsocjologii
Przeło˝yła Agnieszka Tràbka
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
WSPÓŁCZESNE
TEORIE
SOCJOLOGICZNE
Tytuł oryginału: Neuf leçons de sociologie
© Éditions Robert Laffont, S.A., Paris, 2008
© Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez
pisemnej zgody wydawcy.
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne:
Janusz Mucha – przewodniczący
Michał Kaczmarczyk
Aleksander Manterys
Grażyna Skąpska
Redakcja naukowa tomu: Robert Pyka
Redakcja i korekta: Jakub Muchowski
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos
ISBN 978-83-7688-066-2
Kraków 2011
Wydanie I
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Objętość: ark. wyd. 20, nakład: 1000 egz.
Spis treści
Robert Pyka, Jacek Wódz, Socjolog jako zaangażowany uczestnik debaty
publicznej. Dialektyka roli współczesnego socjologa w ujęciu Michela
Wieviorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Bohdan Jałowiecki, Kilka tematów z „lekcji socjologii” Michela
Wieviorki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIX
Michel Wieviorka, Wprowadzenie do polskiego wydania Dziewięciu
wykładów z socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XLVII
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przemiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przestrzeń i czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Osoba i świat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konflikt i przemoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
3
4
5
6
część pierwsza
1.
2.
Krytyka Podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Miejsce Podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Powrót Podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Autonomia podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Dwie koncepcje Podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Ciemna strona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Podmiot a nieświadomość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Podmiot a nowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Myśleć globalnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Czysta ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Globalne i lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
„Wspólnoty wyobrażone” w czasach globalizacji kulturowej . . . . . . . . . . 37
Spór o transnarodowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Reinstytucjonalizacja świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Koniec globalizacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
VI
Spis treści
3. Zaangażowanie socjologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Intelektualiści i „profesjonaliści” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Strukturalizm i ekspertyza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Strukturalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Ekspertyza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
W stronę drugiego złotego wieku nauk społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Koniec z polityczną koncepcją zaangażowania socjologicznego . . . . . 61
Podnieść poziom wiedzy ogółu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Wspólne wytwarzanie wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
część DRUGA
4. Po nowych ruchach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Ruch robotniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Ramy państwa narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Dominacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Działanie czysto społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Od ruchu społecznego do działania politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Podmiot społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
„Nowe ruchy społeczne” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Te same ramy państwa narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Trudniej identyfikowalny przeciwnik społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Silny ładunek kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Inny stosunek do polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Podmiot kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Ruchy globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Osłabione ramy państwa narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Uznanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Centralne miejsce kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Inny stosunek do polityki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Podmiot ani polityczny, ani społeczny ani kulturowy . . . . . . . . . . . . . . 88
Antyruchy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Dwie twarze ruchu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Antyruchy globalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5. Wielokulturowość: różnice w różnicach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Debata wokół wielokulturowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Napięcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Wewnątrz i na zewnątrz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Jednostka i system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Reprodukcja i produkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
VII
Spis treści
Cztery zdobycze nauk społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Tożsamości zbiorowe i indywidualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Kulturowe i społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Trzy rejestry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Era ofiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Punkt zwrotny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Zmiana ram [odniesienia] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Kultura i polityka: pięć konfiguracji, plus jedna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Logika reprodukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
W stronę umiarkowanej wielokulturowości? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Nomadyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Diaspory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Metyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Podmiot bez zakotwiczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6. Historia, naród, społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Historia i naród we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Historia i rozum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Historia przywoływana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Wpływ pamięci na historię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Konflikty pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Perspektywy historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
część TRZECIA
7. Wyjść z przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Podmiot i przemoc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Obiektywizm i subiektywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Klasyczne podejścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Podmiot przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Przemoc i globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Koniec zimnej wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Wyjście z epoki industrialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Wyjście z przemocy: perspektywa ofiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Trzy rejestry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
W obliczu potrójnej destrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Uznanie w globalnym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
W obliczu sprawcy przemocy: polityki Podmiotu? . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
8. Globalny terroryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
„Brudny” temat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Pojęcie terroryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
VIII
Spis treści
Terroryzm klasyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Terroryzm globalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Podmiotowość ofiar i sprawców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
9. Powrót rasizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Pierwsze zmiany: od lat siedemdziesiątych do dziewięćdziesiątych . . . 185
Rasizm instytucjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Czas rasizmu „kulturowego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Dyskryminacja i urasowienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
W obliczu dyskryminacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Poznać zróżnicowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Rasizm globalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Rasizm i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
XLVII
Michel Wieviorka
Wprowadzenie
do polskiego wydania
Dziewięciu wykładów
z socjologii
Możliwość napisania wprowadzenia do polskiego wydania Dziewięciu wykładów z socjologii to dla mnie wielka radość. Ta książka stanowi zbiór analiz
zogniskowanych zasadniczo wokół teraźniejszości i przyszłości. Daleka od
formuły podręcznika akademickiego podejmuje ważne współczesne pytania
i kwestie nazbyt często pomijane w pozycjach proponowanych studentom,
oferując narzędzia i kategorie w znacznej części nowe albo odnowione.
Przygotowując to wprowadzenie, doszedłem do wniosku, że nie mógłbym
napisać tej książki, gdyby w mojej osobistej, rodzinnej i intelektualnej historii
Polska nie zajmowała tak ważnego miejsca.
Dziedzictwo rodzinne
Moi dziadkowie, zarówno ze strony matki, jak i ze strony ojca opuścili
Polskę wraz z zakończeniem I wojny światowej. Uciekali przed antysemityzmem, problemami ekonomicznymi i być może także, w przypadku mojego
dziadka ze strony ojca, przed klimatem pewnego rodzaju intelektualnej opresji
panującym w świecie żydowskim. Miał on poczucie, że nie jest to środowisko
otwarte i sprzyjające refleksji oraz debatom. Dziadkowie, a później także ich
dzieci podzielali uniwersalistyczne ideały, miłość do Francji i do Paryża, które
stały się dla nich symbolami emancypacji, wolności i kreatywności. Należeli
do lewicy – byli socjalistami (bundystami1) albo komunistami.
Bund był ważną żydowską organizacją socjalistyczną, utworzoną w Wilnie w 1897 roku,
działającą między innymi w Rosji, ale także w Polsce, gdzie jako partia polityczna przetrwał
do 1959 roku. Bund był zarówno organizacją polityczną, występującą przeciwko eksploatacji
1
XLVIII
Michel Wieviorka
Rodzina przekazała mi oczywiście niechęć do rasizmu pod każdą postacią,
wykraczającą poza zwykły antysemityzm. Wszyscy byli głęboko przywiązani
do ideałów oświecenia, a równocześnie świadomi bycia dziedzicami kultury
i języka społeczności, z której pochodzili. Mój dziadek ze strony ojca utrzymywał się w dużej mierze z artykułów pisanych w jidysz dla prasy amerykańskiej
i argentyńskiej, ojciec zaś tłumaczył powieści wybitnych autorów z jidysz na
francuski. Rodzice i dziadkowie oswoili mnie, jak sądzę, z przekonaniem, że
możliwe jest połączenie, a nie tylko przeciwstawianie sobie uniwersalnych
wartości prawa i rozumu z uznaniem i szacunkiem dla poszczególnych tożsamości. Można powiedzieć nawet więcej: często słyszałem, jak w domu mówiło się o Bundzie jako o syntezie ogólnoświatowej walki robotniczej i pewnej
określonej tożsamości – żydowskiej. Oznaczało to, że w ramach tego samego
działania można podejmować postulaty walki społecznej (wtedy – robotniczej) oraz afirmacji kulturowej.
To dziedzictwo uwrażliwiło mnie także na ideę, zgodnie z którą możliwe
jest postrzeganie siebie jako głęboko zintegrowanego z konkretnym narodem
i społeczeństwem (w tym wypadku francuskim), a równocześnie należącego
do diaspory o zasięgu globalnym.
W niniejszej książce odnajdziemy wiele śladów tego rodzinnego i historycznego dziedzictwa mającego początek właśnie w Polsce, choć jest to kraj, który
moi dziadkowie opuścili. Dziś uczymy się myśleć, nie zamykając się w ramach
„nacjonalizmu metodologicznego”, o którym pisze niemiecki socjolog Ulrich
Beck, a więc nie sprowadzając wszelkich analiz socjologicznych wyłącznie do
granic państwa narodowego. Również ta książka zachęca socjologów do myślenia „globalnego”. W wielu krajach, zwłaszcza w moim własnym – Francji,
widać wyraźnie, jak kuszące jest przeciwstawienie zasady unifikującej czy homogenicznej wizji tkanki społecznej, zarówno w wersji nacjonalistycznej, jak
i republikańskiej, perspektywom wielokulturowym, przyzwalającym na wspólne życie mimo różnic. Przedstawiam więc w swojej książce próbę wykroczenia
poza tę upraszczającą i radykalną opozycję, starając się połączyć to, co zdaje się
nie do połączenia, a więc wartości uniwersalistyczne i konkretne tożsamości.
Zaczynamy myśleć inaczej o zjawiskach migracyjnych, o związkach, jakie mają
z kwestią różnic kulturowych i, w coraz większym stopniu, z religią. Wszystko to rozważam w tej książce, opierając się na dorobku nauk społecznych, na
i wyzyskowi robotników, ale miał także charakter masowego ruchu społeczno-kulturowego
promującego kulturę jidysz, którego aktywność przejawiała się w tworzonych przez jego członków szkołach, organizacjach młodzieżowych, kobiecych, związkach zawodowych, a nawet
klubach sportowych. Patrz także: Nowogródzki Emanuel, Żydowska partia robotnicza Bund
w Polsce (1915-1939), Warszawa 2005; Minczeles Henri, Histoire générale du Bund, Éditions
Denoël, Paris 1995 [przyp. red.].
Wprowadzenie do polskiego wydania Dziewięciu wykładów z socjologii
XLIX
moich wcześniejszych badaniach i na pracach różnych autorów. Jednakże mój
sposób myślenia ma również swoje ukryte źródła, nie bezpośrednio naukowe,
w dawnych rodzinnych doświadczeniach (familial background), które uczuliły
mnie bardziej czy wcześniej niż innych na pewne kwestie i podejścia coraz
bardziej narzucające się w naukach społecznych.
Solidarność
W sierpniu 1980 roku, kiedy pojawiła się Solidarność, uczestniczyłem we
Francji w pewnym projekcie badawczym prowadzonym przez Alaina Touraine’a.
Wykorzystano w nim nową metodę, interwencję socjologiczną, polegającą na
stawianiu badanych aktorów w sytuacji, w której dokonywali autoanalizy własnych działań w toku długiego i wymagającego procesu prowadzonego w ramach grup działaczy [związkowych]. Chodziło o zweryfikowanie historycznej tezy właściwej zachodnim społeczeństwom demokratycznym, mówiącej
o przejściu od społeczeństwa przemysłowego do innego, postindustrialnego, co
pociągało za sobą także konieczność zrozumienia schyłku ruchu robotniczego,
głównego aktora w społeczeństwie przemysłowym i zidentyfikowania nowych
ruchów społecznych, właściwych społeczeństwu postindus­trialnemu.
Solidarność powstała w społeczeństwie przemysłowym, z pewnością wtedy jeszcze bardzo dalekim od stania się postindustrialnym. Ale nie chodziło w tym przypadku wyłącznie o walkę robotniczą. Był to również ruch na
rzecz demokracji, a także ruch narodowy w najlepszym tego słowa znaczeniu.
Solidarność stanowiła przykład ruchu totalnego: społecznego, politycznego
i kulturowego. Zaproponowałem więc Alainowi Touraine’owi przeprowadzenie wspólnego badania w terenie, pod jego kierownictwem z zastosowaniem
wypracowanej przez niego metody interwencji socjologicznej. W ten sposób
doszło do realizacji dużego projektu, w którym na gorąco pracowano z i nad
Solidarnością.
Ten projekt badawczy miał dla mnie decydujące znaczenie. Stworzyliśmy
polsko-francuski zespół, dzięki czemu nawiązałem kontakt z polską socjologią, a mówiąc bardziej ogólnie, z intelektualistami oraz aktorami społecznymi
i politycznymi, którzy pozostali moimi drogimi przyjaciółmi. Żałuję, że nie
mogłem się z nimi widywać wystarczająco często. Ten projekt pozwolił mi
doprecyzować pojęcie ruchu społecznego, a w szczególności rozważyć jego
dwa oblicza: jasne, które uosabiała Solidarność, zwłaszcza u swych początków,
oraz ciemne ujawniające się, kiedy kryzys ekonomiczny i polityczny sprzyjały pojawianiu się w łonie samego ruchu zachowań defensywnych, tendencji
populistycznych, nacjonalistycznych, a w niektórych przypadkach także an-
L
Michel Wieviorka
tysemickich. Umożliwił mi również zrozumienie końca realnego komunizmu
[communisme réel] wiele lat przed upadkiem Muru Berlińskiego, ponieważ
Solidarność spowodowała przekształcenie się panującego ustroju w juntę
wojskową, co oznaczało historyczny schyłek komunizmu. To doświadczenie
wywołało we mnie pewną refleksję, która nie byłaby możliwa w kontekście
samej Francji.
We Francji bowiem życie intelektualne od ponad wieku budowane było
wokół debat poświęconych rewolucji, marksizmowi, komunizmowi, kolonializmowi, krajom trzeciego świata itp. Nauki społeczne były głęboko przesiąknięte tymi dyskusjami, a w latach osiemdziesiątych idea rewolucji, marksizm
w różnych wariantach, komunizm, lewactwo (które wtedy było jego starczą
chorobą), pewnego rodzaju sympatia czy zrozumienie dla przemocy politycznej zajmowały jeszcze ważne miejsce i dysponowały rzeczywistą legitymizacją.
Solidarność była ruchem społecznym opowiadającym się po stronie emancypacji i przeciwko ludziom, którzy będąc u władzy, głosili hasła, lecz w sposób
coraz bardziej sztuczny, walki robotniczej, proletariatu czy Rewolucji Październikowej. Solidarność była ruchem opowiadającym się po stronie demokracji,
odrzucającym przemoc, a jego zrozumienie potwierdzało raz na zawsze, że
realny komunizm, rewolucja, odwołania do marksizmu i leninizmu znajdowały się po stronie sił opresji i dominacji. Tak więc podczas gdy w debatach
francuskich wciąż możliwe było przyznawanie pewnej legitymizacji komunizmowi, Rewolucji itp., doświadczenie polskie pozwoliło mi z dziesięcioletnim
wyprzedzeniem wkroczyć w nowy sposób myślenia.
Solidarność, ruch robotniczy, który jawi się nam obecnie jako wydarzenie
z odległej epoki, tak naprawdę wprowadziła nas w XXI wiek. Jeśli dziś możemy
myśleć „globalnie”, to właśnie dlatego, że wyszliśmy z zimnej wojny i porzuciliśmy ideologie, które uprawomocniała; jeśli, jak powiedział francuski historyk
François Furet, rewolucja francuska „skończyła się”, jeśli możemy rozważać to,
co arogancki politolog amerykański Francis Fukuyama nazwał chwytliwie, acz
dyskusyjnie „końcem historii”, [jeśli obserwujemy] historyczny triumf rynku
i demokracji, to stało się tak w dużej mierze dzięki doświadczeniom Solidarności. Ponadto moim zdaniem miała ona dodatkową zasługę w tym, że wysunęła
żądania sprawiedliwości, uznania, odrzucenia nierówności, poszanowania dla
żądań ludu, niemal zupełnie nieobecne w dyskursie ideologii neoliberalnych,
które zaczęły się rozwijać wraz z wejściem w nową epokę.
Tak więc mam poczucie ogromnego intelektualnego długu wobec Polski
i Solidarności, która stanowi dla mnie również źródło inspiracji, co nie jest być
może w sposób bezpośredni czy wystarczający widoczne w tej książce. Dodam,
że to tłumaczenie na język polski wiele zawdzięcza Marcinowi Frybesowi –
nasza przyjaźń zrodziła się właśnie z tego doświadczenia.
Wprowadzenie do polskiego wydania Dziewięciu wykładów z socjologii
LI
Weszliśmy już jednak na dobre w XXI wiek, a Polska, niepodległa, wolna od ucisku społecznego, politycznego i narodowego, którego doświadczała
przez pół wieku, stawia obecnie czoła tym samym wyzwaniom, jakie stanowiły
powód napisania tej książki. Polska zna rynek i demokrację, należy w pełni
do Europy, a jej gospodarka i kultura uczestniczą w globalizacji – w lepszej
analizie tego wszystkiego może pomóc ta książka. Choć wciąż jest wielkim
krajem emigracji, staje się także krajem tranzytowym dla migrantów, a czasem także miejscem osiedlenia, co wpływa na debaty odnoszące się do różnic
kulturowych i narodowych. Polska musi skonfrontować się ze swoją własną
przeszłością, nie zadowalać się narodową historią pomijającą trudne czy bolesne tematy, stawić czoła wspomnieniom podważającym tę wykładnię dziejów,
zaczynając od kwestii żydowskiej z jednej strony, z drugiej zaś od najgorszych
wynaturzeń stalinizmu. Oznacza to dla niej trudną pracę nad sobą, z której
podjęciem zwlekała dłużej niż inne kraje. To również są kwestie, w rozważaniu
których książka ta może okazać się pomocna. Polski nie ominęła także przemoc, w szczególności miejska, związana z rasizmem czy nacjonalizmem – myślę tu głównie o przemocy wobec Cyganów. Także w tym względzie Dziewięć
wykładów z socjologii może stanowić przydatne narzędzie analizy.
Mówiąc krótko, żywię przekonanie, że niniejsze tłumaczenie może stanowić
dla polskiego czytelnika klucz do lepszego rozumienia świata i społeczeństwa,
w którym żyjemy. Jest to właściwa kolej rzeczy, ponieważ, jak próbowałem to
pokazać, rozważania zawarte w tej książce wynikają właśnie z mojego szczególnego stosunku do Polski.
Paryż, styczeń 2011
LII