Donatorce - w hołdzie - Zamek Królewski na Wawelu

WYSTAWY CZASOWE
Xawery Dunikowski. Dzieła w zbiorach wawelskich.
Prezentowana od 16 VIII do 16 IX 2001 r.
Xawery Dunikowski
Urodził się w r. 1875 w Krakowie przy ul. Floriańskiej 21; około 1887
przeprowadził się z rodzicami do Warszawy. W latach 1896-1903
studiował w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u Alfreda Dauna
i Konstantego Laszczki; Portret Henryka Szczyglińskiego przyniósł mu
złoty medal (1898/1899). W latach 1904-1910 był profesorem rzeźby
w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. W r. 1908 został członkiem
Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (w 1912 wybrany prezesem).
Od 1910 rzeźbiarz przebywał w Krakowie, pracując nad kompozycją
figuralną do portalu kościoła jezuickiego p.w. Serca Jezusa przy ul.
Kopernika. W r. 1914 wyjechał do Francji. W styczniu 1920 prof. Adolf
Szyszko-Bohusz - rektor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych zawiadomił rzeźbiarza, że mianowano go profesorem rzeźby tej uczelni;
artysta przyjął propozycję. 18 marca 1920 Dunikowski podarował do
zbiorów wawelskich 24 rzeźby z wczesnego okresu twórczości; podczas II
wojny światowej zaginęły: Madonna, dwie grupy tworzące Adorację
Chrystusa (w skali 1:1) i dwa zmniejszone modele; Zwiastowanie,
Macierzyństwo oraz trzy portrety męskie. W latach 1925-1928 pracował
nad cyklem Głowy wawelskie do stropu sali Poselskiej. W r. 1940 artysta
został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie
przebywał aż do wyzwolenia. Po wojnie stworzył m.in. głowy
z cyklu Panteon polski (Panteon kultury polskiej), kontynuował także
działalność pedagogiczną. Od 1955 przebywał w Warszawie, gdzie zmarł
w 1964.
Przygotowana przez Zamek Królewski na Wawelu wystawa ma na celu
ukazanie związków, jakie łączyły tego znakomitego rzeźbiarza
z Krakowem i Wawelem. Dunikowski był związany w okresie
młodzieńczym ze sławnym krakowskim kabaretem "Zielony Balonik";
w latach międzywojennych brał żywy udział w życiu kulturalnym miasta,
stał się jedną z bardziej znanych osobistości Krakowa i bohaterem wielu
krążących po mieście anegdot. Prezentowane na wystawie dzieła są częścią
przedwojennej wawelskiej kolekcji, w której skład wchodziły 24 rzeźby z wczesnego okresu twórczości,
ofiarowane przez artystę 18 marca 1920 r. Inwentarz zbiorów artystycznych Państwowych Zbiorów
Sztuki na Wawelu z r. 1932 wymienia - oprócz tu eksponowanych - następujące prace: Madonnę, dwie
grupy tworzące Adorację Chrystusa naturalnej wielkości i dwa modele w zmniejszonej skali,
Zwiastowanie, Macierzyństwo oraz 3 głowy męskie. Na Wawelu znajdował się również wspaniały zespół
Głów wawelskich, liczący 12 rzeźb w drewnie i około 16 w gipsie. Na podstawie wspomnianego
Inwentarza zbiorów artystycznych opracowany został katalog dzieł zachowanych oraz zaginionych
(wyjątkiem są dwa późniejsze nabytki - Bolesław Śmiały i Głowa Adolfa Szyszko-Bohusza).
Ekspozycja została podzielona na cztery części: OKRES SYMBOLICZNY, W KRĘGU JEZUITÓW,
PORTRETY, GŁOWY WAWELSKIE, wzajemnie się dopełniające i przenikające. Symboliczne treści
Fatum, Kobiet brzemiennych czy Ewy I, znalazły ukoronowanie w pełnej dramatyzmu i niepokoju
kompozycji do portalu kościoła oo. Jezuitów, a portrety z okresu młodzieńczego mają kontynuację
w Głowach wawelskich.
WYSTAWY CZASOWE
I. OKRES SYMBOLICZNY
Fatum, Ewa I, Kobiety brzemienne I , II, III i IV, zainspirowane filozofią Stanisława Przybyszewskiego,
w symboliczny sposób ukazujące tajemnicę bytu oraz istotę macierzyństwa, są wynikiem głębokich
przemyśleń artysty, jego pełnej pesymizmu refleksji nad człowieczeństwem i kruchością ludzkiej
egzystencji.
Kazimierz Wyka uznał Kobiety brzemienne za "główne dzieło rzeźby polskiej"; tego samego zdania był
Mieczysław Wallis: "Gdybym miał wskazać szczytowe osiągnięcia secesji polskiej, wymieniłbym
witraże franciszkańskie i ozdobniki graficzne Wyspiańskiego, witraż ze św. św. Katarzyną i Barbarą
Mehoffera, Kobiety brzemienne Dunikowskiego, pomnik Chopina Szymanowskiego". Kobiety
brzemienne II i III powróciły na Wawel w r. 1999; uszkodzone w niewyjaśnionych okolicznościach, po
raz ostatni były eksponowane w dobrym stanie na dwóch wystawach monograficznych Dunikowskiego
w latach 1948-1949. Prezentowanym rzeźbom towarzyszą zdjęcia ukazujące zaginione prace
Dunikowskiego, znajdujące się przed II wojną światową w zbiorach wawelskich.
WYSTAWY CZASOWE
II. W KRĘGU JEZUITÓW
1 grudnia 1910 w Warszawie Dunikowski podpisał umowę dotyczącą wykonania rzeźb do portalu
kościoła jezuickiego p.w. Serca Jezusa przy ul. Kopernika w Krakowie, wznoszonego przez architekta
Franciszka Mączyńskiego. Artysta stworzył symboliczną kompozycję Adoracja Chrystusa, złożoną
z centralnej postaci Zbawiciela oraz grup bocznych - Mnisi i Rodzina. Przed II wojną światową
w zbiorach wawelskich znajdowały się gipsowe odlewy obu grup w skali 1:1, dwa zmniejszone modele
oraz - jedyne zachowane - studium do postaci Chrystusa. Oprócz tej rzeźby wystawiony jest również
Portret Franciszka Mączyńskiego, powstały podczas prac nad kompozycją. Uzupełnienie stanowią
zdjęcia archiwalne ukazujące zaginione rzeźby Mnisi i Rodzina oraz zrealizowaną dekorację portalu
kościoła.
WYSTAWY CZASOWE
III. PORTRETY
Dunikowski był znakomitym portrecistą, świadczą o tym eksponowane w tej części wystawy wizerunki
osób współczesnych Dunikowskiemu i postaci historycznych, łączące w sobie świetną charakterystykę
psychologiczną portretowanych z nowoczesną formą, będącą wynikiem długich poszukiwań
artystycznych rzeźbiarza.
Galerię otwiera portret malarza Henryka Szczyglińskiego (1881-1944), towarzyszą mu podobizny: aktora
Kazimierza Kamińskiego (1865-1928), działacza niepodległościowego Witolda Jodko-Narkiewicza
(1854-1924) oraz aktora Ludwika Solskiego (1855-1954). W symboliczny sposób zamykają pokaz
wizerunki: Dantego Alighieri (1265-1321) i Fryderyka Chopina (1810-1849), stanowiąc przejście do
ostatniej części wystawy.
WYSTAWY CZASOWE
IV. GŁOWY WAWELSKIE
Sala Poselska - zwana również Pod Głowami - to jedna z sal zamku królewskiego; jej strop zdobiły 194
głowy autorstwa Sebastiana Tauerbacha i współpracowników wykonane około r. 1540.
Losy rzeźb były złożone, do naszych czasów zachowało się jedynie 30 głów. Po ich odzyskaniu w latach
dwudziestych w. XX, podjęto decyzję o uzupełnieniu brakujących rzeźb w rekonstruowanym wówczas
stropie. Z inicjatywy prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, stojącego na czele Kierownictwa Odnowienia
Zamku, zlecono na początku r. 1925 najwybitniejszemu polskiemu rzeźbiarzowi, profesorowi Akademii
Sztuk Pięknych w Krakowie, Xaweremu Dunikowskiemu wykonanie zespołu głów. Umieszczenie
współcześnie wykonanych rzeźb obok oryginalnych renesansowych napotkało na silny opór ze strony
konserwatorów. Ostatecznie pod koniec r. 1928 zadecydowano, że w stropie pozostaną jedynie te drugie.
Rzeźbiarz nie zrealizował całości ambitnego zamierzenia, powstało zaledwie kilkanaście głów w drewnie
i około 70 w gipsie, jednak wybitne pod względem artystycznym dzieło zapewniło Dunikowskiemu
zaszczytne miejsce w sztuce polskiej.
WYSTAWY CZASOWE
W skład cyklu wchodzą portrety wielu wybitnych postaci, przede wszystkim tłumaczki i znawczyni
literatury włoskiej Zofii Jachimeckiej, prezydenta Krakowa Karola Rollego, wiceprezydenta Krakowa
Witolda Ostrowskiego, autoportret samego Dunikowskiego, a także tzw. głowy wizyjne, przede
wszystkim wieszcza Adama Mickiewicza, króla Polski Bolesława Śmiałego, króla Polski i Francji
Henryka Walezego oraz przedstawienia kobiet i mężczyzn stylizowane na renesansowe.
Za podsumowanie rozważań dotyczących tak wybitnego dzieła, jakim są bez wątpienia Głowy
wawelskie, może posłużyć opinia wybitnego krytyka sztuki Jana Kleczyńskiego: "Głowy wawelskie - to
są portrety, których bym nie nazwał stylizowanymi, ale przeniesionymi w wiek XVI-ty, czy XV-ty. Są to
po prostu mówiąc arcydzieła. Są żywe, tak wymowne i tak dalece z owych czasów, że można by je uznać
za głowy zrobione przez nieznanego wielkiego mistrza renesansu".