program prac konserwatorskich – opis

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
DLA ELEWACJI KAPONIER:
BARKOWEJ WSCHODNIEJ
I PODWÓJNEJ ZW.CZOŁOWĄ
FORTU KRZESŁAWICE 49
oprac.Agata Mamoń
mgr konserwator dzieł sztuki
Kraków, październik 2011
I.WSTĘP
Przedmiotem opracowania są elewacje kaponier fortu Krzesławice 49:
barkowa wschodnia i podwójna zwana czołową.
Prace konserwatorskie przy kaponierze podwójnej i kaponierze barkowej
wschodniej przewidywane są w związku z projektowanym ich odsłonięciem.
Program prac opracowano na podstawie odsłoniętych fragmentów zakładając, Ŝe
części nadal zasypane cechuje podobny stan zachowania. Program będzie
wymagał uzupełnienia po usunięcie zasypu i całkowitym odsłonięciu kaponier.
Opis fortu, odkrytych struktur architektonicznych i historię obiektu
zawiera opracowanie Stanisława Sławińskiego i GraŜyny Szafrugi Fort 49
„Krzesławice”, kaponiera czołowa (podwójna) i kaponiera barkowa-wschodnia
(pojedyncza. Badania historyczno-architektoniczne, Kraków 2011, mps.
II.STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ OBIEKTU
Elewacje kaponier wykazują dobry stan zachowania. Tynki wierzchnie
nie są spęcherzone i odspojone. Rdzeń betonowy jest zbity i spoisty, z
wyjątkiem uszkodzeń mechanicznych, nie wykazuje zniszczeń swojej struktury.
Powierzchnia ścian i stropów zabrudzona, zaplamiona i zarysowania, pokryta
pozostałościami ziemi z zasypu w róŜnym stopniu związanego z porowatym
podłoŜem ścian i stropów. Występują bardzo liczne zacieki, przebarwienia i
białe wysolenia. W wielu miejscach widoczna jest drobna siateczka spękań
tynku, przez które wnika w głąb woda, a na krawędziach pojawiają się sole.
Proces ten prowadzi do powstawania drobnych wykruszeń, pękań i
odpryskiwań. Szczególnym rodzajem zniszczeń są występujące uszkodzenia
powstałe w wyniku wykonywanych tu masowych egzekucji - rozstrzeliwań
przez Niemców na obywatelach polskich w czasie II wojny światowej.
Kaponiera barkowa wschodnia. Wschodnia i południowa ściana
kaponiery zawilgocona na znacznej przestrzeni. Napływ wody następował od
góry i związany jest z zalewaniem obiektu przez wody pochodzące z opadów
atmosferycznych. Najdalej w dół posunięte zawilgocenie zauwaŜalne jest w
naroŜniku ścian. Zacieki i wysolenia szczególnie liczne poniŜej okapu stropu.
Krawędzie stropu uszkodzone mechaniczne. Na ścianie wschodniej Ŝółtawe
zaplamienia mogą wskazywać na rozwój błony biologicznej.
Największe ubytki wierzchnich warstw tynku i rdzenia betonowego
występują w rejonie strzelnicy drugiej od strony zachodniej. Schodkowy glif
strzelnicy jest w dolnej części niemal całkowicie zniszczony. Drewniana
okładzina glifu strzelnicy niezachowana. Na stalowej tarczy występują
niewielkie, miseczkowate, okrągłe wgłębienia - ślady po kulach. Wszystkie
opisane zniszczenia powstały zapewne od uderzania w ścianę kul karabinowych
2
w czasie rozstrzeliwań. Okładzina glifu strzelnicy pierwszej od strony
zachodniej znacznie uszkodzona, zwłaszcza od strony zewnętrznej – dolna
deska niemal całkowicie zniszczona, w bocznych deskach krawędzie drewna
rozszczepione, fragmenty drewna odłupane, z sterczącymi drzazgami. Okładzina
glifu strzelnicy trzeciej od strony zachodniej mocno pociemniała, zawilgocona,
drewno sprawia wraŜenie rozłoŜonego. Brak jest części desek w dolnej części.
Na poziomych częściach okładzin zalega gruz.
Zachowane strzępie muru Carnota bardzo zabrudzone, zachlapane
zaprawą, pozostałości zasypu osadzone w nierównościach muru powodują, Ŝe
kolor cegły jest niewidoczny. Układ wątku, spoinowanie czytelne, dobrze
zachowane. Cegła, pomimo drobnych ubytków w dobrym stanie.
Kaponiera podwójna zwana czołową. WzdłuŜ ściany północnej występuje
pociemniała strefa prawdopodobnie związana z zawilgoceniem, ewentualnie
przebarwiona od innego rodzaju zasypu. Liczne mniejsze i większe ubytki,
wyrwy odsłaniające strukturę rdzenia betonowego widoczne są w ścianie
wschodniej. WiąŜą się, podobnie jak w przypadku kaponiery wschodniej, z
egzekucjami. W rejonie ubytków nastąpiły rozwarstwienia tynków. Otwór
strzelnicy działowej wtórnie zamurowany cegłą. Sklepienie odcinkowe glifu
strzelnicy działowej spękane na osi. Tarcza strzelnicza niezachowana.
Krawędzie otworu wentylacyjnego ponad strzelnicą działową uszkodzone, w
wyniku tego forma otworu jest nieczytelna. Strzelnica południowa posiada
pozostałości drewnianej okładziny glifu całkowicie zdegradowane i
porozłupywane na odstające drzazgi, w dolnej części glifu brak okładziny.
Okładzina glifu strzelnicy południowej nie zachowała się. Drobne ubytki tynku
występują na krawędziach strzelnic w ścianie północnej.
Strzępie muru Carnota posiada cegłę częściowo rozkruszoną i
pokawałkowaną. Układ wątku jest dobrze zachowany. W odkrywkach widoczne
fragmenty bruku wapiennego.
Mur odcinający kaponierę od przeciwstoku posiada zarówno ubytki
całych cegieł, jak i ich fragmentów. Cegła jest rozkruszona, miejscowo
rozwarstwiona, posiada znaczną ilość drobnych ubytków. Powierzchnia muru
przesłonięta częściowo pozostałościami zasypu.
W obu kaponierach stalowe tarcze z otworem strzelniczym znacznie
skorodowane, w metalu widoczne wŜery. Rdza rozwarstwia się i opada. Rdzeń
metaliczny zachowany.
Bruk wapienny otaczający kaponiery na podstawie odkrywek zachowany
w dobrym stanie. MoŜna się spodziewać, Ŝe występują jego uszkodzenia
związane z odnalezionymi tu pochówkami.
3
III.PROGRAM PRAC
A.WNIOSKI I ZAŁOśENIA KONSERWATORSKIE
Ze względu na szczególny, tragiczny charakter historii kaponier, tzn.
funkcjonowanie w tym miejscu w czasie II wojny światowej miejsca straceń,
ingerencja w substancję zabytkową powinna być jak najmniejsza i sprowadzać
się przede wszystkim do zabiegów technicznych, słuŜących jej utrwaleniu i
zabezpieczeniu przed dalszym zniszczeniem.
Zakłada się rezygnację z jakichkolwiek uzupełnień o charakterze
estetycznym i ograniczenie wyłącznie do tzw. konserwacji zachowawczej. W
szczególności ochronie podlegają uszkodzenia tynku, betonowego rdzenia i
metalu tarcz strzelniczych powstałe w wyniku uderzeń kul karabinowych w
czasie rozstrzeliwań. Z tego powodu nie zakłada się uzupełniana tynków,
natomiast odstające fragmenty tynków naleŜy podkleić. W tych rejonach nie
proponuje się takŜe czyszczenia elewacji, z wyjątkiem usunięcia luźnych
fragmentów ziemi pozostałej po zasypaniu oraz mechanicznego usunięcia
wysoleń. Wnioskuje się rezygnację z przeprowadzenia zabiegu odsalania ze
względu na brak moŜliwości izolacji obiektu od otoczenia i związane z tym
ryzyko uaktywniania się soli.
W większym stopniu moŜna oczyścić elewację północną kaponiery
podwójnej oraz elewację wschodnią kaponiery wschodniej ze względu na brak
uszkodzeń powstałych w czasie okupacji. Na tych elewacjach dopuszczalne są
lokalne uzupełnienia ubytków tynku, podobnie jak na krawędziach stropów obu
kaponier. Przed przystąpieniem do uzupełnień właściwe byłoby wykonanie
badań petrograficznych zapraw betonowych w celu dobrania właściwego składu
uzupełnień. Zaleca się do uzupełnień rdzenia dodanie kruszywa wapiennego.
Konieczna jest impregnacja biobójcza wszystkich elewacji i stropów.
Wnioskuje się równieŜ pozostawienie bez uzupełnień ok. 5 m odcinka
muru Carnota bezpośrednio przy kaponierze wschodniej, natomiast w dalszym
jego biegu (w barkowym wschodnim odcinku fosy) – odbudowę. WiąŜe się to z
planowanym powiększeniem zachowanego odcinka fosy.
W kaponierze podwójnej zakłada się usunięcie wtórnych zamurowań
strzelnicy działowej i wykonanie rekonstrukcji tarczy strzelniczych w przypadku
jej odnalezienia w nieodkopanej jeszcze strzelnicy ściany zachodniej lub
zaprojektowanie nowej, ze względu na konieczność zabezpieczenia otworu.
Zakłada się pozostawienie ceglanego muru schodkowego odcinającego
kaponierę podwójną od przeciwstoku. Mur po odczyszczeniu naleŜy poddać
impregnacji wzmacniającej i biobójczej, a następnie uzupełnić ubytki cegły i
spoinowania zaprawą wapienno-cementową. W ramach prac budowlanych
zaleca się kontrolę nasypu i jego ewentualne wzmocnienie.
NaleŜy zachować i poddać konserwacji pozostałości muru Carnota na
styku z kaponierą podwójną oraz eksponować powyŜej dna fosy relikty dolnych
4
partii muru bez jego odbudowywania. Mur zachować w formie reliktowej z
uzupełnieniem wyłącznie większych ubytków.
Dla konstrukcji ceglanych zastosować do impregnacji materiały
krzemoorganiczne, do uzupełnienia ubytków cegieł uŜyć materiał rozbiórkowy
o zbliŜonych parametrach technicznych Nie przewiduje się miejscowego
uzupełniania cegieł uszkodzonych, których stan jest na tyle dobry, Ŝe nie jest
konieczna ich wymiana.
Bruk kamienny eksponować i przeprowadzić prace remontowe przy jego
oczyszczeniu i uzupełnieniu kamieniem łamanym wapiennym o zróŜnicowanej
wielkości - w ramach prac budowlanych.
Konserwacji powinny zostać poddane elementy metalowe - tarcze
strzelnicze. W celu zabezpieczenia przez procesami korozyjnymi zakłada się
zastosowanie inhibitorów korozji nie powodujących zmiany kolorystycznej
metalu i dobranych do jego rodzaju.
Zachować i poddać konserwacji zachowawczej drewnianą okładzinę
zewnętrznych glifów strzelnic. Po mechanicznym oczyszczeniu drewna naleŜy
wykonać jego impregnację wzmacniającą i biobójczą, wzmocnić łączenia
poszczególnych desek okładziny. W zabiegach przy sklejaniu fragmentów
drewna powinno się zachować złoty środek pomiędzy utrzymaniem
charakterystycznych zniszczeń – roztrzaskania przez kule na drzazgi drewna i
wzmocnieniem oderwanych fragmentów. Nie proponuje się uzupełniania
okładzin i ich rekonstrukcji w glifach, w których się nie zachowały. Prace
naleŜy poprzedzić badaniami stratygrafii powłok malarskich na drewnie.
Stropy kaponier powinny zostać zabezpieczone przed nasiąkaniem wodą i
wymraŜaniem powierzchni. Ubytki krawędzi stropów uzupełnić.
Ewentualne nałoŜenie powłoki hydrofobowej na bazie silanów na beton i
konstrukcje ceglane wykonać wyłącznie po całkowitym wyschnięciu tych
materiałów. W przeciwnym razie zrezygnować z zabiegu.
5
B.PROPONOWANE POSTEPOWANIE KONSERWATORSKIE
Wątek ceglany
1. Wstępne wzmocnienie osłabionych cegieł przed procesem czyszczenia
2.
3.
4.
5.
6.
hydrofilnymi preparatami krzemoorganicznym typu KSE 100 E,
Steinfestuger OH firmy Remmers, Steinfestiger OH firmy Wacker metodą
powlekania pędzlem.
Oczyszczenie powierzchni cegły – do wyboru metody alternatywne oczyszczenie powierzchni elewacji strumieniowanym dobranym na
powierzchni próbnej kruszywem pod ciśnieniem, metodą piaskowania np.
urządzeniem typu Rotec techniką piaskowania z uŜyciem rotacyjnego
strumieniowania, w której suchy granulat lub ścierniwo z wodą
wprawiane są przez specjalną turbinę przez dysze w ruch wirowy; przy
pomocy termopary przy wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T
generującego parę wodną do 140°C przy niskim ciśnieniu roboczym lub
suchym lodem. Wykonanie próby na małej powierzchni w celu określenia
odpowiednich parametrów czyszczenia dla urządzenia (temperatury,
ciśnienia i rodzaju kruszywa). Nie przewiduje się zastosowania środków
chemicznych do oczyszczenia wątku ceglanego.
Nasączenie preparatem biobójczym typu Algat firmy Altax sp. z o.o.,
który jednocześnie zapobiega osadzaniu się nowych mikroorganizmów.
Miejsca zaatakowane przez mikroorganizmy moŜna poddać takŜe
dezynfekcji innymi preparatami bakterio- i grzybobójczymi np. Keim
Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA Entferner, Impragnierung BFA lub
Funcosil Algenmittel.
Wzmocnione osłabionych i osypujących się cegieł hydrofilnym
preparatem krzemoorganicznym np. Steinfestiger OH firmy Remmers,
Steinfestiger OH firmy Wacker przez zabieg impregnacji metodą
powlekania.
Ewentualna wymiana cegły na nową w miejscach jej ubytków. UŜyta
zostanie zachowana w dobrym stanie cegła rozbiórkowa o zbliŜonych
parametrach technicznych, kolorze i wymiarach. Cegły zostaną osadzone
na zaprawie cementowej.
Wyłącznie w przypadku osiągnięcia całkowitego wyschnięcia cegły zabezpieczenie powierzchni wątku ceglanego przez załoŜenie cienkiej
powierzchniowej powłoki hydrofobowej. bezbarwnymi preparatami
hydrofobizującymi opartymi na specjalnych silikonach np. Funcosil SNL
firmy Remmers, Steinfestiger H firmy Wacker, Ahydrosil K
prod.Silikony Polskie, Baumit Impregnat. Zabieg hydrofobizacji zostanie
wykonany metodą powlekania.
6
Rdzeń betonowy wraz z narzutem
1. Przeprowadzenie badań materiałów z zapraw mineralnych
2. Ewentualne usunięcie wtórnych uzupełnień przez wykucie.
3. Oczyszczenie powierzchni betonowych – do wyboru metody alternatywne
- oczyszczenie metodą strumieniowo-ścierną dobranym na powierzchni
próbnej kruszywem pod ciśnieniem lub przy pomocy termopary przy
wykorzystaniu agregatu Kärcher 560 T generującego parę wodną do
140°C przy niskim ciśnieniu roboczym. Wykonać próbę na małej
powierzchni w celu określenia odpowiednich parametrów czyszczenia dla
urządzenia (temperatury, ciśnienia i rodzaju kruszywa).
4. Podklejenie odstających tynków cementowych i spękań za pomocą
Viscacid-Injectionharz frmy Remmers lub Rofaplast PUR-Injectionharz
firmy Remmers.
5. Wzmocnienie zapraw cementowych hydrofilnymi preparatami
krzemoorganicznym np. Funcosil Steinfestiger OH firmy Remmers,
Steinfestiger OH firmy Wacker, przez zabieg impregnacji metodą
powlekania wyłącznie w miejscach tego wymagających.
6. Uzupełnienie ubytków elementów betonowych zaprawą cementową
zbliŜoną do zaprawy pierwotnej z cementu portlandzkiego z dodatkiem
wypełniacza grubego kruszywa wapiennego. Zaprawę do uzupełnień
dobrać
na
podstawie
przeprowadzonych
wcześniej
badań
petrograficznych oryginalnych zapraw, dopasować fakturę, porowatość i
nasiąkliwość uzupełnień.
7. Impregnacja biobójcza, zabezpieczająca przed inwazją mikroorganizmów
przez wprowadzenie na powierzchnię cementową np. preparatu Algat
firmy Altax sp. z o.o., który jednocześnie zapobiega osadzaniu się
nowych mikroorganizmów lub Keim Algicid, Algizit Kabe. Alkutex BFA
Entferner, Impragnierung BFA lub Funcosil Algenmittel.
8. Wyłącznie w przypadku osiągnięcia całkowitego wyschnięcia ewentualna hydrofobizacja wyspecjalizowanymi produktami do
hydrofobizującej impregnacji betonu i Ŝelbetu niezmieniającym barwy
betonu np. środkami typu Deitermann FC, Silex-Bis firmy Schomburg,
Deiterol C.
Elementy metalowe (stalowe tarcze z otworem strzelniczym)
1. Usunięcie produktów korozji — mechanicznie, przy pomocy ścierniwa,
skalpeli itp. z pozostawieniem cienkiej warstwy korozji.
2. Pokrycie oczyszczonej powierzchni metalu inhibitorem. Proponuje się
uŜycie inhibitorów, które nie powodują zmiany koloru metalu np. azotyn
sodu lub urotropina. Procentowość roztworu naleŜy ewentualnie
skorygować w zaleŜności od uzyskiwanego efektu estetycznego.
3. ZałoŜenie warstwy ochronnej — 5 % Paraloid B 44 w ksylenie lub z
Ŝywicy epoksydowej Beckopox VEP 2385 W.
7
4. ZałoŜenie warstwy zabezpieczającej — wosk mikrokrystaliczny
Cosmoloid H 80 w dwóch warstwach, pierwsza zakładana na ciepło,
druga na zimno w roztworze benzyny lakowej.
Drewniane okładziny glifów strzelnic
1. Dezynfekcja drewna środkami zapobiegającymi zarówno rozwojowi
grzybów jak i Ŝerowaniu drewnojadów np. Hylotox, Impregmal,
Imprewit, Izohan Impregnat W2.
2. Impregnacja strukturalna drewna w miejscach zdegradowanych przez
miejscową impregnację roztworem Paraloidu B 72 lub Hekolem.
3. Impregnacja środkami przeciwogniowymi np. Ogniochron firmy Altax,
Fobos M-4 prod. Zakłady Chemiczne Luboń, Polichrondrew prod.
Przedsiebiorstwo Produkcyjno-Handlowe ADW.
4. Pozostawienie wgnieceń, odszczepień i innych uszkodzeń drewna
mających charakter lokalny.
5. Ewentualne sklejenie elementów wyłamanych oraz większych
rozszczepień klejami stolarskimi (emulsjami). W razie konieczności
dopuszcza się wykonanie wzmocnień przez wykonanie kołkowania bądź
wykonania wstawek wzmacniających (jaskółczych ogonów, obcych piór
itp.
8
DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA
9