pobierz - Gimnazjum nr 2 w Bochni

Wiedza o społeczeństwie do egzaminu - cz. II
Ustrój Rzeczpospolitej Polskiej
1.Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym w państwie. W dokumencie tym opisane są zasady
określające ustrój danego kraju (np. trójpodział władzy), prawa i obowiązki obywateli.
Na początku konstytucji zamieszczono krótki, uroczysty wstęp, czyli preambułę, która nawiązuje do
Boga, historii I i II RP, a także mówi o wartościach gwarantujących rozwój społeczeństwa i państwa.
Konstytucja składa się z rozdziałów i artykułów.
Wszystkie pozostałe akty prawne (m.in. ustawy) muszą być zgodne z konstytucją. Z tego powodu
nazywa się ją mianem ustawy zasadniczej. W konstytucji zawarte są również najważniejsze prawa
obywateli, które podzielono na osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne. W akcie tym
wymieniono także obowiązki obywateli. Należą do nich: wierność państwu polskiemu, przestrzeganie
prawa, płacenie podatków, obrona ojczyzny oraz dbanie o stan środowiska naturalnego. Ustawa
zasadnicza, która obecnie obowiązuje w Polsce, została uchwalona 2 kwietnia 1997 r
Pierwsze na świecie konstytucje: Stany Zjednoczone 1787 rok; Polska – 3 maja 1791 rok;
Francja 3 września 1791 rok
Polskie Konstytucje: Konstytucja 3 maja 1791, Konstytucja Księstwa Warszawskiego 1807,
Konstytucja Królestwa Polskiego 1815, Konstytucja Marcowa 17 marca 1921, Konstytucja
Kwietniowa 23 kwietnia 1935, Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (Lipcowa – 22 lipca
1952), Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997
2.Konstytucja wprowadza trójpodział władzy: ustawodawczą (sejm i senat), wykonawczą (prezydent
i premier z rządem), sądowniczą ( niezawisłe sądy i trybunały).
WŁADZA USTAWODAWCZA w Polsce należy do dwuizbowego parlamentu, składającego się z
sejmu i senatu. Ich kadencja trwa 4 lata. Obie izby uczestniczą w procesie stanowienia prawa.
Obradują one osobno, jedynie w wyjątkowych. sytuacjach, opisanych w konstytucji, zbierają się
wspólnie jako Zgromadzenie Narodowe. W skład sejmu wchodzi 460 posłów, natomiast senat liczy
100 senatorów.
Zasady prawa wyborczego:
Powszechność: wyborcami są wszyscy pełnoletni obywatele posiadający:
-czynne prawo wyborcze (prawo wybierania)
-bierne prawo wyborcze (kandydowania i bycia wybranym)
Równość: każdy wyborca ma jeden głos
Bezpośredniość: wyborca sam głosuje na konkretną osobę
Proporcjonalność: partie otrzymują liczbę mandatów w stosunku proporcjonalnym do liczby
uzyskanych głosów
Zasada wyborów większościowych: mandaty otrzymują osoby, które zdobyły największą liczbę
głosów
Tajność : głosowanie anonimowe
Zadania sejmu:
-Przygotowywanie projektów ustaw
-Uchwalanie ustaw
-Kontrolowanie władzy wykonawczej, w szczególności w kwestii wykonania ustawy budżetowej
-Wybór członków Trybunału Konstytucyjnego, prezesów: Sądu Najwyższego, NBP, NIK, Rzecznika
Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka.
Zadania Senatu:
-Charakter doradczy
-Opiniowanie ustaw
-Wprowadzenie poprawek do ustaw
Marszałek – przewodniczy obradom sejmu i senatu
Laska marszałkowska – symbol władzy marszałka
Kworum – liczba posłów niezbędna do prawomocnego podjęcia decyzji
Immunitet parlamentarny – przywilej chroniący posłów i senatorów przed zatrzymaniem i
postawieniem przed sądem bez zgody Parlamentu
Inicjatywę ustawodawczą, czyli prawo do zgłoszenia projektu ustawy posiadają: prezydent, senat,
rząd, komisja sejmowa (15 posłów), 100 tysięcy obywateli.
WŁADZA WYKONAWCZA w Polsce sprawuje rząd oraz prezydent. Pracami Rady Ministrów
kieruje premier, wyłaniany najczęściej z ugrupowania politycznego, które zwyciężyło w wyborach
parlamentarnych. Premier wskazuje swoich współpracowników – ministrów. Prezydent wybierany
jest przez społeczeństwo w wyborach powszechnych spośród kandydatów powyżej 35 roku życia,
popartych przez 100 000 obywateli mających czynne prawo wyborcze; a jego kadencja trwa pięć lat.
Głowa państwa pełni funkcję zwierzchnika sił zbrojnych oraz reprezentuje Polskę na arenie
międzynarodowej. Prezydenta nazywa się także „strażnikiem konstytucji”, może on bowiem
skierować ustawę uchwaloną przez parlament do Trybunału Konstytucyjnego. Organ ten decyduje o
odrzuceniu danego aktu prawnego, jeśli stwierdzi jego niezgodność z ustawą zasadniczą.
Kompetencje prezydenta: Powoływanie premiera, ministrów, sędziów; Zwierzchnik sił zbrojnych;
Inicjatywa ustawodawcza; Podpisywanie lub wetowanie ustaw; Reprezentowanie państwa na
zewnątrz; Możliwość rozwiązania sejmu; Nadawanie obywatelstwa polskiego; Prawo łaski wobec
skazanych; Wydawanie rozporządzeń i zarządzeń; Nadawanie orderów i tytułów naukowych
Prezydenci RP:
1. Gabriel Narutowicz 1922 r.
2. Stanisław Wojciechowski 1923 – 1926
3. Ignacy Mościcki 1926 – 1939.
4. Władysław Raczkiewicz 1940 (emigracja)
5. Bolesław Bierut 1947-1952
6. Wojciech Jaruzelski 1989 – 1990
7. Lech Wałęsa 1990-1995
8. Aleksander Kwaśniewski 1995-2005
9. Lech Kaczyński 2005-2010
10. Bronisław Komorowski 2010Premier i ministrowie – Rada Ministrów (rząd); zadania RM: - wykonywanie ustaw;
przygotowanie projektu ustawy budżetowej; prawo inicjatywy ustawodawczej; odpowiedzialność za
bezpieczeństwo państwa; zawieranie umów międzynarodowych; kierowanie pracą wszystkich
organów administracji .
WŁADZĘ SĄDOWNICZĄ sprawują w Polsce niezawisłe sądy (powszechne, wojskowe,
administracyjne) i trybunały – Trybunał Konstytucyjny oraz Trybunał Stanu. Sądy zorganizowane są
według zasady dwuinstancyjności. Rozstrzygają one sprawy cywilne, czyli rozwiązują spory między
obywatelami, oraz zajmują się sprawami karnymi – karzą przestępców. Z kolei trybunały stoją na
straży uchwalanego prawa (Trybunał Konstytucyjny) i przestrzegania go przez najważniejsze osoby w
państwie (Trybunał Stanu).
Zasady wymiaru sprawiedliwości:
- niezawisłość: sędziowie kierują się przepisami prawa i własnym sumieniem
- jednolitość – wszystkie sądy orzekają w imieniu państwa na mocy tego samego prawa
- kolegialność – orzekają w zespołach
- jawność postępowania – sprawy sądowe otwarte dla publiczności
- instancyjność – możliwość odwołania się od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej
instancji.
Sąd Najwyższy: - nadzoruje działalność innych sądów; - rozpatruje kasacje od orzeczeń wydanej w
drugiej instancji; - interpretuje przepisy prawa; - stwierdza ważności wyborów prezydenckich, do
parlamentu i referendum
Sądy powszechne dzielimy na:
- rejonowe: sędzia i dwóch ławników; podstawowe jednostki orzekające wymiaru sprawiedliwości
(sprawy o wykroczenia)
- okręgowe: sprawy o zabójstwo, rozwody (pierwsza instancja); rozpatrywanie apelacji od wyroków
sądów rejonowych
- apelacyjne : sądy drugiej instancji dla wyroków wydanych w pierwszej instancji przez sądy
okręgowe
- Sądy administracyjne: rozstrzygają spory między obywatelami a jednostkami administracji
publicznej i orzekają o zgodności uchwał samorządu terytorialnego z ustawami (wojewódzkie sądy
administracyjne i NSA - Naczelny Sąd Administracyjny)
3. Partie polityczne to organizacje skupiające ludzi o podobnych poglądach politycznych,
społecznych i gospodarczych. Ugrupowania te dążą do zdobycia poparcia obywateli i wygrania
wyborów, aby móc realizować swoje założenia.
W Polsce funkcjonuje system wielopartyjny. Oznacza to, że o władzę w państwie rywalizuje wiele
stronnictw. W niektórych krajach na scenie politycznej dominują dwa główne ugrupowania –
mówimy wówczas. o systemie dwupartyjnym. W państwach totalitarnych istnieje system
jednopartyjny – władzę sprawuje jedna partia, a działalność opozycji jest zabroniona.
Stronnictwa polityczne dzielimy na prawicowe, centrowe i lewicowe. W Polsce do ugrupowań
prawicowych zalicza się Prawo i Sprawiedliwość oraz Platformę Obywatelską, do stronnictw
centrowych– Polskie Stronnictwo Ludowe, zaś do lewicy – Sojusz Lewicy Demokratycznej.
Administracja i samorząd
4. Aby państwo mogło sprawnie funkcjonować, musi mieć administrację publiczną. Dzieli się ją
na administrację rządową i samorządową. Pierwsza z nich działa w imieniu władz centralnych,
czyli rządu. Natomiast administracja samorządowa zajmuje się sprawami podlegającymi władzom
gmin, powiatów i województw.
Jako służbę cywilną określa się grupę urzędników państwowych piastujących najwyższe stanowiska
w administracji publicznej. Zobowiązują się oni m.in. do zachowania neutralności politycznej, dzięki
czemu zapewniona zostaje ciągłość funkcjonowania najważniejszych urzędów – niezależnie od tego,
jaka partia sprawuje władzę.
5. Samorządem nazywa się organizację powołaną do wykonywania zadań związanych z
funkcjonowaniem danej społeczności a także pełnienie określonych funkcji o charakterze
administracyjnym przez grupę osób wybranych przez tę zbiorowość. Rozróżniamy m.in. samorządy
terytorialne (gminny, powiatowy i wojewódzki), specjalne (np. samorząd zawodowy, gospodarczy)
oraz inne (m.in. samorząd uczniowski czy studencki).
Samorząd terytorialny w obecnej postaci, z podziałem na gminy, powiaty i województwa, istnieje
w Polsce od 1 stycznia 1999 r. Podstawę jego funkcjonowania stanowią dwie zasady: decentralizacji
oraz pomocniczości. Zgodnie z pierwszą regułą duża część zadań wobec obywateli jest
zarezerwowana dla organów samorządu. Z kolei zasada pomocniczości polega na tym, że organy
centralne realizują tylko te sprawy, które wykraczają poza obszar działalności samorządów.
1 stycznia 1999 r. – nowy podział administracyjny państwa:
2489 gmin; 308 powiatów; 16 województw
Gmina – najmniejsza, podstawowa jednostka samorządu terytorialnego.
Powiat – jednostka samorządu obejmująca kilka lub kilkanaście gmin (powiat ziemski) lub obszar
miasta, który jest gminą na prawach powiatu (powiat grodzki)
Województwo – największa i zasadnicza jednostka podziału terytorialnego
Organ
uchwałodawczy
Organ wykonawczy
Gmina
Rada Gminy - z wyboru na 4
letnią kadencję
Gminy wiejskie – wójt;
Miasta – burmistrz;
Duże miasta – prezydent miasta
Powiat
Rada Powiatu - na 4 letnią
kadencję
Zarząd powiatu ze
starostą na czele
Województwo
Sejmik Województwa na 4 letnią
kadencję
- zarząd wojewódzki z marszałkiem;
- wojewoda
W urzędzie gminy można: otrzymać dowód osobisty, akt urodzenia, zgonu, małżeństwa;
zameldować się; - otrzymać mieszkanie komunalne; otrzymać zezwolenie na budowę domu, wycinkę
drzew; ubiegać się o zasiłek; otrzymać koncesję na sprzedaż alkoholu; zarejestrować jednoosobową
działalność gospodarczą; - zapłacić niektóre podatki (np. rolny, gruntowy, za psa)
W urzędzie powiatowym można: uzyskać prawo jazdy; zarejestrować pojazd; zgłaszać skargi
konsumenckie; otrzymać zgodę na zmianę nazwiska i imienia; złożyć podanie o nadania lub zmianę
obywatelstwa; otrzymać kartę wędkarską
W urzędzie wojewódzkim można: uzyskać zgodę na zbiórkę pieniędzy na terenie województwa;
uzyskać dofinansowanie placówek kulturalno – oświatowych i zdrowotnych; otrzymać paszport;
otrzymać zgodę na pobyt cudzoziemca i jego zatrudnienie
Udział obywateli w życiu publicznym
6. Sposoby uzyskania obywatelstwa polskiego:
- zasada krwi – po urodzeniu dziecko otrzymuje takie samo obywatelstwo, jak jego rodzice
- zasada ziemi – dziecko otrzymuje obywatelstwo kraju, którym się urodziło
- obywatelstwo z wyboru – otrzymują cudzoziemcy od pięciu lat mieszkający w Polsce
- obywatelstwo poprzez związek małżeński z Polakiem
- obywatelstwo za szczególne zasługi nadawane przez prezydenta
7. Prawa człowieka są: przyrodzone (mamy od narodzin); uniwersalne (mają je wszyscy);
niezbywalne (nie możemy ich się zrzec)
Prawa I generacji: wolności i prawa osobiste (życie, wolność, równość...) oraz polityczne (wybory)
Prawa II generacji: socjalne, kulturalne i ekonomiczne (do pracy, strajku, nauki, wypoczynku ...)
Prawa III generacji: dotyczące zbiorowości ( do pokoju, demokracji, rozwoju, czystego
środowiska..)
Polska w Europie
8.Polska na arenie międzynarodowej realizuje swoje interesy nie tylko poprzez prowadzenie polityki
zagranicznej, lecz także poprzez członkostwo i udział w pracach organizacji międzynarodowych.
Powoływanie takich zrzeszeń pozwala państwom na wspólne rozwiązywanie problemów o dużym
zasięgu.
Polska należy m.in. do NATO Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego) od 1999r –
międzynarodowej organizacji o charakterze militarnym, która powstała 4 kwietnia 1949r. w
Waszyngtonie. W razie zagrożenia militarnego państwa skupione w NATO mają zagwarantowaną
pomoc ze strony pozostałych krajów członkowskich.
Rzeczpospolita Polska uczestniczy również w działaniach OBWE, czyli Organizacji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie, utworzonej w 1994 r. Stowarzyszenie to przede wszystkim zapobiega
powstawaniu konfliktów w Europie i umacnia bezpieczeństwo kontynentu, a także czuwa nad
przestrzeganiem praw człowieka. Polska była jednym z inicjatorów powołania OBWE.
ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) powstała w 1945 r. Wśród państw
założycielskich była m.in. Polska. Celem zrzeszenia jest utrzymanie pokoju na świecie.
Najważniejsze instytucje tej organizacji to: Zgromadzenie Ogólne, w którym każde państwo
członkowskie ma jednego przedstawiciela, oraz Rada Bezpieczeństwa decydująca o podejmowaniu
przez ONZ akcji militarnych. ONZ, aby utrzymać pokój na świecie, organizuje misje pokojowe we
wszystkich rejonach zagrożonych konfliktami.
Unia Europejska- to kolejna wspólnota, do której należy Polska
9. Unia Europejska
Przyczyny integracji europejskiej:
- nawiązanie współpracy warunkiem udzielenia pomocy finansowej przez USA po II wojnie
światowej (plan Marshalla)
- obawa przed wybuchem kolejnej wojny w przypadku utrzymywania Niemiec w izolacji
- wzrost zagrożenia komunistycznego
- chęć szybszego zwalczania niedostatku i odbudowy zrujnowanych gospodarek
- dążenie do odzyskania pozycji na świecie utraconej w wyniku II wojny
Integracja europejska:
- 1950 – plan Schumana: współpraca Francji i Niemiec w sektorze węgla i stali
- 1951 – traktat paryski: Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS): Francja, Niemcy,
Benelux, Włochy
- 1979 – pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego
- 1985 – traktat z Schengen: znoszenie kontroli celnych na granicach wewnętrznych wspólnot
- 1992 – traktat z Maastricht: UNIA EUROPEJSKA
- 2004 – Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Malta, Cypr, Litwa, Łotwa, Estonia w Unii
Symbolika UNII
Flaga: 12 gwiazd na lazurowym tle
Hymn : „Oda do radości” z IX symfonii Beethovena; tekst: Fryderyk Schiller
Ojcowie zjednoczonej Europy: Robert Schuman – premier Francji; Jean Monet – dyplomata
francuski; Konrad Adenauer – kanclerz RFN; Alcide de Gaspari – premier Włoch; Paul Henri Spaak –
premier Belgii; Winston Churchill – premier Wielkiej Brytanii
Filary Unii Europejskiej
Filar I
Filar II
Filar III
Gospodarka
Polityka zagraniczna
Sprawy wewnętrzne i wymiar
i bezpieczeństwa
sprawiedliwości
- unia gospodarcza państw
członkowskich: swobodny
przepływ towarów, usług,
ludzi i kapitału;
- koordynacja gospodarki
- unia walutowa - euro
- zachowanie pokoju,
umacnianie bezpieczeństwa,
współpraca
międzynarodowa
- wymiana informacji,
wspólne stanowiska i akcje
- wysoki poziom bezpieczeństwa,
ochrona wolności
- współpraca w dziedzinie zwalczania
przestępczości zorganizowanej
(terroryzm, handel narkotykami,
ludźmi) , rasizmu i ksenofobii
10. Do najważniejszych przyczyn konfliktów międzynarodowych zalicza się spory terytorialne, walki o
zasoby naturalne, a także czynniki historyczne, etniczne i religijne. W ostatnich latach wybuchły wojny
w byłej Jugosławii, Iraku, Afganistanie oraz Gruzji. Ponadto od kilkudziesięciu lat trwa konflikt
izraelsko-palestyński.
Następstwem walk są masowe migracje ludności cywilnej. Osoby uciekające ze swojej ojczyzny
przed skutkami wojen i prześladowaniami określa się jako uchodźców. Aby rozwiązywać ich
problemy, ONZ powołało urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw
Uchodźców.
Terroryzm to działanie naruszające prawo, polegające na użyciu przemocy wobec ludności cywilnej.
Do najtragiczniejszego aktu terroryzmu doszło w 2001 r. w USA – był nim zamach na wieżowce
World Trade Center w Nowym Jorku
Etyka pracy
11.Prawa oraz obowiązki pracownika i pracodawcy określa w Polsce kodeks pracy. Do powinności
pracodawcy należy m.in. opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne osoby
zatrudnionej. Dzięki pierwszemu świadczeniu obywatele po osiągnięciu odpowiedniego wieku mają
prawo do emerytury. Gdy natomiast nie mogą podjąć dalszej pracy z powodu wypadku lub utraty
zdrowia, przyznawane są im środki finansowe w postaci renty. Z kolei ubezpieczenie zdrowotne
zapewnia bezpłatną opiekę medyczną.
Zdarza się, że dana osoba jest prześladowana przez pracodawcę lub współpracowników. Zjawisko
to określa się jako mobbing. Może on przybrać np. formę obwiniania pracownika o niepopełnione
błędy. Aby bronić swoich praw, osoby zatrudnione zakładają związki zawodowe.
Organizacje broniące praw pracowniczych:
Związki zawodowe - Dbają m.in. o przestrzeganie praw pracowników oraz negocjują dla nich z
pracodawcą korzystne warunki zatrudnienia. Nie mają jednak prawnych możliwości ukarania
pracodawcy łamiącego.
Państwowa Inspekcja Pracy- Instytucja państwowa, która kontroluje warunki zatrudnienia w
firmach i stara się zapobiegać niesprawiedliwym działaniom pracodawców wobec
pracowników.