Najważniejsze kodeksy cywilne i karne

Najważniejsze kodeksy cywilne i karne
na podst. „Historii Prawa”
K. Sójki-Zielińskiej.
Poniższe kodeksy przedstawione są dosyć szczegółowo, z uwagi na szczegółowość
podręcznika prof. Sójki – Zielińskiej. Zagadnienia ujęte hasłowo, pozostaje tylko rozszerzyć
w pięknych zdaniach. Owocnej nauki
ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO
Landrecht pruski z 1794 r.
Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpływem rewolucji we Francji → wprowadzono po
włączeniu ziem II rozbioru jako posiłkowy w stosunku do praw prowincjonalnych.
bardzo obszerny (blisko 20tys art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi
wskazówkami etycznymi. Objął prawie całość prawa materialnego (państwowe,
administracyjne, karne, prywatne – 15tys art.), napisany po niemiecku, ale językiem
niezrozumiałym, rozwlekłym, liczne dygresje i życiowe przykłady. Oparty na prawie
powszechnym → typowy przykład kodeksu przejściowego między feudalizmem a
kapitalizmem („pruska droga”), min. obok nowoczesnej definicji własności, istniała własność
podzielona, oparty na stanowej strukturze, przywilejach szlachty, poddaństwie chłopów →
wraz z reformami Steina-Hardenberga załamały się podstawy Landrechtu.
Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB).
Prace zaczęte za Marii Teresy zakończyły się za Józefa II – Kodeksem Józefińskim w 1786
(głównie prawo osobowe). Za Leopolda II – powstał w 1797 r. Kodeks cywilny
zachodniogalicyjski → nawiązywał do prawa natury, nieliczne przepisy feudalne → liczne
dyskusje i zakończenie prac w 1811 r. jako ABGB. Ok. 1500 art., krótki wstęp i 3 części – o
prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych prawom osobowym i
rzeczowym. Kwestie materialne – oparty na abstrakcyjnie ujmowanych założeniach równości
podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów, i choć powstał w czasie istnienia
podziałów stanowych, to zostały one uregulowane w odrębnych przepisach, tzw. politycznych
kwestia formy – sformułowania krótkie i proste, wyraziste, z odwołaniami do zasad
słuszności i rozsądku o ujęciu ogólnym. W systematyce i terminologii nawiązywał do prawa
rzymskiego. W ciągu XIX w nie zmieniany choć – zniesiono feudalizm, poddano regulacji
ABGB własność chłopską, wydawanie ustaw szczegółowych dot. spraw nieprzewidzianych w
ABGB, reformy konstytucyjne – pierwsza faza (lata 60. i 70.) w duchu liberalizmu, od lat 80.
nawrót do reform antyliberalnych (hasła solidaryzmu społecznego)
Początek XX w. – 3 nowele: zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego, przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic, zmiany w niektórych przepisach prawa
zobowiązań (najobszerniejsza).
Obowiązuje do dziś w Republice Austrii.
Kodeks Napoleona.
Tuż po rewolucji liczne zmiany w prawie w duchu liberalizmu, laicyzacji i indywidualizacji
1800 r. – Napoleon powołuje 4-osobową komisję (prawników ancien-regime’u) → projekt do
Rady Stanu → ostateczna wersja to 36 ustaw połączonych w jedno pod nazwą Kodek cywilny
Francuzów w 1804, a w 1807 zmieniono nazwę na kodeks Napoleona, ostatecznie nazwany
Code civil. Ponad 2tys art., 3 księgi (systematyka nawiązująca do Instytucji, usankcjonowanie
3 wolności – osoby, własności i obrotu):
* o osobach – m.in. przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie
osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli;
* o majątkach i różnych rodzajach własności – przepisy o własności, użytkowaniu i
służebnościach;
* o różnych sposobach nabywania własności – zobowiązania, prawo spadkowe, prawo
majątkowe małżeńskie.
Uznawany za klasyczną kodyfikację „mieszczańskiego" prawa cywilnego epoki kapitalizmu
wolnokonkurencyjnego (wolność, nieograniczona własność prywatna i swoboda umów,
swoboda jednostki i jej inicjatywy gospodarczej) → zasada liberalizmu i indywidualizmu,
charakter antyfeudalny w ogólnych założeniach, a założeniach szczegółowych nawiązujący
do dawnego prawa zwyczajowego Francji płn, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i
prawa okresu Rewolucji. Rewolucyjny charakter w prawie majątkowym, zachowawczy w
prawie osobowym i rodzinnym. Arcydzieło sztuki legislacyjnej – zwięzły, prosty i jasny,
unikał kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych norm. Elastyczność sformułowań.
Zakres obowiązywania – wprowadzany na terenach podbitych, potem nawiązywały do niego
inne kodeksy: rumuński, pierwszy kodeks włoski, portugalski, hiszpański, ale też w Ameryce
Płd., Bliskim Wschodzie i Afryce Płn.
Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.
Aleksander I – prace kodyfikacyjne (główna osoba Michał Sperański) → projekt nawiazujący
do Kodeksu Napoleona → ostra krytyka → Sperański zesłany na Sybir.
Mikołaj I – Sperański wraca z wygnania i podejmuje dalsze prace w komisji kodyfikacyjnej
(myśl unifikacji prawa na podstawie historyczno-narodowej)
Najpierw – ułożenie chronologiczne – od czasów Sobornego Ulożenija z 1649 r. do 1825 r. →
Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 46 tomach ukazał się drukiem w 1830 r.
Potem – ułożenie systematyczne → Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego w 1835 wszedł w
życie. 15 tomów, prawie wszystkie dziedziny prawa, prawo prywatne w t. X wg systematyki
podobnej do Instytucji oraz w innych tomach.
Prawo prywatne o charakterze feudalno-stanowym, bez uwzględnienia interesów
mieszczaństwa z niewielką liczą nowych instytucji. Liczne wady techniczne: luki,
wewnętrzne sprzeczności, sformułowania kazuistyczne, niejednolita terminologia.
Próba reformy → 1882 r. komisja → projekt w 1905 r. nie przyjęty, jedynie znowelizowano
część prawa. Po rewolucji październikowej obowiązywał jeszcze jakiś czas na tzw. kresach
wschodnich.
Kodeks cywilny niemiecki (BGB).
Przygotowanie → pierwsze głosy (Thibaut) w 1814 r., zahamowane krytyką autorytetów
prawniczych i rozbicia politycznego Niemiec → po zjednoczeniu podjęto prace w komisji
kodyfikacyjnej od 1874 r. – krytyka ze względu na trzymanie się pandektystyki, brak
uwzględnienia praw socjalnych → druga komisja w 1890 r. w niewielkim stopniu wzięła tą
krytykę pod uwagę → w 1900 r. wszedł w życie BGB. Ponad 2tys. art., systematyka
pandektowa. Forma – szczytowe osiągnięcie „jurysprudencji pojęciowej" → bardzo
rozbudowany aparat abstrakcyjnych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć → język trudny i
niezrozumiały dla laików. Oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, ale z
uwzględnieniem akcentów antyliberalnych i antyindywidualistycznych (próba kompromisu
między różnymi kierunkami polityki społecznej i ekonomicznej). Początkowo utrzymano
instytucje feudalne (jak lenna, fideikomisy). Kodeks abstrahował od zagadnień pozaprawnych
→ pewnym ustępstwem w uwzględnianiu potrzeb życia było zamieszczenie licznych klauzul
generalnych (od początku kwestia kontrowersyjna). Wpływ BGB – kodeks grecki, włoski,
polski kodeks zobowiązań, brazylijski, meksykański, peruwiański, syjamski, chiński i
japoński.
Republika Weimarska – zmiany BGB minimalne, a raczej odrębne akty (ustawodawstwo
waloryzacyjne, ustawodawstwo pracy, ustawy o ochronie lokatorów itp).
III Rzesza – kodeks obowiązywał formalnie, ale załamanie jego podstaw poprzez
ustawodawstwo norymberskie (rasowe podziały społ.; likwidacja praw indywidualnych w
imię „wspólnoty narodowej") → rozpoczęto pracę nad nowym kodeksem w 1940 r. → w
ramach denazyfikacji Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec unieważniła te normy dot. ideologii
III Rzeszy, ale i resztki ustroju feudalnego.
Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB).
Wpływ pandektystyki, ale silniejszy niż w BGB wpływ prawa rodzimego. Też prawo
francuskie, austriackie. Początek – Szwajcaria już od XVI w. wyodrębniła się od I Rzeszy, w
szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego (brak globalnej recepcji prawa
rzymskiego). Po rewolucji w 1848 r. i powstaniu państwa związkowego → program unifikacji
prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów (powstały liczne kodyfikacje, w tym
najważniejsza Zurychu) → z czasem potrzeba ujednolicenia w ramach całej federacji → 1874
r. komisja federalna → projekt z 1881 r. ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań, a w
1898 r. w wyniku rewizji konstytucji całość prawa prywatnego weszła w kompetencje
Związku. Prace na kodeksem – główna osoba – Eugen Huber (sam opracował pewne części)
→ projekt kodeksu cywilnego uchwalony jednogłośnie w 1907 r. i dołączono do niego
kodeks zobowiązań z 1881 r. → całość weszła w życie w 1912 r. Systematyka – kombinacja
pandektystyki i Instytucji (wstęp – pewne postanowienia ogólne i cztery księgi: I — prawo
osobowe, tj. o osobach fizycznych i prawnych, II — prawo rodzinne, III — prawo spadkowe,
IV — prawo rzeczowe z dołączonym kodeksem zobowiązań jako V księga). Materia –
najnowocześniejszy, uniknięcie wad BGB poprzez pogodzenie tradycji prawa rodzimego z
prawem rzymskim, oraz kompromis miedzy kapitalizmem a sytuacją drobnych posiadaczy.
Tendencje egalitarne i liberalne zmodyfikowane w duchu społecznym. Forma – przewyższa
BGB, jasny język i styl, krótkie artykuły, przejrzysty, abstrakcyjny, ale nie szafuje klauzulami
generalnymi. Kwestia luk – art. 1 (szkoła wolnego prawa) – upoważnienie dla sędziego do
rozstrzygania tak jak gdyby sam był ustawodawcą → w praktyce nie wykorzystywane.
Wpływ kodeksu: recypowany w Turcji, wzorowany na nim francusko-włoski projekt
zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 r., a także nowelizacje ABGB w zakresie
prawa spadkowego i hipotecznego.
ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO
Code penal z 1810 r.
Pierwszy klasyczny kodeks karny „triumfującego mieszczaństwa", wzór dla kolejnych.
Osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej. Tylko przepisy karnego materialnego.
Wstęp i 4 części (po 2 na ogólną i szczególną), jasny i precyzyjny, trójpodział przestępstw na
zbrodnie, występki i wykroczenia (kryterium kara i sąd właściwy).
Treść → antyfeudalny, ale bardzo surowy w celu odstraszania (ze względu na sytuację
społeczną) → szerokie stosowanie kar śmierci, też kwalifikowanych, przywrócenie konfiskaty
i kar mutylacyjnych (piętnowanie), kara dodatkowa śmierć cywilna. Szczególnie
rozbudowany katalog przestępstw związanych z ochroną własności i bardzo surowe kary.
Zmiany:najpierw usunięto niektóre okrutne kary (kwalifikowana śmierć, pręgierz, śmierć
cywilna. Stopniowo coraz większe łagodzenie kar, szersze uwzględnianie okoliczności,
ostrzejsze traktowanie recydywistów, rozwijanie elementów poprawczych, środki
wychowawcze wobec nieletnich.
Po drugiej wojnie światowej – (ruch tzw. nowej obrony społecznej) kolejne reformy w duchu
szkoły socjologicznej, głównie dot. nieletnich, opieki.
obowiązywał do 1994 r.
Kodeksy karne austriackie.
Theresiana z 1768 r. (Maria Teresa) – feudalny, ale pewne postępy, głównie dotyczące
formalnej strony, jak systematyzacja materiału i tworzenie pojęć ogólnych. W kwestii treści
nadal feudalny – wielość kar okrutnych, tortury (wraz z rycinami jak odpowiednio je
wykonać → stąd nazwa Nemesis Theresiana), stosowanie analogii, kar arbitralnych, różnice
stanowe, podział kar na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie, mające cel wyłącznie odstraszający,
przepisy prawa materialnego i procesowego razem.  w praktyce Maria Teresa wielokrotnie
uniewinniała skazanych na karę śmierci.
Leopoldina z 1786 r. – (Leopold II, władca Wlk. Ks. Toskani) → wiele wad formalnych, ale
w materii realizował idee oświeceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i
hańbiących oraz kary śmierci. Podstawowa kara – pozbawienie wolności o surowych
rygorach. Mały zasięg obowiązywania, ale duże oddziaływanie.
Josephina z 1787 r. – (Józef II, Austria) tylko prawo karne materialne (procedura
skodyfikowana rok później); 2 części: I — o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II —
o przestępstwach i karach politycznych (mniejsze, bo sądzone przez władze administracyjnoporządkowe;krótka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta; przyjęcie zasady nullum crimen sine
lege w art. 1 → zniesienie arbitralności sędziów (nulla poena sine lege); brak zróżnicowania
na stan społeczny; subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej;
zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa; pominięcie instytucji przedawnienia
przestępstwa i kary; katalog przestępstw – ujęcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu
przeciwko państwu, a nie przeciw panującemu, zniesienie karalności czarów, wprowadzenie
karalności pojedynków, przestępstwa przeciw religii i obyczajności jako „polityczne", ale
utrzymana karalność samobójstwa; katalog kar – utylitaryzm społeczny → zniesienie kary
śmierci; podstawowa kara – pozbawienia wolności, ale duża surowość w ich wykonaniu –
podział ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe (do 100 lat!), oraz ze
względu na stopień dolegliwości na łagodne, ciężkie i najcięższe z możliwością obostrzenia;
Po śmierci Józefa II Leopold II zliberalizował kodeks, a jego następca Fryderyk II wzmógł
represję wobec ruchów rewolucyjnych → 1797 r. – Ustawa karna dla Galicji Zachodniej →
podstawa wydania Księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r. zwanej
Franciscaną.
Franciscana z 1803 r. - ścisły podział przestępstw na 2 kategorie (wraz z systematyką):
Księga I dotyczyła zbrodni, księga II ciężkich przestępstw policyjnych, a każda z ksiąg
dzieliła się na część ogólną i szczególną wraz z odrębnymi przepisami proceduralnymi.
Zbrodnie karane przez władze sądowe. Ciężkie policyjne przestępstwa przez władze
administracyjne (przestępstwa nieumyślne oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające
dobre obyczaje). Nawiązywała do Josephiny, czasem z postępowymi (przywrócenie
przedawnienia) lub wstecznymi rozwiązaniami. Katalog przestępstw – rozszerzenie
przestępstw przeciw władzy państwowej, przestępstwa przeciw religii i obyczajowe jako
zbrodnie, rozbudowanie przestępstw przeciw mieniu; katalog kar – wprowadzenie kary
śmierci za najcięższe przestępstwa, zniesiono konfiskatę, złagodzenie wykonywania kary
więzienia, wprowadziła nadzwyczajne złagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia.
Elastyczny i abstrakcyjny → utrzymał się długo, choć formalnie ujęto go w nowe ramy w
1852 r. z pewnymi zmianami (zastąpiono w 1974 r.):
* usunięcie przepisów z dziedziny procedury karnej
* wprowadzono trójpodział przestępstw na zbrodnie (cz. I), występki i wykroczenia (cz. II).
* nowa (ograniczająca) definicja zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary
więzienia.
* zmiany redakcyjne (nowa numeracja przepisów, usunięcie z kodeksu definicji naukowych).
Prusy
Landrecht z 1794 r. tytuł XX, cz. II (ponad 1500 art.)
technika – niski poziom, kazuistyka, brak odróżnienia norm od wskazówek etycznych.
swoiste połączenie feudalno-absolutystycznych koncepcji z elementami ideologii
oświeceniowej. Przyjęcie zasady nullum crimen sine lege, ale dopuszczał stosowanie środków
zabezpieczających po odbyciu kary na dowolnie długi czas. System kar – odstraszanie, choć
przeważało pozbawienia wolności, to utrzymano kwalifikowane kary śmierci, z możliwością
ich obostrzenia. Szerokie zastosowanie chłosty. Utrzymano tzw. karcenie domowe.
Szczególna ochrona dla honoru osób ze stanów uprzywilejowanych (szlachty, kupców)
Początek XIX w. – początek prac nad reformą prawa karnego → zakończone pod koniec XIX
w.
Kodeks karny pruski z 1851 r.
wzorowany na Code penal z 1810 r. – m.in. trójpodział przestępstw, wpływ system kar,
przepisy o współuczestnictwie i usiłowaniu, w ujęciu okoliczności łagodzących.
Oparty zasadzie nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego.
Znaczne rozbudowanie przepisów dotyczących ochrony praw majątkowych.
Przepisy o ochronie władzy i osoby króla o charakterze absolutystyczno-policyjnym.
Bawaria
Kodeks karny z 1813 r.
najnowocześniejszy pod kątem techniki → część ogólna i szczególna, trójpodział przestępstw.
Normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wątków pozaustawowych,
jasny i wyrobiony język, jednolita terminologia. Autor: Anzelm Feuerbach – twórca teorii
„przymusu psychologicznego", przedstawiciel szkoły klasycznej, twórca nowoczesnej
doktryny penalistycznej, rzecznik interesów młodej burżuazji niemieckiej, po raz pierwszy
użył sformułowania nullum crimen sine lege. Duże ograniczenie swobody decyzji
sędziowskiej poprzez bezwzględnie oznaczone kary i zakaz wydawania komentarzy do
kodeksu, z wyjątkiem urzędowych. System kar – bardzo represyjny (kara śmierci, kara
więzienia z obostrzeniami, śmierć cywilna, kary cielesne) → wynik teorii „przymusu
psychologicznego". Wzór dla innych kodyfikacji: m.in. kodeksu saskiego (1838),
hanowerskiego (1840), badeńskiego (1841), heskiego (1841) i innych.
Obowiązywał w Bawarii do 1871 roku.
Zjednoczenie Niemiec → potrzeba kodyfikacji dla całego państwa → podstawą kodeks z
1851 r. → 1870 r. kodeks karny Związku Płn.-Niemieckiego → 1871 r. rozciągnięty na
całą II Rzeszę.
Przepisy wstępne, 2 części (I – O karaniu za zbrodnie, występki i wykroczenia w ogólności
oraz II – O poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności).
Liberalizował przepisy kodeksu z 1851 r. → ograniczenie i złagodzenie karalności
przestępstw przeciw państwu, kary śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia
wolności z lat 20 do 15, warunkowe zwolnienie po 3/4 kary.
Dużo ustaw szczególnych – ustawa antysocjalistyczna, ustawa „dynamitowa", kilkadziesiąt
innych.
Republika Weimarska – projekt nowego kodeksu karnego z 1930 r. → zasadnicza reforma
Hitlerowska III Rzesza → liczne nowele totalitarne: np. zerwanie z zasadą legalizmu, powrót
analogii, rozbudowa środków zabezpieczających i poprawczych dla recydywistów, osób
wykazujących predyspozycje do przestępstwa, ogromny wzrost czynów karalnych (zdrada,
sabotaż, ochrona NSDAP i in.) i zaostrzenie represji karnej. Podczas wojny seria
rozporządzeń karnych pod nazwą „niemieckiego prawa wojennego".
Kodeksy karne rosyjskie.
Instrukcja Katarzyny II – zbiór zasad, jakimi miała się kierować stworzona przez carycę
komisja. Odbiegała od metod rządzenia Katarzyny, która chciała odegrać przed Zachodem
rolę oświeconej monarchini, przesycając tekst Instrukcji zdaniami z dzieł filozofów i
myślicieli epoki, do tego stopnia, że jej wydawanie zostało we Francji zakazane.
Zwód Praw t. XV z 1832 r. – odróżniono normy ogólne od szczególnych, treść jednak tak
bardzo przestarzała, że z chwilą ukazania się Zwodu konieczność podjęcia prac nad jego
reformą.
Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (min. Romuald Hube, polak, zwolennik współpracy
z caratem, zwolennik szkoły klasycznej) z 1846 r.
Pomimo pewnych nowych elementów, typowa kodyfikacja państwa absolutyzmu policyjnego
dostosowana do ustroju feudalno-pańszczyźnianego. Grupa przepisów należących do części
ogólnej. Pomimo, że przestępstwo było zdefiniowane jako naruszenie ustawy, to dopuszczono
analogię. Szeroka karalność różnych stopni usiłowania, też zamierzenia. Rozbudowane
przestępstwa przeciwko władzy, porządkowi publicznemu.
Podział kar na główne i poprawcze:
* główne – pozbawienie wszelkich praw połączonych z karą śmierci lub z zesłaniem na
katorgę lub Sybir.
* poprawcze – m.in. zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy,
więzienie, kary cielesne, grzywnę.
Stanowy charakter kar. Liczne ustawy szczegółowe.
Kodeks Tagancewa z 1903 r.
Zwięzły, wyodrębniona część ogólna, oparty na szkole klasycznej. Trójpodział przestępstw na
zbrodnie (zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem), występki (zagrożone więzieniem do 6
lat lub twierdzą) oraz wykroczenia karane aresztem lub grzywną. Nullum crimen sine lege.
Nowoczesne ujęcie odpowiedzialności karnej. W części szczególnej tendencja do kazuistyki
Katalog kar nawiązywał do dawnych tradycji (min. katorga, zesłanie). Uzyskał sankcję
cesarską, ale w całości nie został wprowadzony, min. ze względu na potrzebę reformy
więziennictwa, choć cześć przepisów została wprowadzona (w związku z ruchami
rewolucyjnymi)  równolegle obowiązywał KKGP w redakcji z 1885 r. wraz z ustawą o
karach wymierzanych przez sędziów pokoju oraz nieliczne przepisy kodeksu z 1903 r. wraz z
częścią ogólną. 1915 r. władze niemieckie okupacyjne w Polsce potwierdziły obowiązywanie
kodeksu (mylnie myśląc, że on obowiązuje), co zostało potwierdzone przez Tymczasową
Radę Stanu (choć niektóre przepisy zmieniono).