UNIVERZITA PALACKÉHO V OLOMOUCI FILOZOFICKÁ

Transkrypt

UNIVERZITA PALACKÉHO V OLOMOUCI
FILOZOFICKÁ FAKULTA
Katedra slavistiky
Sekce polonistiky
OBRAZ WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO W
REPORTAŻU NA PODSTAWIE WYBRANYCH TEKSTÓW
LIDII OSTALOWSKIEJ I WOJCIECHA TOCHMANA
Obraz současné polské společnosti v reportáži na základě vybraných textů
Lidiie Ostałowské a Wojciecha Tochmana
Contemporary Polish Society as Depicted in Non-fiction Literature by
Lidia Ostałowska and Wojciech Tochman
Bakalářská práce
Autor práce: Paulina Nowaková,
obor Polština se zaměřením na hospodářsko-právní a turistickou oblast
Vedoucí práce: Mgr. Izabela Szulc
Olomouc 2016
Oświadczam, że niniejszą pracę napisałam samodzielnie, przy wykorzystaniu źródeł
naukowych, które zostały przytoczone w mojej pracy.
W Ołomuńcu dnia 14. kwietnia 2016
______________________
Składam serdeczne podziękowania Pani mgr Izabeli Szulc za udzielenie mi cennych rad i
wskazówek oraz wszelką pomoc okazaną mi w realizacji tej pracy.
______________________
Spis treści
Wstęp .............................................................................................................................................. 2
1.
Rozdzial I: Przedstawienie gatunku reportażu .................................................................. 3
1.1.
Definicja reportażu ....................................................................................................... 5
1.2.
Cechy reportażu ............................................................................................................ 7
1.3.
Typologia reportażu .................................................................................................... 10
Podsumowanie ......................................................................................................................... 14
2.
Rozdział II: Tradycje polskiego reportażu ....................................................................... 15
2.1.
Pokolenie międzywojnia oraz drugiej wojny światowej .......................................... 15
2.2.
Pokolenie powojenne................................................................................................... 18
2.3.
Nowe pokolenie polskiego reportażu ......................................................................... 21
Podsumowanie ......................................................................................................................... 22
3.
Rozdział III: Sylwetki autorów .......................................................................................... 24
3.1
Życie i twórczość Lidii Ostałowskiej ......................................................................... 24
3.2
Życie i twórczość Wojciecha Tochmana ................................................................... 26
Podsumowanie ......................................................................................................................... 28
4.
Rozdział IV: Obraz współczesnej Polski w tekstach Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać
29
4.1
Porównanie tematów historii, którymi się autorzy zajmują w wybranych
książkach .................................................................................................................................. 29
4.2
Praca z tekstem – styl i język ..................................................................................... 30
4.3
Obraz polskiego społeczeństwa na podstawie wybranych tekstów ......................... 33
4.4
Sposób przyjęcia tekstów przez społeczeństwo ........................................................ 43
Podsumowanie ......................................................................................................................... 45
Zakończenie ................................................................................................................................. 46
Bibliografia .................................................................................................................................. 48
Źródła internetowe ...................................................................................................................... 49
Abstract ........................................................................................................................................ 53
Streszczenie .................................................................................................................................. 53
Anotace......................................................................................................................................... 54
1
Wstęp
Twórczość reporterów tzw. polskiej szkoły reportażu jest na wysokim poziomie,
o czym świadczy popularność i zainteresowanie, jakim reportaż cieszy się wśród
szerokiego grona odbiorców a także jego twórców, którzy podejmują się opisania
rzeczywistych zdarzeń i w umiejętny sposób przedstawiają je czytelnikom. W swojej pracy
licencjackiej zajmę się współczesnym reportażem, szczególnie twórczością Lidii
Ostałowskiej oraz Wojciecha Tochmana, należących do współczesnego pokolenia
reporterów, którzy interesują się tzw. reportażem społecznym i poruszają kwestie Polski
oraz jej problemów. Na podstawie ich tekstów podejmę się próby opisania obrazu
współczesnego społeczeństwa polskiego oraz analizy tematów, jakimi się zajmują
i z jakich powodów.
W rozdziale pierwszym przedstawiony zostanie gatunek reportażu. Opisana
zostanie problematyka definicji i klasyfikacji tego gatunku z punktu widzenia jego
teoretyków i praktyków oraz przyjętych przez nich kryteriów, zaprezentowane zostaną
także jego cechy charakterystyczne.
Rozdział drugi poświęcony będzie tradycjom polskiego reportażu. Przedstawione
będą ważne okresy w procesie kształtowania się reportażu w Polsce oraz jego wybitni
twórcy, którzy wpłynęli na jego popularyzację i dzięki którym tzw. polska szkoła reportażu
została dostrzeżona poza granicami kraju.
Rozdział trzeci przedstawi sylwetki reporterów, jakimi są Lidia Ostałowska
i Wojciech Tochman. Szerzej i szczegółowiej zostanie opisane ich życie, praca reporterska
oraz dorobek. Uwzględnione zostaną także wpływy ich nauczycieli, mianowicie
Małgorzaty Szejnert, Hanny Krall oraz Ryszarda Kapuścińskiego, na ich twórczość
reporterską.
W rozdziale czwartym omówione zostaną wybrane pozycje obojga reporterów,
przedstawione będą także znajdujące się w nich tematy oraz kwestie, jakie poruszają.
Na podstawie wybranych tekstów z książek reporterskich Bolało jeszcze bardziej i Bóg
zapłać zostanie przedstawiony obraz współczesnego społeczeństwa polskiego. Opisany
będzie także styl i praca z językiem obojga autorów oraz sposób przyjęcia ich tekstów
przez odbiorców.
2
1. Rozdzial I: Przedstawienie gatunku reportażu
Gatunek reportażu kształtował się stopniowo na przestrzeni wieków, jego korzenie
sięgają już czasów starożytnych. Rozwinął się z wcześniejszych form piśmiennictwa
relacyjno-sprawozdawczego i pamiętnikarskiego: diariuszy, kronik, pamiętników czy też
listów1. Współczesny reportaż ukształtował się w drugiej połowie XIX wieku, w wyniku
rozwoju prasy masowej oraz zapotrzebowania na wiarygodną informację. Ważną rolę
w tym procesie odgrywała profesjonalizacja czynności sprawozdawczych oraz pojawienie
się zawodu reportera2. Za prekursorów reportażu uważa się Turkidydesa i Cezara, którzy
w swych czasach opisywali i komentowali wydarzenia oraz bitwy, w których sami
uczestniczyli. W piśmiennictwie polskim można znaleźć teksty o podobnym charakterze,
zawierające elementy reportażowe, są to relacje historyczne Galla Anonima oraz Jana
Długosza. Cechy reportażowe pojawiały się także w opowiadaniach żeglarzy, kupców
czy podróżników. Za jeden z bardziej znanych tekstów, opisujących relacje z podróży
i niosących znamiona tego gatunku, uważany jest tekst Opisanie świata autorstwa
Marco Polo.
W literaturze polskiej elementy charakterystyczne dla reportażu pojawiały się
w relacjach z podróży zagranicznych i krajowych, w diariuszach czy też w poematach
podróżniczych minionych epok. O przygodach z krajów bliskich i dalekich pisali m.in.
Sebastian Klonowic Flis, Jan Potocki Podróż do Turek i Egiptu, Julian Ursyn Niemcewicz
Podróże po Ameryce, Seweryn Goszczyński Dziennik podróży do Tatrów, czy Józef Ignacy
Kraszewski Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy oraz Obraz z życia i podróży. W epoce
pozytywizmu owe elementy przejawiały się w relacjach z podróży pisanych w formie
listów i publikowanych w prasie codziennej, m.in. w Listach z podróży do Ameryki
i Listach z Afryki Henryka Sienkiewicza oraz Listach z Brazylii Adolfa Dygasińskiego.
Występowały także w charakterystycznej dla tego okresu noweli, opisującej życie różnych
środowisk społecznych, m.in. w ABC Elizy Orzeszkowej, Janku Muzykancie Henryka
Sienkiewicza czy Antku Bolesława Prusa. Za pierwszy reportaż opublikowany na łamach
prasy polskiej (w Tygodniku Petersburskim) uznaje się Pracownię Suchdolskiego, tekst
Józefa Ignacego Kraszewskiego z 1838 roku, natomiast reportaż zatytułowany
BERNACKI, Marek, PAWLUS, Marta a JAWORSKI, Stanisław. Słownik gatunków literackich. 3. zm. wyd. BielskoBiała: Park, 2000, s. 614
2
GAZDA, Grzegorz a TYNECKA-MAKOWSKA, Słowinia. Słownik rodzajów i gatunków literackich. Kraków:
Universitas, 2006, s. 635
1
3
Pielgrzymka do Jasnej Góry, napisany w 1895 przez Władysława Reymonta, został uznany
za pierwszy nowoczesny reportaż w literaturze polskiej. Ważne w tym kontekście są także
formy niosące cechy reportażowe i wyprzedzające reportaż krajowy, do których zaliczane
są takie teksty, jak Szkice Warszawskie Bolesława Prusa, Za Kratą oraz Obrazki więzienne
Marii Konopnickiej czy też Dzień letnika Adolfa Dygasińskiego3.
Reportaż jest typowym gatunkiem dla XX wieku, odzwierciedlającym zmiany
społeczne i cywilizacyjne. Za twórcę i klasyka reportażu uznaje się Egona Erwina
Kischa,
praskiego
niemieckojęzycznego
reportera
oraz
pisarza
pochodzenia
żydowskiego4, uczestnika wojny domowej w Hiszpanii, podróżnika po Stanach
Zjednoczonych i Meksyku, autora zbiorów reportaży Szalejący reporter (1924), Zapisz
to Kisch (1929), Praski Pitaval (1931) oraz Meksyk (1945). Prócz Kischa do klasyków
nowoczesnego
reportażu
międzywojennego
zalicza
się
także
Johna
Reeda,
amerykańskiego dziennikarza, autora książek o rewolucji październikowej w Rosji
Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem (1919) oraz rewolucji w Meksyku. Ważną postacią
jest Curzio Malaparte, dziennikarz i pisarz włoski, korespondent wojenny, opisujący
relacje z frontu wschodniego Kaputt (1944)5. Trzeba także pamiętać o francuskich
pisarzach, reportażystach i działaczach politycznych, jakimi byli Henri Barbusse i André
Gide, krytykujący w swych reportażach kolonializm w Afryce – Podróż do Konga i Podróż
z Czadu. Cechy reportażowe pojawiają się także w twórczości angielskiego pisarza
i publicysty Georgea Orwella, m.in. w tekstach Na dnie w Paryżu i Londynie (1933),
Droga na molo Wigan (1937) lub W hołdzie Katalonii (1938), opisująca jego własne
doświadczenia z hiszpańskiej wojny domowej6. W Polsce do czołowych przedstawicieli
reportażu okresu międzywojennego zalicza się m.in. Melchior Wańkowicz, Arkady
Fiedler, Ksawery Pruszyński, Irena Krzywicka oraz Konrad Wrzos7. II wojna światowa
wraz z sytuacją powojenną kraju niewątpliwie wywarły wpływ na twórczość reporterów
i reportażystów oraz ich wybór opisywanych tematów. Po wojnie autorzy w reportażach
powracali do wydarzeń wojennych i losów ludzi dotkniętych przez wojnę – Medaliony
Zofii Nałkowskiej. W latach 50. tematyka oraz stylizacja reportażu była podporządkowana
3
KALISZEWSKI, Andrzej a WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Gatunki informacyjne. W: Prasowe gatunki
dziennikarskie [E-book – epub]. Red. Kazimierz Wolny-Zmorzyński. 2014, s. 49-50
4 MOCNÁ, Dagmar a PETERKA, Josef. Encyklopedie literárních žánrů. 1. vyd. Praha: Paseka, 2004, s. 569
5
WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz a KALISZEWSKI, Andrzej. Gatunki informacyjne. W: Gatunki
dziennikarskie: teoria, praktyka, język. Kazimierz Wolny-Zmorzyński, Andrzej Kaliszewski, Wojciech Furman. 2006,
s. 54
6
MOCNÁ, Dagmar a PETERKA, Josef. Encyklopedie literárních žánrů. 1. vyd. Praha: Paseka, 2004, s. 569
7
GAZDA, Grzegorz a TYNECKA-MAKOWSKA, Słowinia. Słownik rodzajów i gatunków literackich. Kraków:
4
oficjalnej koncepcji realizmu socjalistycznego – Traktory zdobędą wiosnę Witolda
Zalewskiego. Z kolei lata 60. były okresem odrodzenia się tego gatunku 8. Do wybitnych
autorów reportażu tego okresu można zaliczyć Ryszarda Kapuścińskiego, Hannę Krall,
Wojciecha Giełżyńskiego, Krzysztofa Kąkolewskiego lub Edmunda Osmańczyka9.
1.1.
Definicja reportażu
Przynależność gatunkowa reportażu jest zagadnieniem trudnym do jednoznacznej
oceny, spowodowanym jego procesem formowania się i wyodrębnienia jako
samodzielnego gatunku. W procesie ewolucji tego gatunku zachodziły zmiany nie tylko
w formie i tematyce, ale zmieniał się także sposób jego funkcjonowania. I chociaż
to zagadnienie stało się przedmiotem badań prasoznawstwa czy też literaturoznawstwa,
to nadal nie istnieje jego jedna powszechnie uznana definicja. Nawet sami badacze,
teoretycy oraz twórcy mają różne zdania na temat reportażu, ich definicje różnią się
w zależności od przyjętych kryteriów.
Dla niektórych teoretyków podstawą do stworzenia definicji reportażu stały się
następujące wyznaczniki: dobrze udokumentowane sprawozdanie z rzeczywistych
zdarzeń, podjęcie aktualnego tematu w relacji reportera, przedstawienie rzeczywistych
faktów środkami właściwymi dla literatury10. Słownik gatunków literackich definiuje
reportaż jako „gatunek z pogranicza publicystyki, literatury faktu i literatury pięknej
i brukowej (przez krytykę zwany przewrotnie „bękartem literatury pięknej i brukowej
popołudniówki”), […] obejmujący utwory, które stanowią relację z określonych
wydarzeń, a których naocznym świadkiem był sam autor”11. Taka definicja określa zatem
reportaż jako gatunek pośredni między formami dziennikarskimi a literackimi. Z czym
zgadza się także Marek Miller, który opisuje to zjawisko w sposób następujący: „Jako
gatunek pogranicza, rozpięty między literaturą a dziennikarstwem, czerpie reportaż
z jednego i drugiego pełnymi garściami. Jego otwartość i pojemność od dawna fascynuje
literaturoznawców. Eksponując dokument – cytat, fotografię, rysunek – usiłuje reporter
wszelkimi dostępnymi mu środkami uprawdopodobnić opisywane fakty”12. Artur Rejter
8
BERNACKI, Marek, PAWLUS, Marta a JAWORSKI, Stanisław. Słownik gatunków literackich. 3. zm. wyd.
Bielsko-Biała: Park, 2000, s. 614
9
Ibidem., s. 612-613
10
WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Dziennikarstwo i świat mediów [E-book – PDF].
Red. Zbigniew Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 328
11 BERNACKI, Marek, PAWLUS, Marta a JAWORSKI, Stanisław. Słownik gatunków literackich. 3. zm. wyd.
Bielsko-Biała: Park, 2000, s. 611
12 MILLER, Marek. Cyt. W: WOLNY- ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Dziennikarstwo i świat mediów
[E-book – PDF]. Red. Zbigniew Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 322
5
także opisuje problematykę zjawiska przynależności gatunkowej i stwierdza: „[…]
publicystyczność reportażu manifestuje się najczęściej w tematyce lub/i w funkcji, którą
ten gatunek publicystyczny spełnia, natomiast literackość w sferze stylu (formy)“13.
Literackość to zespół cech charakterystycznych dla literatury pięknej a w reportażu
przejawia się w wykorzystaniu akcji, fabuły lub jej elementów, obrazowości oraz
literackiej orientacji tekstu, natomiast publicystyczność ujawnia się w tematyce,
w wymowie utworu, w formułowaniu wniosków, a także w skłonności do konkretyzacji
podawanych informacji – daty, liczby, nazwy itp.14. Kazimierz Wolny-Zmorzyński stara
się uniknąć klasyfikacji tego gatunku, mówiąc o reportażu pisanym, jako o gatunku
publicystyczno-literackim, wyodrębniającym dwa podgatunki – reportaż literacki
i publicystyczny15. Dla potrzeb publikacji zajmującej się dziennikarstwem opisał
i zdefiniował podgatunek reportażu, należący do gatunków publicystycznych, opisując
jego funkcję następująco: „gatunek dziennikarski dokumentujący zdarzenia i fakty, mające
miejsce w rzeczywistości, operujący różnorodną poetyką przekazu (prasowy, radiowy,
telewizyjny), założeniem którego jest informowanie o czymś, co ważne i aktualne (funkcja
poznawcza), oraz wpływanie na zmianę rzeczywistości (funkcja interwencyjna)“16.
Tak samo definiują przynależność reportażu Nora Dolanska i Barbora Osvaldova
w Praktické encyklopedii žurnalistiky. Ich zdaniem reportaż jest świadectwem
konkretnego wydarzenia, występującym w pisemnej, słyszanej lub wizualnej formie.
Autor opisuje najczęściej sytuacje, w których sam uczestniczył. W tekście łączy elementy
informacyjne z elementami opinii17. Także Maria Wojtak klasyfikuje reportaż do
gatunków
prasowych,
podkreślając
rolę
reportera:
„Reportaż
jest
rodzajem
dziennikarskiego sprawozdania, dotyczącego faktów czy zdarzeń autentycznych, a więc
takich, których świadkiem lub uczestnikiem był autor, a także tych, które mógł odtworzyć
na podstawie relacji uczestników bądź stosownych dokumentów”18. Z definicji wynika,
że reporter powinien zaznajomić się z informacjami i faktami ważnymi w tej sprawie,
szukać zależności między nimi, zrozumieć je i w właściwy sposób je przedstawić.
REJTER, Artur. Kształtowanie sie̜ gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej
[E-book – PDF]. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śla̜skiego, 2000, s. 28
14 GAZDA, Grzegorz a TYNECKA-MAKOWSKA, Słowinia. Słownik rodzajów i gatunków literackich. Kraków:
15
s. 58
16 WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Dziennikarstwo i świat mediów [E-book – PDF]. Red.
Zbigniew Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 321
17 OSVALDOVÁ, Barbora a HALADA, Jan. Praktická encyklopedie žurnalistiky. 2. dopl. vyd. Praha: Nakladatelství
Libri, 2002, s. 154
18 WOJTAK, Maria. Analiza gatunków prasowych. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2010, s. 122
13
6
Inaczej ujmują istotę tego gatunku jego praktycy. Dla nich przynależność
gatunkowa reportażu nie jest najbardziej istotna, interesuje ich osoba reportera,
przedstawiany temat, praca z językiem itd. Według Egona Erwina Kischa swoistość
reportażu tkwi w tym, że opisuje prawdziwe wydarzenie. Jego zdaniem dobry reporter dla
swej pracy najpierw powinien zgromadzić ważne materiały i zaznajomić się ze
środowiskiem19. „Dla E. E. Kischa było jasne, że własne obserwacje i przeżycia pisarza
wprowadzą do opisów element autentyczności przedstawianych problemów“ – sądzi
Kazimierz Wolny-Zmorzński20. Melchior Wańkowicz zauważał podobieństwo reportażu
i literatury. Uważał, że podczas procesu twórczego autora tekstów reportażowych:
„[…] obowiązują takie same wymagania warsztatowe co pisarza realistę lub naturalistę”21.
Ważny jest styl tekstu i użyte środki stylistyczne22. Melchior Wańkowicz porównuje
pisanie reportażu z mozaiką: „Reportaż jest mozaiką kamyków, które układamy tak, by
wiernie oddawały rzeczywistość. Kamykami są fakty z życia“23.
1.2.
Cechy reportażu
Nazwa tego gatunku pochodzi od łacińskiego słowa reporto, którego znaczenie
brzmi „odnoszę, donoszę”. Francuzką nazwę reportage języki europejskie przyjęły
w drugiej połowie XIX wieku z powodu gwałtownego rozwoju prasy w tym okresie.
Słowem reportage oznaczano sprawozdanie dziennikarskie z prawdziwych wydarzeń,
których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Takie sprawozdania cechowały się opisem
środowiska,
charakterystyką
osób
oraz
stosunkiem
autora
do
przedstawianej
rzeczywistości. Elementy reportażowe występowały we wcześniejszych formach
literackich minionych epok - relacjach z podróży, listach, diariuszach, szkicach czy też
nowelach, przedstawiających autentyczne zdarzenia oraz życie różnych środowisk
społecznych24.
19
s. 57
20
Ibidem., s. 57
21
WOLNY- ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Dziennikarstwo i świat mediów [E-book – PDF]. Red.
22
23 WAŃKOWICZ, Melchior. Cyt. W: GLIŃSKI, Mikołaj. Melchior Wańkowicz, “Karafka La Fontaine‘a“. W:
Culture.pl [online]. 24.06.2014 [dostęp 3.04.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/dzielo/melchiorwankowicz-karafka-la-fontainea
24
7
Gatunek
reportażu
wyodrębnił
się
z
literatury.
Zdaniem
Kazimierza
Wolnego-Zmorzyńskiego poetyka reportażu wywodzi się od noweli z powodu wspólnych
cech charakterystycznych dla obu tych gatunków, jakimi są: zwięzłość i jednowątkowość
akcji, przejrzystość fabuły, dramatyczność opowieści, mała liczba bohaterów, wydarzenia
o charakterze przyczynowo skutkowym, częste przeciwstawianie zdarzeń oraz efektowne
zakończenie25. Zbigniew Bauer jednak zauważa, że takie stwierdzenie jest w sprzeczności
z paktem faktograficznym oraz funkcją, dla której ten gatunek powstał26.
Kazimierz Wolny-Zmorzyński na temat cech reportażu wyraża się w następujący
sposób: „Za podstawowe cechy gatunkowe reportażu należy przyjąć rzeczowe, zgodne
z rzeczywistością przedstawienie faktów za pomocą artystycznych środków wyrazu,
a więc: obrazowość, umiejętne odtwarzanie rzeczywistości językiem charakterystycznym
dla dzieł literackich, aktualność, wagę przedstawianych problemów, komunikatywność
stylu, uwzględniającego interakcję między nadawcą i odbiorcą”27. Artur Rejter w książce
zatytułowanej Kształtowanie się gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie
stylistycznej przyjmuje, że reportaż jest: „gatunkiem należącym do publicystyki, cechują
go zatem wyznaczniki gatunkowe właściwe wszystkim odmianom mieszczące się w tym
rodzaju form dziennikarskich”28. Takimi wyznacznikami są: przystępność (uwzględnia
możliwości percepcyjne odbiorców), systematyczność i różnorodność (odsyłają do tekstu
i do typu środka masowego przekazu), dociekliwość (cecha publicysty), inwencja
(kreatywność dziennikarza, samodzielne myślenie, formułowanie przez niego hipotez,
wniosków), ścisłość (rzeczowe przedstawienie problemu), naoczność (barwność,
niebanalność w przedstawianiu zjawisk), impresyjność (indywidualny stosunek autora
do tematu), selektywność (wybór przedstawienia ważnych problemów, tematów),
permanentność oddziaływania (związana z rozumieniem publicystyki jako ciągłego
procesu)29. Inaczej są zdefiniowane te cechy w Słowniku gatunków literackich. Autorzy
uważają za główne cechy reportażu napisanego na zasadzie 5 podstawowych pytań
(kto?, gdzie?, kiedy?, jak?, dlaczego?) dokumentaryzm, autentyzm, wiarygodność oraz
25
Ibidem., s. 326
BAUER, Zbigniew. Gatunki dziennikarskie. W: Dziennikarstwo i świat mediów [E-book – PDF]. Red. Zbigniew
Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 268
27
28 REJTER, Artur. Kształtowanie sie gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie stylistycznej i pragmatycznej
̜
[E-book – PDF]. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śla̜skiego, 2000, s. 27
29
Ibidem., s. 27-28
26
8
aktualność przekazywanych treści30. Podstawową funkcją reportażu w Słowniku rodzajów
i gatunków literackich jest sprawozdanie o rzeczywistych wydarzeniach, sytuacjach
i ludziach za pośrednictwem obserwatora czyli reportera31. Jego autorzy z kolei opisują
cechy gatunkowe jako: „Reporterskie sprawozdanie określające strukturę gatunku
odznacza się aktualnością, autentyzmem, akcyjnością oraz osobistym stosunkiem
reportera do przedmiotu sprawozdania”32. Aktualność reportażu można wyrazić jako
uchwycenie niezbyt odległych w czasie zdarzeń oraz czasową perspektywę między
opisywanymi wydarzeniami i momentem narracji. Akcyjność przejawia się w kompozycji,
łączy elementy akcji z fragmentami opisowymi. Autentyzm reportażu posługuje się takimi
środkami, których zadaniem jest przekonanie odbiorców o prawdziwości relacji,
najczęściej są to informacje o czasie i nazwach, które można zweryfikować33. Na temat
tego zjawiska wyrażają się Andrzej Kaliszewski oraz Kazimierz Wolny-Zmorzyński:
„Autentyzm w odniesieniu do tego gatunku to nie tylko sprawozdawstwo, ale przede
wszystkim mówienie przez reportera o rzeczywistości bez zmyślania faktów. Mają one
być sprawdzone, bowiem za przekazane treści reporter odpowiada nawet przed sądem“34.
Zdaniem Marii Wojtak do najważniejszych wyznaczników współczesnego reportażu
publicystycznego trzeba zaliczyć cztery komponenty jego poetyki, mianowicie
szablonową strukturę z nieszablonowym wypełnieniem, funkcję (prezentację konkretnego
zjawiska, określonej problematyki czy przedstawienie wizerunku osoby), zasadę zderzenia
punktów widzenia oraz kształtowanie całości ze względu na przewidywanego adresata
reporterskiej relacji. W reportażach zwykle nie ma miejsca dla całościowego opisu
zdarzenia, tylko jest prezentowany określony wycinek rzeczywistości. Zmiana
perspektywy oglądu pomaga szerzej zaprezentować opisywaną problematykę, pozwala
uniknąć jednoznacznego oceniania lub moralizowania. Taką relację cechuje zwykle
obrazowość i poglądowość. Ważne w tym kontekście jest także dopasowanie środków
wyrazu do przedstawianych rzeczywistości i zmian punktów widzenia. Używane środki
językowe należą do różnych odmian polszczyzny np. języka potocznego, slangów, gwary
ludowej czy języka grup zawodowych. Prócz wymienionych wyżej komponentów poetyki
tego gatunku Maria Wojtak uważa, że nie mniej ważna jest tematyka, a także wpisana
BERNACKI, Marek, PAWLUS, Marta a JAWORSKI, Stanisław. Słownik gatunków literackich. 3. zm. wyd. BielskoBiała: Park, 2000, s. 611
31 GAZDA, Grzegorz and TYNECKA-MAKOWSKA, Słowinia. Słownik rodzajów i gatunków literackich. Kraków:
32 Ibidem., s. 634
33 Ibidem., s. 634-635
34 KALISZEWSKI, Andrzej a WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Słownik terminologii medialnej
[E-book – PDF]. Red. PISAREK, Walery. 2006. s. 189
30
9
w wypowiedź rola reportera jako świadka, uczestnika lub rekonstruktora. Jej zdaniem
wszystkie te czynniki pozwalają na określenie reportażu jako wypowiedzi wielostylowej35.
1.3. Typologia reportażu
Klasyfikacji reportażu tak samo jak i jego definicji nie można jeszcze
jednoznacznie ustalić. Jest to zjawisko skomplikowane, będące w stadium dynamicznego
rozwoju. Powiązane jest z twórczością autorów, którzy mają osobistą koncepcję zbierania
i pracy z materiałami oraz przekazu informacji odbiorcom, nadając w ten sposób tekstom
oryginalnych kształtów36. Obecnie istnieje kilka typologii tego gatunku, opartych
na różnych kryteriach. Według Marii Wojtak: „typologie noszą ślady autorskich koncepcji
i zależą od przyjętego przez badacza punktu widzenia oraz ujmowania istoty gatunku“37.
Do najczęściej używanych kryteriów podziału należą: miejsce i sposób publikowania,
charakterystyka bohatera, charakterystyka środowiska, sposób ukazania faktów,
uwzględniana tematyka38. Kazimierz Wolny-Zmorzyński stosuje następujące kryteria
podziału:
 Ze względu na sposób pokazania faktów wyróżnia:
 Reportaż fabularny – akcja koncentruje się wokół wydarzeń i bohaterów,
widzianych z punktu widzenia reportera lub jednej z postaci; opisy zdarzeń
są na zasadzie przyczyny i skutku; reporter nie zajmuje żadnego stanowiska,
prezentuje problematykę w taki sposób, by wpłynął na wyobraźnię odbiorcy, który
na tej podstawie sam wyciągnie wnioski39;
 Reportaż problemowy – punkt wyjścia dla tego podgatunku stanowią skargi,
wymagające
interwencji,
powiadomienia
o
nieprawidłowości
w
życiu
społeczno-politycznym, własne obserwacje reportera na wybrany przez niego
temat; forma rozprawy z opisem problemu, argumentacją oraz wnioskami40;
WOJTAK, Maria. Analiza gatunków prasowych. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2010, s. 124-125
KALISZEWSKI, Andrzej a WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Słownik terminologii medialnej.
[E-book – PDF]. Red. PISAREK, Walery. 2006. s. 190
37
WOJTAK, Maria. Analiza gatunków prasowych. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2010, s. 123
38
KALISZEWSKI, Andrzej a WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Reportaż. W: Słownik terminologii medialnej.
[E-book – PDF]. Red. PISAREK, Walery. 2006. s. 189-190
39
dziennikarskie [E-book – epub]. Red. Kazimierz Wolny-Zmorzyński. 2014, s. 50-51
40
Ibidem., s. 47
35
36
10
 Pod względem tematyki wyróżnia:
 Reportaże społeczne
 Reportaże obyczajowe
 Reportaże podróżnicze
 Reportaże polityczne
 Reportaże wojenne
 Reportaże sądowe
 Reportaże sportowe
 Itd.
 Pod względem miejsca i sposobu publikowania wyróżnia:
 Reportaż pisany – zamieszczany w prasie (dzienniki, czasopisma, magazyny,
dodatki kulturalne do prasy codziennej) lub publikowany w formie książki
autorskiej, także w antologiach czy seriach reportażowych41;

literacki
–
przewaga
elementów
obrazowania
literackiego,
użycie
odpowiednich środków stylistycznych;

publicystyczny – przewaga elementów sprawozdawczych42;
 Fotoreportaż – co najmniej trzy fotografie, wskazujące na czas i miejsce zdarzenia
oraz opisujące prezentowaną sytuację; najczęściej brakuje słownego opisu autora,
sytuacja uchwycona na zdjęciach przemawia same za siebie i w ten sposób
oddziałuje na wyobraźnię odbiorcy;
 Reportaż radiowy – nagrywany na taśmie magnetofonowej i emitowany przez
stacje radiowe;
 Reportaż filmowy – gatunek filmu dokumentalnego, prezentujący rzeczywiste
zdarzenie; cechą charakterystyczną jest obiektywizm oraz brak komentarza,
odbiorcę sam musi dojść do oceny;
 Reportaż telewizyjny – obrazy połączone są z twórczą interpretacją, oparty
na faktach43;
41
42
dziennikarskie [E-book – epub]. Red. Kazimierz Wolny-Zmorzyński. 2014, s. 50
43
Zbigniew Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 324-325
11
Autorzy
Encyklopedie
literárních
žánrů
proponują
trochę
odmienną
systematyzację tego gatunku. Pod względem miejsca publikacji i środków przekazu
wyróżniają reportaż: prasowy, filmowy, radiowy, telewizyjny i literacki 44. Porównując
ten podział z podziałem reportażu Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego, można
zauważyć pewne różnice. Encyklopedia zupełnie pomija fotoreportaż a w dodatku
rozróżnia reportaże publikowane w prasie czy w postaci książki na dwa oddzielne
podgatunki – prasowy i literacki. Natomiast Wolny-Zmorzyński zalicza reportaże prasowe
i książkowe do odmiany reportażu pisanego. Zupełnie inną klasyfikację współczesnego
reportażu podaje Karel Štorkán. Przyjmuje, że forma jest częścią procesu twórczego
autora, na którą wpływają jego pomysły i zamiary. Jego zdaniem: „Nigdy nie wolno
oddzielić formy od treści, zwłaszcza w wypadku reportażu, w którym dominująca rola
faktów w pewnym stopniu wpływa na formę i środki wyrazu. Styl i kompozycja są zależne
od autora, jego reakcji na otaczający go świat, od najpoważniejszych problemów dnia”45.
Kompozycja nie jest przypadkowa, dowolna, ani statyczna. Współczesny reportaż jest
odzwierciedleniem autorskich pomysłów, kompozycyjnej oryginalności oraz dowolnych
kombinacji znanych procesów kompozycyjnych46. Zatem Karel Štorkán proponuje podział
reportażu według kompozycji i przedstawianego tematu na:
 Reportaż narracyjny – najczęstsza forma reportażu; narracja pierwszoosobowa;
w tekście są wkomponowane rozważania i opinie autora czy też jego doświadczenia
i przeżycia; wykorzystywany do opisów podróży;
 Reportaż dramatyczny – praca ze środkami stylistycznymi – gradacja, porównanie,
metafora;
 Reportaż afabularny – akcja jest zastąpiona myślą czy wglądem w człowieka; dramat
zewnętrzny zastąpiony wewnętrznym, gra na emocjach;
 Reportaż wywiad – forma reportażu, która łączy opis środowiska lub osoby
z dialogiem między reporterem i osobą, z którą jest przeprowadzany wywiad; typowy
dla angielskiej i niemieckiej prasy;
 Kompozycja-montaż
(kompozice-montáže)
–
charakterystyczna
dla
filmu
dokumentalnego i telewizji; korzysta z fotografii, map, dokumentów i tekstów, które
44
MOCNÁ, Dagmar a PETERKA, Josef. Encyklopedie literárních žánrů. 1. vyd. Praha: Paseka, 2004, s. 568
„Formu nelze nikdy abstrahovat od obsahu, zejména u reportáže, kde dominující úloha faktu do jisté míry ovlivňuje
formu a výrazové prostředky. Styl a kompozice jsou výslovně záležitostí autora, jeho reakcí na okolní svět, na
nejzávažnější problémy dne.“ ŠTORKÁN, Karel. Reportáž. W: Novinářské žánry. 1. vyd. Praha: Novinář, 1973, s. 52
46
Ibidem., s. 53
45
12
pozwolą odbiorcom doświadczyć takiego samego procesu odkrywania faktów, jakiego
w czasie swej pracy doznał sam autor;
 Kompozycja luźna (volná kompozice) – powstała jako bunt przeciwko konwencji
i przyzwyczajeniom; wspólną cechą kompozycyjną zazwyczaj jest tylko drobny fakt,
puenta, w wielu wypadkach znaczące społeczne czy historyczne wydarzenie, znane
powiedzenie, wspomnienia autora itp.47
Gwałtowny rozwój technologii oraz kolejnych form środków masowego przekazu
przyczynił się do zmian w obrębie tego gatunku. Powstały nowe odmiany reportażu,
przemawiające do szerszej grupy odbiorców. W dzisiejszym świecie to reportaże
dźwiękowe, przedstawiane przez telewizję bądź radio, dominują nad reportażami
pisanymi. W reportażu dźwiękowym relacje ze zdarzeń są przekazywane przez samych
bohaterów. Reportaż pisany jest inny w formie i metodach przekazu. Ważny dla niego jest
dobór słów i środków językowych, dzięki którym pobudza wszystkie zmysły, działa
na wyobraźnię czytelnika, stwarza możliwość współuczestnictwa w wydarzeniach
za pośrednictwem bohatera, autora. Natomiast dla reportażu radiowego ważny jest głos
mówcy oraz dźwięk wzmacniający atmosferę, a dla telewizyjnego to umiejętne
zestawienie obrazu i dźwięku48. Słowami Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego:
„Wszystkie te reportaże łączy jedna wspólna cecha: odpowiedni dobór faktów i umiejętne
ich ukazywanie w celu osiągnięcia pożądanego efektu”49.
Przełom XX i XXI wieku jest okresem formowania się nowych odmiennych form
dziennikarskich. Jedną z nich jest forma pośrednia między sprawozdaniem a reportażem
zwana feature50. Forma ta ukształtowała się w Stanach Zjednoczonych a w Polsce znana
jest od lat 90. Jej zadaniem jest szybkie przekazanie informacji o rzeczywistym zdarzeniu.
Autor takiego tekstu wybiera i przedstawia tylko najważniejsze fakty, trzyma się
chronologii zdarzeń, opisuje sytuacje i miejsca, w których się akcja rozgrywa. Feature
ukazuje tylko wycinek faktów, którym często towarzyszą fotografie ludzi i miejsc,
o których dziennikarz opowiada. Coraz częściej można natrafić na tę formę w prasie.
Spowodowane jest to zapotrzebowaniem społeczeństwa na informacje i możliwością
ŠTORKÁN, Karel. Publicistické žánry. 1. vyd. Praha: Vydavatelství a nakladatelství Novinář, 1980, s. 307-309
Zbigniew Bauer, Edward Chudziński. Wyd. 4. 2008, s. 331-332
49
Ibidem., s. 332
50
Ibidem., s. 329
47
48
13
szybkiego zorientowania się w problematyce, a także czynnikami komercyjnymi
(szybkość przekazu oraz miejsce przeznaczone na płatną reklamę)51.
Podsumowanie
Dawniej pisano listy, kartki, szkice, pamiętniki czy sprawozdania z podróży, ale
nie nazywano ich reportażem. Dopiero rozwój prasy i pojawienie się zawodu reportera
w XIX wieku pozwoliły na uformowanie się tego gatunku i nadanie mu właściwej nazwy.
Jest to gatunek trudny do zdefiniowania i klasyfikacji. Reportaż cieszy się popularnością
nie tylko u jego licznych praktyków, ale także u teoretyków, dla których stał się
przedmiotem badań. Każdy z nich ma odmienne podejście do problemu, ich definicje oraz
typologie różnią się od siebie w zależności od rozważań nad tym zagadnieniem,
od przyjętych kryteriów oraz metod badań. Niezależnie od wszystkich definicji oraz
określeń tego gatunku można wywnioskować, że celem reportera jest napisanie tekstu
w taki sposób, by wywarł na odbiorcy wrażenie. By stworzył możliwość przeżycia
autentycznego zdarzenia, pomógł zrozumieć sytuację, zmusił adresata do zastanowienia
się nad problemem i dojścia do własnych wniosków.
51
dziennikarskie [E-book – mobi/epub]. Red. Kazimierz Wolny-Zmorzyński. 2014, s. 32-33
14
2. Rozdział II: Tradycje polskiego reportażu
Reportaż jest gatunkiem kształtującym się przez wiele wieków. Jego elementy
jednak można zauważyć w odmiennych gatunkach literackich byłych epok opisujących
ważne wydarzenia czy podróże. W literaturze polskiej ważnym okresem dla procesu
formowania się tego gatunku był wiek XIX, w którym formy reportażowe określano
słowami nowela, obrazek, szkic, sprawozdanie, także list. Przełomowym okresem dla tego
gatunku był wiek XX, kiedy wzrosła wartość informacji sprawozdawczych
z rzeczywistych wydarzeń a sprawozdania wojenne oraz informacje dotyczące tematów
społecznych znalazły zainteresowanie wśród czytelników.
2.1. Pokolenie międzywojnia oraz drugiej wojny światowej
Dwudziestolecie
międzywojenne
zapoczątkowało
w
literaturze
polskiej
zainteresowanie literaturą faktu. Reportaż, jako nowy gatunek literacki, znalazł swoich
praktyków, którzy dali początek tzw. polskiej szkole reportażu znanej na całym świecie.
Za jego twórcę uważa się Melchiora Wańkowicza, pisarza, dziennikarza i publicystę,
autora tekstów zajmujących się tematami wojennymi, politycznymi i gospodarczymi52.
Debiutem literackim autora był tekst zatytułowany Opowiadanie legionisty Władysława
Pasika. Współpracował z gazetami Kurier Warszawski, Wiadomości Literackie oraz
Kurier Poranny, w których publikował swoje teksty o Polsce i zagranicy. Jego relacja
z podróży do Meksyku W kościołach Meksyku (1927) ukazała się na łamach Kuriera
Warszawskiego53. Do zbiorów reportaży opublikowanych w okresie międzywojnia zalicza
się takie pozycje, jak Opierzona rewolucja (1934), Szczenięce lata (1934), także
Na tropach Smętka (1936)54. Podczas II wojny światowej Wańkowicz działał jako
korespondent wojenny, na emigracji publikował teksty pod pseudonimem Jerzy Łużyc.
W 1944 roku uczestniczył w Bitwie o Monte Cassino, o której w latach 1945-1947 napisał
książkę Bitwa o Monte Casinno. Wańkowicz po wojnie został na emigracji a dopiero
w 1958 roku wrócił na stałe do Polski, gdzie kontynuował działalność literacką55.
WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz. Posłowie. W: 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 2.
Mariusz Szczygieł. 2014, s. 939
53
KALISZEWSKI, Wojciech. Melchior Wańkowicz. W: Culture.pl [online]. 9.07.2015 [dostęp 3.02.2016]. Dostępne
w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/melchior-wankowicz
54 BELUCH, Kalina. Melchior Wańkowicz. W: Granice.pl [online]. [dostęp 3.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://www.granice.pl/recenzja.php?id=84&ida=110
55
KALISZEWSKI, Wojciech. Melchior Wańkowicz. W: Culture.pl [online]. 9.07.2015 [dostęp 3.02.2016]. Dostępne
w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/melchior-wankowicz
52
15
Do twórczości powojennej należą takie tytuły, jak Ziele na kraterze (1951), Prosto
od krowy (1965), Karafka La Fontaine’a (1972) i inne56. Kolejnym czołowym
przedstawicielem tego okresu jest Ksawery Pruszyński, reporter i publicysta publikujący
teksty w krakowskim dzienniku Czas oraz warszawskim Buncie Młodych, korespondent
wojenny Wiadomości Literackich, autor reportaży z podróży po Polsce, Rosji,
Czechosłowacji, Palestynie czy też po wstrząśniętej wojną domową Hiszpanii
– W czerwonej Hiszpanii (1937)57. Znany z tekstów o charakterze politycznym,
m.in. Sarajewo 1914, Szanghaj 1932 i Gdańsk 193? (1932) czy Palestyna po raz
trzeci (1933)58. Jego dorobek obejmuje także teksty o temacie geopolitycznym,
monografie nt. Tadeusza Kościuszki i Aleksandra Wielkopolskiego oraz książkę Rosyjski
rok (1944), która wywołała oburzenie wśród polskiej emigracji. Książka ta została
po raz pierwszy opublikowana w języku angielskim jako Russian Year. Niestety polskiego
oryginału nie udało się odnaleźć59. Podczas II wojny światowej pracował także jako
dyplomata rządu polskiego na emigracji, w latach 1945-1950 był posłem PRL-u
w Holandii60. Następnymi ważnymi postaciami tego okresu są Aleksander JantaPołczyński oraz Arkady Fiedler. Pierwszy z nich, Aleksander Janta-Połczyński,
czasami
zwany
„Rejem
polskiego
reportażu“,
zasłynął
swymi
reportażami
dziennikarskimi. Pisarz, dziennikarz, korespondent wojenny we Francji, tłumacz języka
japońskiego, wielki podróżnik61, podróżował nie tylko po krajach europejskich, ale także
po ZSSR, Dalekim Wschodzie, Azji oraz Stanach Zjednoczonych. Z jego wędrówek
po świecie powstały m.in. takie teksty, jak Patrz na Moskwę (1933), Made in Japan
(1935), Odkrycie Ameryki (1936), Nakresach Azji (1939), Pamiętnik indyjski (1970)62.
Przeprowadził wywiady z prezydentem USA Rooseveltem, Charliem Chaplinem czy też
Mahatmą Ghandim. To nazwiska niektórych wybitnych osobowości znanych na całym
świecie, z którymi Jancie-Połczyńskiemi udało się porozmawiać. Po II wojnie światowej
56
BELUCH, Kalina. Melchior Wańkowicz. W: Granice.pl [online]. [dostęp 3.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://www.granice.pl/recenzja.php?id=84&ida=110
57
SZCZYGIEŁ, Mariusz. Ksawery Pruszyński. W: 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 1. Mariusz
Szczygieł. 2014, s 468
58
59
SZCZYGIEŁ, Mariusz. Ksawery Pruszyński. W: 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 1. Mariusz
Szczygieł. 2014, s. 468-469
60
Ksawery Pruszyński. Portalwiedzy.onet.pl [online]. [dostęp 7.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://portalwiedzy.onet.pl/36016,,,,pruszynski_ksawery,haslo.html
61
NOWAKOWSKA, Agnieszka. Rej polskiego reportażu. Aleksander Janta-Połczyński. W: Mapakultury.pl [online].
25.01.2011 [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://www.mapakultury.pl/art,pl,mapa-kultury,95057.html
62
Aleksander Janta-Połczyński. Portalwiedzy.onet.pl [online]. [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://portalwiedzy.onet.pl/17782,,,,janta_polczynski_aleksander,haslo.html
16
został na stałe na emigracji w Stanach Zjednoczonych, do ojczyzny wrócił na krótki czas,
by stwierdzić, w jakim stanie znajdowała się powojenna Polska. Po powrocie do Stanów
opisał spostrzeżenia z wyjazdu do kraju i tak ukazała się książka Wracam z Polski (1949),
która wywołała falę negatywnych reakcji nie tylko wśród polskiej emigracji 63. Arkady
Fiedler, pisarz reportażysta oraz podróżnik opisujący własne doświadczenia i przeżycia
z wypraw po Brazylii, Meksyku, Indochinach, Madagaskarze czy Afryce Zachodniej.
Do jego twórczości skupiającej się na relacjach z podróży zaliczane są m.in. teksty
Wśród Indian Koroadów (1932), Dzikie banany (1960), Spotkałem szczęśliwych Indian
(1968) Madagaskar okrutny czarodziej (1969), Piękna straszna Amazonia (1971).
Fiedlerowi podobnie jak innym twórcom tego okresu nie był obojętny los polskich
żołnierzy, żołnierzom walczącym w Bitwie o Wielką Brytanię zadedykował książkę
Dywizjon 303 (1940), natomiast starania polskich marynarzy opisał w książce Dziękuję ci,
kapitanie (1944). Po wojnie wrócił do ojczyzny, gdzie dalej kontynuował swoją
twórczość64. Prócz wymienionych wyżej autorów w okresie międzywojnia publikowało
wielu reporterów i reportażystów, którzy podjęli się wyzwania opisania nie tylko tematów
społecznych i politycznych dotyczących Polski, ale także relacji z podróży po krajach
europejskich, Afryki, Azji czy Ameryki. Ich teksty ukazywały się w formie książek bądź
publikowano je na łamach gazet, m.in. Wiadomości Literackich, Kuriera Warszawskiego,
Kultury, Kuriera Porannego i Czasu. Dwudziestolecie międzywojenne jest okresem
twórczości znakomitych praktyków reportażu, do których zaliczają się Irena Krzywicka,
Helena Boguszewska, Antoni Słonimski, Maria Kuncewiczowa, Wanda Melcer, Konrad
Wrzos i inni65.
Druga wojna światowa niewątpliwie wywarła wpływ na twórczość publicystyczną
i literacką lat 40. W tym okresie wzrosło znaczenie literatury faktu, która dokumentowała
okrucieństwa wojenne, wydarzenia na frontach, żywoty ludzi dotkniętych przez wojnę,
także konsekwencje, jakie przyniosła. Spora część reportaży publikowanych w tym okresie
pisana była przez Polaków na emigracji. Ich twórczość najczęściej publikowano w postaci
książek, których zadaniem było informowanie o zdarzeniach i dotarcie do szerokiego
grona odbiorców. Z tekstów o takim charakterze można wymienić Drogę wiodącą przez
STOPA, Elżbieta. Robił wywiady z Rooseveltem, Chaplinem, nawet z Ghandim! W: Tygodnik.pl [online].
28.08.2014 [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://tygodnik.pl/a/robil-wywiady-z%C2%A0rooseveltemchaplinem-nawet-z%C2%A0gh
64 Arkady Fiedler. Fiedler.pl [online]. [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://www.fiedler.pl/sub,pl,arkadyfiedler.html
65
Mariusz Szczygieł. 2014, s. 939-940
63
17
Narwik (1941) Ksawerego Pruszyńskiego, Dywizjon 303 (1942) Arkadego Fiedlera
czy Bitwę o Monte Casino (1945-1947) Melchiora Wańkowicza66.
2.2. Pokolenie powojenne
Okres powojenny w literaturze był okresem rozliczenia się ze zbrodniami
wojennymi oraz przemianami społeczno-politycznymi, które wpływały na atmosferę i stan
społeczeństwa polskiego. Powstające w drugiej połowie lat 40. reportaże, m.in. Miasto
naszych marzeń (1945) Janiny Broniewskiej, Na pobojowisku (1945) Edmunda
Osmańczyka czy Chłopskie gimnazjum w hrabskim pałacu (1946) Franciszka Gila
opisywały niewyobrażalne przeżycia i losy rodaków. Lata 50. były okresem odbudowy
zniszczonej Polski oraz transformacji społecznych i politycznych. Nowy ustrój polityczny
kraju oddziaływał na wszystkie sfery życia publicznego w tym także na twórczość literacką
i publicystyczną, która była podporządkowana tzw. doktrynie socrealistycznej,
przejawiającej się w np. w tekście Przy budowie (1950) Tadeusza Konwickiego. Przełom
październikowy pozwolił na odrodzenie się reportażu i tradycji narodowej. Twórcy
reagowali na obecną sytuację, także na nowo powracali do przeszłości np. Westerplatte
(1959) Melchiora Wańkowicza czy O królu i kapuście (1959) Mariana Brandysa. W latach
60. tematyka była bardzo zróżnicowana. Pisano o ludziach pochodzących z różnych
regionów kraju, należących do różnych środowisk społecznych, o nauce i kulturze,
o tematach historycznych, o osobach poszkodowanych np. Busz po polsku (1962)
Ryszarda Kapuścińskiego, o wspomnieniach z czasów wojennych np. 22 historie, które
napisało życie (1967) Krzysztofa Kąkolewskiego albo o poszukiwaniu sensu życia
w tekście Jerzego Lovella Losy darowane (1969). W tym okresie rozwijał się także
reportaż zagraniczny pisany przez Stefana Kozickiego Sputnik (1961), Krzysztofa
Baranowskiego Hobo (1965) i Ryszarda Kapuścińskiego Gdyby cała Afryka (1969).
W latach 70. w reportażu polskim rozwijało się kilka nurtów: historyczny, podróżniczy,
społeczny związany z tematami denazyfikacji, z ruchem narodowym oraz problematyką
ludobójstwa, m.in. Co u pana słychać? Krzysztofa Kąkolewskiego (1975) czy Zdążyć
przed Panem Bogiem (1976) Hanny Krall. Reportaż zagraniczny nadal cieszył
się popularnością wśród czytelników oraz jego twórców, do których można zaliczyć
Barbarę Wachowicz i jej Malwy na lewadach (1972), Małgorzatę Szejnert z tekstem
KIEDRZYNEK, Anna. Reportaż – polski reportaż podróżniczy. W: Poetyka.wordpress.com [online].
[dostęp 11.02.2016]. Dostępne w Internecie: https://poetyka.wordpress.com/polski-reportaz-podrozniczy/
66
18
Borowiki przy ternpajku (1972), Hannę Krall z reportażem Na wschód od Arbatu (1972)
oraz Ryszarda Kapuścińskiego z tytułami Chrystus z karabinem na ramieniu (1975)
czy Cesarz (1978). Twórczość lat 80. odzwierciedlała konflikty oraz przemiany
społeczno-polityczne, skupiała się na problemach ludzkich, m.in. Na śmierć i życie (1982)
Ryszarda Niemca. Reportaże Doroty Terakowskiej Próba generalna (1983) oraz
Małgorzaty Szejnert i Tomasza Zalewskiego Grudzień-Sierpień-Grudzień (1984)
opisywały także zaostrzające się konflikty w zakładach przemysłowych67.
Od drugiej połowy XX wieku reportażem zajmowało się wiele znakomitych oraz
interesujących osobowości, do grona których należało troje wybitnych reporterów,
mianowicie Ryszard Kapuściński, Hanna Krall oraz Małgorzata Szejnert. Pierwszy z nich,
Ryszard Kapuściński, był reporterem, publicystą, pisarzem, poetą oraz podróżnikiem,
przemierzającym prawie cały świat. Karierę publicysty rozpoczął w gazecie Sztandar
Młodych, w której opublikowano jego reportaż To też jest prawda o Nowej Hucie (1956),
który tak spodobał się władzom, że Kapuściński otrzymał nagrodę Złoty Krzyż Zasługi.
W latach późniejszych pisał reportaże na łamach Polityki a od roku 1962 był
korespondentem zagranicznym Polskiej Agencji Prasowej. W latach 60. rozpoczęły się
jego tułaczki po Afryce, na podstawie których napisał książki Czarne gwiazdy (1963) oraz
Gdyby cała Afryka (1969) dokumentujące przemiany społeczno-polityczne kontynentu.
Prócz Afryki Kapuściński odwiedził także Kaukaz, pięć lat podróżował po Ameryce
Południowej, wyjechał także do Azji i na Bliski Wschód. Jego przeżycia i przygody oraz
obserwacje z tych wypraw opisane zostały m.in. w książkach Kirgiz schodzi z konia
(1968), Jeszcze jeden dzień życia (1976), Cesarz (1978) i Szachinszach (1982). Lata 80.
były okresem twórczości literackiej, m.in. Notes (1986) i Lapidarium (1990) a w latach
90. Kapuściński powrócił do twórczości reporterskiej w książce Imperium (1993),
opowiadającej o relacjach z podróży po byłych krajach ZSRR i opisującej współczesną
Rosję. W książce Heban (1998) znowu powraca do tematu afrykańskiego. W 2003 roku
wydana została książka biograficzna Autoportret reportera składająca się z wypowiedzi
Kapuścińskiego na temat podróży, pracy reporterskiej i twórczej. Jego książki reporterskie
tłumaczono na wiele języków i do dziś są popularne zarówno w Polsce, jak i na świecie68.
Hanna Krall jest dziennikarką i reporterką pochodzenia żydowskiego. Podczas wojny
67
68
Życiorys Ryszarda Kapuścińskiego. Kapuscinski.info [online]. [dostęp 28.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://kapuscinski.info/zyciorys
19
cudem uciekła z transportu do getta. Jej przeżycia i problematyka holocaustu stały
się tematami przewodnimi w jej twórczości. Skończyła studia dziennikarskie
na Uniwersytecie Warszawskim, pierwsze doświadczenia zawodowe zbierała w redakcji
Życia Warszawy, ale prawdziwą karierę publicystyczną rozpoczęła w Polityce.
Jej debiutem książkowym był cykl reportaży z podróży po Związku Radzieckim
zatytułowany Na wschód od Arbatu (1972). W 1977 roku została wydana najsłynniejsza
książka w jej karierze, Zdążyć przed Panem Bogiem, wywiad z Markiem Edelmanem
o powstaniu w getcie warszawskim, dzięki któremu zauważono jej talent poza granicami
Polski. Po odejściu z Polityki współpracowała z Krzysztofem Kieślowskim i z Zespołem
Filmowym Tor. Do tematyki żydowskiej powróciła w książce Dowody na istnienie (1995).
Kolejnymi książkami zasługującymi na uwagę są Wyjątkowo długa linia (2004), historia
400-letniej kamiennicy w Lublinie i jej mieszkańców, oraz Różowe strusie pióra (2009),
rodzaj autobiografii opisujący jej przeżycia, rozmowy oraz korespondencję z ludźmi.
Do jej dorobku można zaliczyć takie tytuły, jak Sześć odcieni bieli (1978), Sublokatorka
(1985), Taniec na cudzym weselu (1994), Tam już nie ma żadnej rzeki (1998), To ty jesteś
Daniel (2001), Żal (2007) i inne69. Ostatnim praktykiem reportażu z tej trójki jest
Małgorzata Szejnert, reporterka i pisarka, twórczyni współczesnej polskiej szkoły
reportażu, współzałożycielka Gazety Wyborczej, w której przez wiele lat prowadziła dział
reportażu. Studia dziennikarskie pomogły jej w karierze publicystycznej, w tygodniku
Literatura prowadziła dział reportażu, w 1980 pomagała w redagowaniu biuletynu
strajkowego (później przekształconego na Solidarność) w szczecińskiej Stoczni
im. Warskiego. W 1984 razem z Tomaszem Zalewskim opublikowała książkę Szczecin:
Grudzień – Sierpień – Grudzień dokumentującą negocjacje strajkowe w stoczni
z 1980 roku. W tym samym roku wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie znalazła
pracę w redakcji Nowego Dziennika, ale już po dwóch latach wróciła do kraju, gdzie
w 1989 współtworzyła Gazetę Wyborczą i na wiele lat poświęciła się pracy w jej redakcji.
Debiut książkowy autorki to Borowiki przy ternpajku (1972), tekst o losach polskich
emigrantów w Stanach Zjednoczonych. Do lat 90. wydała kilka książek, m.in. Sława
i infamia (1988) czy Śród żywych duchów (1990). Do własnej twórczości powróciła
dopiero po roku 2000 w tekstach Czarny ogród (2007), opisującym historię Górnego
Śląska i rodu Giesche, Wyspa Klucz (2009), historii imigrantów przyjeżdżających
69
MARZEC, Bartosz. Hanna Krall.W: Culture.pl [online]. 9.07.2014 [dostęp 28.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://culture.pl/pl/tworca/hanna-krall
20
na wyspę Ellis Island (New York), Dom żółwia. Zanzibar (2011) opowiadającym o historii
i przemianach społeczno-politycznych wyspy oraz o wpływie i skutkach kolonializmu70.
2.3. Nowe pokolenie polskiego reportażu
Wydarzenia z roku 1989 dały początek nowemu okresowi twórczości literackiej
i publicystycznej. Reporterzy reagowali na zmiany ustroju politycznego i społecznego,
które uwolniły wszystkie sfery życia publicznego od socjalizmu i cenzury, i dzięki którym
swobodnie mogli wypowiadać się na wszystkie tematy. Pierwsza faza tego okresu była
fazą rozliczenia się z komunizmem, powracano do tekstów publikowanych na emigracji,
pisano o ludziach poszkodowanych, zaniedbanych, chorych, zagubionych w procesie
transformacji państwa. Ważną rolę w tym okresie odgrywała prasa, zwłaszcza nowo
założona Gazeta Wyborcza, wokół której skupiali się utalentowani reporterzy,
m.in. Mariusz Szczygieł, Jacek Hugo-Bader, Wojciech Jagielski, Beata Pawlak, Lidia
Ostałowska, a także Wojciech Tochman, którzy w swobodny sposób mogli wypowiadać
się na dowolny temat, pisać o tematach kontrowersyjnych, mogli realizować swoje
pomysły. Nowe tysiąclecie rozpoczęło drugą fazę w twórczości reporterskiej. Reporterzy
nadal poświęcają uwagę tematom krajowym, zwłaszcza społecznym i politycznym,
opowiadają o otaczającej ich rzeczywistości, poruszają delikatne tematy, szukają tematów
kontrowersyjnych, m.in. Obwód głowy (2007) i Serce narodu koło przystanku (2009)
Włodzimierza Nowaka, Miedzianka. Historia znikania (2011) Filipa Springera. Także
reportaże podróżnicze opisujące bogactwo kulturalne, sytuacje społeczno-polityczne,
przede wszystkim ubóstwo, konflikty, także skutki globalizacji czy kolonializmu
w krajach całego świata cieszą się popularnością wśród reporterów, m.in. teksty Pawła
Smoleńskiego Izrael już nie frunie (2006) oraz Irak (2012), Gottland (2008) Mariusza
Szczygła, Planeta Kaukaz (2010) czy Abchazja (2013) Wojciecha Góreckiego, Biała
gorączka (2012) Jacka Hugo-Badera, Angole (2014) Ewy Winnickiej. Chociaż ich teksty
są często publikowane na łamach gazet lub dodatków do nich, to można zauważyć
wzrastającą tendencję w tworzeniu zbiorów reportaży na podobny temat i wydawaniu
ich w postaci książek reporterskich. Nowe pokolenie reporterów ma własny styl
twórczości, który przedstawia wydarzenia w taki sposób, by były one zrozumiane, robiły
wrażenie, zmusiły do zastanowienia się i na długo zostały w pamięci czytelników. Obecnie
70
MARZEC, Bartosz. Małgorzata Szejnert.W: Culture.pl [online]. 7.04.2015 [dostęp 29.02.2016]. Dostępne w
Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/malgorzata-szejnert
21
wzrasta zainteresowanie współczesnym reportażem zarówno w Polsce, jak i w świecie,
gdzie książki polskich reporterów tłumaczone są na wiele języków71. Twórczość
reporterów współczesnej generacji z pewnością zasługuje na uwagę, ponieważ porusza nie
tylko aktualne tematy krajowe i zagraniczne, ale również tematy delikatne czy
kontrowersyjne. Do najważniejszych reporterów nowego pokolenia należą Wojciech
Górecki, Jacek Hugo-Bader, Włodzimierz Nowak, Lidia Ostałowską, Paweł Smoleński,
Wojciech Tochman, Filip Sringer i inni72. Jednym z czołowych przedstawicieli tego
pokolenia jest Mariusz Szczygieł, znakomity reporter i pisarz, współzałożyciel Instytutu
Reportażu w Warszawie oraz księgarni Wrzenie Świata. Karierę reportera rozpoczął
w tygodniku Na Przełaj, od 1990 roku współpracował z Gazetą Wyborczą, gdzie w latach
późniejszych prowadził dział reportażu. W latach 1995-2001 prowadził talk show
Na każdy temat 73. Jego debiutem książkowym była Niedziela, która zdarzyła się w środę
(1996), zbiór reportaży wcześniej publikowanych na łamach Gazety Wyborczej, opisujący
losy ludzi zagubionych w procesie transformacji państwa. Jego zainteresowanie historią
i kulturą Czech było impulsem do napisania książki Gottland (2006), dzięki której
zauważono jego talent i twórczość także poza granicami Polski i za którą otrzymał kilka
nagród. Do W jego dorobku są takie tytuły, jak Kaprysik. Damskie historie (2010),
Zrób sobie raj (2010) oraz Láska nebeská (2012). Pod jego redakcją ukazała się
dwutomowa antologia 100/XX. Antologia polskiego reportażu XX wieku (2014) oraz 20 lat
nowej polski w reportażach według Mariusza Szczygła (2009), w których znajdują
się najciekawsze teksty polskich reporterów. Mariusz Szczygieł z pewnością należy
do najczęściej tłumaczonych polskich reporterów na języki obce74.
Podsumowanie
Okres międzywojnia zapoczątkował tradycję polskiego reportażu, który do dziś
cieszy się zainteresowaniem wśród jego praktyków oraz odbiorców. W różnych latach
zwracano uwagę na różne tematy, jednak niezależnie od okresu twórczości reporterzy
zawsze starali się poinformować społeczeństwo o najważniejszych wydarzeniach
71
72
ROBERT, Maciej. Polska reporterska. W: Xiegarnia.pl [online]. 15.03.2013 [dostęp 6.03.2016]. Dostępne w
Internecie: https://xiegarnia.pl/artykuly/felieton/polska-reporterska/
73
Mariusz Szczygieł. Czarne.com.pl [online]. [dostęp 6.03.2016]. Dostępne w Internecie:
https://czarne.com.pl/katalog/autorzy/mariusz-szczygiel
74
MARZEC, Bartosz. Mariusz Szczygieł.W: Culture.pl [online]. 30.04.2014 [dostęp 6.03.2016]. Dostępne w
Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/mariusz-szczygiel
22
społeczno-politycznych w kraju i zagranicą, nie bali się podjąć tematów delikatnych czy
kontrowersyjnych lub bolesnych, np. związanych z wojnami, ich następstwami oraz
ludobójstwem. Ich reportaże publikowano na łamach gazet bądź ukazywały się w postaci
książek reporterskich. Od początków reportażu w Polsce do dnia dzisiejszego reportażem
zajmowało się i zajmuje wielu znakomitych reporterów zasługujących na uwagę,
do najważniejszych z nich m.in. należą Melchior Wańkowicz, Ksawery Pruszyński,
Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Małgorzata Szejnert czy Mariusz Szczygieł.
23
3. Rozdział III: Sylwetki autorów
Lidia Ostałowska wraz z Wojciechem Tochmanem nalezą do współczesnego
pokolenia reporterów, którzy nadal utrzymują tradycję polskiego reportażu. Tematami
przewodnimi obu autorów są ludzkie problemy, losy, cierpienia i bóle ukazujące drugą
twarz społeczeństwa polskiego. Z ich twórczością czytelnicy mogą zaznajomić się
w Gazecie Wyborczej oraz dodatkach do niej lub w książkach reporterskich, ich teksty
są często tłumaczone na języki obce.
3.1
Życie i twórczość Lidii Ostałowskiej
Lidia Ostałowska urodziła się w 1954 roku w Warszawie. Jest reporterką oraz
działaczką społeczną współpracującą z Fundacją ITAKA. Skończyła studia polonistyczne
na Uniwersytecie Warszawskim, a karierę dziennikarską rozpoczęła w Przyjaciółce,
w której opublikowała swoje pierwsze reportaże, w 1981 współpracowała ze studenckim
pismem Itd. Podczas stanu wojennego przerwała pracę reporterską i pracowała jako
nauczycielka języka polskiego, do twórczości powróciła w 1989 roku, kiedy dołączyła
do redakcji Gazety Wyborczej, gdzie pracuje do dziś75. Jej reportaże nie są zabawne, wręcz
przeciwnie: „Piszę o tych, którym trudniej – o mniejszościach narodowych i etnicznych,
o kobietach, o młodzieży z subkultur i o wykluczonych”76. Ostałowska zajmuje się
reportażem społecznym, który opowiada o ciężkim życiu osób poszkodowanych przez los,
ich problemach, cierpieniach, codziennym zmaganiu z życiem. Jej pierwsza książka
reporterska Cygan to Cygan ukazała się w 2000 roku. Autorka opisała w niej obecną
sytuację Romów w Europie Środkowo-Wschodniej walczących z brakiem akceptacji przez
społeczeństwo, którzy w tym zmieniającym się świecie nadal próbują zachować własną
tożsamość, kulturę oraz tradycje związane z ich stylem życia. Opowiada o historiach tych
ludzi pochodzących z różnych krajów, którzy na co dzień walczą ze swoim losem77.
Kolejnym tytułem w twórczości reporterki są Farby wodne (2011), które przyniosły
jej nominacje do nagród literackich - Nagroda Literacka Nike oraz Nagroda im. Ryszarda
75
SZCZYGIEŁ, Mariusz. Lidia Ostałowska. W: 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 2. Mariusz
Szczygieł. 2014, s. 734
76
OSTAŁOWSKA, Lidia. Cyt. W: PIECHOTA, Magdalena. „O tych, którym trudniej“. Reportaż literacki Lidii
Ostałowskiej. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 4, s. 40 [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/4-2014/4-2014.pdf
77
Lidia Ostałowska, ”Cygan to Cygan”. W: Culture.pl [online]. 2.10.2002 [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w
Internecie: http://culture.pl/pl/dzielo/lidia-ostalowska-cygan-to-cygan
24
Kapuścińskiego78. Irena Grudzinska-Gross trafnie opisała fabułę tej książki: „Na kanwie
życia więźniarki, która malowała ’Cyganów doktora Mengele’, Lidia Ostałowska
przedstawia historię zagłady europejskich Romów i powojenne zawirowania polityki
pamięci“79. Rok później ukazała się kolejna książka nominowana do nagrody im. Ryszarda
Kapuścińskiego, Bolało jeszcze bardziej (2012), zbiór reportaży zajmujących się tematami
społecznymi niedostrzeganymi przez społeczeństwo, tematami tabu80. Z jej tekstami
można zaznajomić się także w antologiach polskich reportaży, m.in. Kraj Raj (1993),
To nie mój pies, ale moje łóżko (1998), Anna z gabinetu bajek (1999), Zły dotyk (2001),
Cała Polska trzaska (2006), 20 lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła
(2009) oraz Kobiety, które igrały z bogami (2010)81.
Na jej twórczość niewątpliwie wpłynęli znakomici reporterzy, których prace
chętnie czytała, m.in. Kapuściński, Krall, Szejnert82, także Pruszyński, którego styl pisania
polubiła ze względu na czysty krystaliczny język, krytycyzm pojawiający się w jego
tekstach oraz uczciwe spojrzenie na opisywaną rzeczywistość83. W Gazecie Wyborczej
była pod opieką Małgorzaty Szejnert, dzięki której zdobyła doświadczenia, które później
pomogły jej w uformowaniu własnego stylu i formy84. Jak zauważył Kazimierz
Wolny-Zmorzyński: „Małgorzata Szejnert narzuciła formę i styl, których należy
przestrzegać do dziś: stosowanie w tekście śródtytułów, by był on czytelny, pisanie
o zdarzeniach i bohaterach plastycznie, by odbiorca nie tylko umiał sobie prezentowane
historie wyobrazić, ale by je przeżywał z bohaterami, układanie faktów w taki sposób,
by robiły wrażenie na czytelniku, konstruowanie wyraźnych point, pokazywanie przede
wszystkim człowieka i jego problemów“85.
78
Impresariat. Lidia Ostałowska. W: Instytutr.pl [online]. [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://instytutr.pl/pl/impresariat/lidia-ostalowska/
79
GRUDZIŃSKA-GROSS, Irena. Cyt. W: Farby Wodne, Lidia Ostałowska. W: Czarne.com.pl [online].
[dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie: https://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/farby-wodne
80
Bolało jeszcze bardziej, Lidia Ostałowska. W: Czarne.com.pl [online]. [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie:
https://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bolalo-jeszcze-bardziej
81
PIECHOTA, Magdalena. „O tych, którym trudniej“. Reportaż literacki Lidii Ostałowskiej. Naukowy Przegląd
Dziennikarski [online]. 2014, nr 4, s. 42 [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przegladdziennikarski.org/nr/4-2014/4-2014.pdf
82
Lidia Ostałowska. W: .Made in Poland: antologia reporterów Dużego Formatu. Włodzimierz Nowak a Mariusz
Burchart. 2013, s. 63
83
Lidia Ostałowska gościem Wioski Budowniczych Mostów. W: Youtube.com [online]. 28.08.2015 [dostęp
8.03.2016]. Dostępne w Internecie: https://www.youtube.com/watch?v=B6H-SerERik
84
85
25
3.2
Życie i twórczość Wojciecha Tochmana
Wojciech Tochman urodził się w 1964 roku w Krakowie. Jest reporterem, autorem
literatury non-fiction, współzałożycielem Instytutu reportażu, gdzie pracuje jako
wykładowca w Polskiej Szkole Reportażu oraz angażuje się w działalność innych
organizacji związanych z Instytutem. W latach 1996-2002 prowadził program telewizyjny
poświęcony osobom zaginionym Ktokolwiek widział, ktokolwiek wie, w tym czasie założył
Fundację ITAKA, której głównym celem jest poszukiwanie zaginionych oraz wspieranie
ich bliskich86. Jest absolwentem dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego, ale już
podczas nauki w liceum zadebiutował w tygodniku Na Przełaj reportażem o szkolnej
szatni. W 1990 roku dołączył do grona reporterów piszących dla Gazety Wyborczej, gdzie
przez wiele lat publikował swoje teksty, obecnie publikuje tylko w Dużym Formacie87.
Tochman podobnie jak Ostałowska zajmuje się reportażem społecznym, interesują
go tematy zaginionych, ludzi szukających swoich korzeni i krewnych, losy ludzi
poszkodowanych, biednych, podejmuje się także tematów związanych z ludobójstwem
oraz jego konsekwencjami. Sam Tochman o tematach swych reportaży mówi tak: „Piszę
o tym, czego nie pojmuję. Być może piszę o rzeczach, tu cytuję Hannę Krall, które są nie
do pojęcia. Ale muszę się przynajmniej starać je zrozumieć. To zmaganie się jest motorem
mojej reporterskiej pracy”88. Jego twórczość można podzielić na grupy ze względu
na opisaną w nich problematykę, pierwszą grupą są reportaże, które przedstawiają
problemy polskiego społeczeństwa, zajmują się trudnymi losami ludzkimi i tragediami,
ciężkimi decyzjami życiowymi oraz motywami postępowań niektórych bohaterów,
m.in. Schodów się nie pali (2002), Wściekły pies (2007) oraz Bóg zapłać (2010). Kolejną
grupą są teksty Jakbyś kamień jadła (2002), Dzisiaj narysujemy śmierć (2010) oraz Eli,
Eli (2013) relacjonujące sytuację społeczno-polityczną poza granicami Polski, w takich
krajach, jak Bośnia i Rwanda, do dziś rozliczających się ze skutkami ludobójstwa oraz
wojny domowej, także Filipiny, które pod maską raju turystycznego ukrywają swą drugą,
ciemniejszą twarz. Z kolei w książce Córeńka (2005) Tochman wyrusza na poszukiwanie
reporterki Beaty Pawlak, która przebywała na Bali podczas zamachów terrorystycznych
w 2002 roku. W 2014 ukazała się jak dotychczas jego ostatnia książka Kontener napisana
86
Bio. Tochman.eu [online]. [dostęp 12.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://tochman.eu/bio/
Wojciech Tochman. W: Made in Poland: antologia reporterów Dużego Formatu. Włodzimierz Nowak a Mariusz
Burchart. 2013, s. 85
88
TOCHMAN, Wojciech. Cyt. W: MODZELEWSKA, Anna. Wpływy Ryszarda Kapuścińskiego i Hanny Krall na
twórczość reporterską Wojciecha Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. 33
[dostęp 12.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
87
26
wspólnie z Katarzyną Boni, w której autorzy podjęli się tematu migracji i migrantów,
zwłaszcza tych z Syrii89. Książki Tochmana dwukrotnie znalazły się w finale Nagrody
Literackiej Nike, oprócz tego był także kilkakrotnie nominowany do innych nagród
literackich90. Jego teksty można także znaleźć w licznych antologiach, m.in. w antologiach
jego kolegi Mariusza Szczygła91.
Chociaż karierą reportera rozpoczął już jako utalentowany licealista, to prawdziwe
doświadczenia i lekcje zawodowe otrzymał dopiero w Gazecie Wyborczej, kiedy znalazł
się pod opieką Hanny Krall, która przyjęła go do redakcji. Uczyła go, jak wybierać
informacje z zebranych przez siebie materiałów i napisać o nich w taki sposób,
by czytelnik je zrozumiał i uwierzył im oraz by skłoniły go do własnych rozważań
i refleksji. Obu tych znakomitych reporterów łączy praca z językiem, unikają
przymiotników, komentarzy i długich opisów, nie angażują w teksty własnych emocji,
nie moralizują92. Jako młody reporter został zaproszony na międzynarodowe warsztaty
dziennikarskie prowadzone przez Ryszarda Kapuścińskiego, które były zorganizowane
przez Open Society Institut93. Lekcje Kapuścińskiego, przede wszystkim jego
doświadczenia zawodowe niewątpliwie pomogły Tochmanowi w jego pracy reporterskiej,
bo jak sam przyznaje: „Kapuściński nauczył mnie, by w pracy nie bać się swojej
samotności. Przeciwnie: wierzę, że ona jest moim sprzymierzeńcem”94. Tochman cenił
go jako człowieka, nauczyciela, do którego on i inni reporterzy zawsze mogli przyjść
po wsparcie: „My nie byliśmy samotni. Bo był Ryszard Kapuściński: uśmiechnięty,
otwarty, życzliwy. Po powrocie z podróży mogliśmy do niego zadzwonić, wpaść
do pracowni na poddaszu. Zawsze, gdy nie był daleko, miał czas i poświęcał swoją
uwagę”95. Pewne podobieństwo w twórczości Tochmana i jego nauczycieli można
zauważyć także w opisywanych tematach, podobnie jak Hanna Krall zajmuje się tematem
ludobójstwa, natomiast z Ryszardem Kapuścińskim łączy go zainteresowanie obcymi
kulturami.
89
Książki. Tochman.eu [online]. [dostęp 13.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://tochman.eu/ksiazki/
Wojciech Tochman. Instytutksiazki.pl [online]. [dostęp 13.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://www.instytutksiazki.pl/autorzy-detal,literatura-polska,1810,tochman-wojciech.html%CB%83
91
92
MODZELEWSKA, Anna. Wpływy Ryszarda Kapuścińskiego i Hanny Krall na twórczość reporterską Wojciecha
Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. 31 [dostęp 12.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
93
94
twórczość reporterską Wojciecha Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. 36
[dostęp 12.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
95
TOCHMAN, Wojciech. Cyt. W: Ibidem., s. 36
90
27
Podsumowanie
Lidia Ostałowska i Wojciech Tochman należą do współczesnej generacji polskich
reporterów, którzy w pewnym czasie rozwijali swój talent w Gazecie Wyborczej pod
opieką znakomitych reporterów, nauczycieli, którzy pomogli im udoskonalić własny styl
i formę wypowiedzi. Ich twórczość rozpoznawalna jest nie tylko wśród innych reporterów,
ale także czytelników. W tekstach zajmują się tematami trudnymi, bolesnymi związanymi
z ciężkim losem, ciosami życiowymi, cierpieniami, podjętymi decyzjami, nietolerancją
społeczną oraz brakiem akceptacji i uznania.
28
4. Rozdział IV: Obraz współczesnej Polski w tekstach Bolało jeszcze
bardziej i Bóg zapłać
W książkach reporterskich Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać Lidia Ostałowska
oraz Wojciech Tochman poświęcają uwagę problemom społecznym pojawiającym
się w Polsce oraz kwestii mentalności społeczeństwa polskiego. Prawie wszystkie
reportaże znajdujące się w omawianych książkach były poprzednio publikowane na
łamach gazet bądź w innych książkach reporterskich. Bolało jeszcze bardziej (2012) Lidii
Ostałowskiej
to
zbiór
dwunastu
reportaży
napisanych
w
latach
1991-2005
i publikowanych w Gazecie Wyborczej, Dużym Formacie, Magazynie i Wysokich
Obcasach96. Niektóre jej reportaże powstały we współpracy z innymi reporterami.
Natomiast Bóg zapłać (2010) Wojciecha Tochmana to zbiór czternastu reportaży
wcześniej publikowanych w Gazecie Wyborczej lub jej dodatkach, a także w jego
książkach Schodów się nie pali (2002) i Wściekły pies (2007)97.
4.1
Porównanie tematów historii, którymi się autorzy zajmują w wybranych
książkach
Książki Bolało jeszcze bardziej Lidii Ostałowskiej oraz Bóg zapłać Wojciecha
Tochmana przedstawiają ludzi poszkodowanych przez los, zmagających się z życiem
i poszukających jego sensu, walczących o zdobycie szacunku i uznania ze strony
społeczeństwa. Lidia Ostałowska w swoich reportażach pisze o tzw. Polsce B, o ludziach,
którym jest trudniej, którzy zagubili się w procesie transformacji po roku 1989 lub nie
potrafią się przystosować do zmieniającego się społeczeństwa i świata. Jak sam tytuł
jej książki wskazuje, znajdują się w niej teksty o bólu i cierpieniu, zmartwieniach,
trudnościach i problemach bohaterów. W reportażach przejawia się jej zainteresowanie
tematyką kobiet, młodzieży, mniejszości oraz wykluczonych, w których porusza sprawy z
nimi związane, mówi m.in. o: kobietach, które miały aborcje, pedofilii w rodzinie
i związku kazirodczym z własnym ojcem, mordowaniu noworodków jako formie
antykoncepcji, staraniach o adopcję dzieci z Białorusi przez polskie rodziny, młodzieży
należącej do subkultury blokersów, zespole Paktofonika oraz kulturze hip-hopowej,
96
OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2012, s. 185
Recenzja czytelnika: Bóg zapłać. Tochmana prawda o Bogu. W: Granice.pl [online]. [dostęp 24.03.2016]. Dostępne
w Internecie: http://www.granice.pl/recenzja,bog-zaplac,3283
97
29
nienawiści pomiędzy kibicami, także o mieszkańcach byłego PGR-u czy próbach
pochowania zwłok Ukraińców z UPA. Są to problemy, z jakimi nadal zmaga się
społeczeństwo, ale które są czasami nie niezauważane lub pomijane98.
Zaś Wojciech Tochman w swojej książce pisze o ludziach borykających się
z cierpieniem i sposobie, w jaki starają poradzić sobie w danej sytuacji, pisze o ludzkich
postępowaniach, postawach, przekonaniach, wierzeniach. Pisze o zaginionych, chorych,
ludziach skrzywdzonych przez los, szukających odpowiedzi i zrozumienia. Z tytułu zbioru
Bóg zapłać można wywnioskować, iż motywem przewodnim zebranych reportaży jest
duchowość, religijność i kwestia wiary w Boga. Tochman opisał niektóre wydarzenia,
o których w swym czasie donosiły media i były bardziej lub mniej zauważone przez
polskie społeczeństwo. Interesował się także tematami związanymi ze swoją pracą
w programie telewizyjnym Ktokolwiek widział, ktokolwiek wie oraz w Fundacji ITAKA.
W tej książce znalazły się teksty przedstawiające historie m.in. zaginionego dziecka, nigdy
nieodnalezionej alpinistki Wandy Rutkiewicz, odnalezionego i znów zaginionego brata
bliźniaka, człowieka bez tożsamości, rodzeństwa zabranego z domu przez opiekę
społeczną, tragicznego wypadku licealistów z Białegostoku, samobójstwa Tomasza
Beksińskiego, kobiety rodzącej dzieci, chociaż każda ciąża zagrażała jej życiu, młodego
chłopaka z zespołem Tourette’a, dziecka z zespołem McCarthy’ego, księdza
homoseksualisty zarażonego wirusem HIV czy kobiety molestowanej w dzieciństwie
przez księdza99.
4.2
Praca z tekstem – styl i język
W swych reportażach oboje autorzy zajmują się kwestiami bolesnymi, trudnymi,
tabu, które mają poruszyć odbiorcę, wywołać w nim emocje, skłonić go do własnych
przemyśleń i refleksji. Właśnie z tego powodu ważną rolę odgrywają styl i forma tekstu,
jego kompozycja i środki językowe. Lidia Ostałowska podobnie jak inni reporterzy ma
własny styl wypowiedzi, który Magdalena Piechota określa słowami: „Oszczędny,
zdyscyplinowany styl, rytm osiągany przez krótkie, dynamiczne zdania i równoważniki,
niemal zupełne wytłumienie własnej obecności na rzecz intensywnej ekspozycji
bohaterów z ich punktami widzenia, połączone z całkowitym brakiem jakiegokolwiek
moralizowania co do ich decyzji, wyborów i działań. […] Talent doboru słów, praca nad
98
99
OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2012.
TOCHMAN, Wojciech. Bóg zapłać. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2010.
30
tekstem, pomysły kompozycyjne dają takie złudne wrażenie, które warte jest twórczego
i redakcyjnego wysiłku, bo buduje wielkie zaufanie do autorki”100. Wytłumienie własnej
narracji w reportażach Lidii Ostałowskiej zauważył także Mariusz Szczygieł: „Spytałem
ją kiedyś, dlaczego w swoich reportażach coraz częściej oddaje narrację bohaterom.
W wielu jej tekstach – zwłaszcza o młodych – mówią głównie oni. Ona zaś rezygnuje
z własnych wrażeń i prawa do opisu. Powiedziała, że chce im dać głos, nie chce go
zagłuszać swoim. Chce, by czytelnik usłyszał rozmówcę nieprzetworzonego przez jej
doświadczenie, przeszłość, pozycję, miejsce, z którego przyjechała, płeć i oczekiwania”101.

Fragment tekstu Na Bałutach jeszcze polska – dialog autorki z Kochanem:
„– Żyjesz we własnym wolnym kraju. Czemu kradłeś?
– Każdy człowiek jest złodziejem. Każdy coś ukradł i jeszcze ukradnie. Wszystko jedno,
nastolatek z Bałut, profesor uniwersytetu czy policjant. A wiadomo, że są więksi złodzieje
od młodzieży. Politycy dopiero robią przekręty! Polska się dla nich nie liczy, wszystko dla
kasy, kradną na potęgę. I to ja jestem zły? Bo zajebałem browar z marketu?
– To czemu przestałeś kraść?
– Bo obiecałem matce. Ona tyle razy płakała przeze mnie! Widziała wszystko. Kradzieży
nie żałuję, tylko jej bólu. Chciałbym przeprosić rodzinę i wszystkich, którzy mnie znają,
za złe rzeczy, które robiłem”102.
Na podstawie przytoczonego fragmentu widzimy, że Ostałowska zadaje pytania
wprost, bez owijania w bawełnę. Pytania są krótkie i proste, zostawia swojego bohatera,
żeby się swobodnie wyraził, nie ingeruje w jego wypowiedź, w której sam ocenia sytuację.

Fragment tekstu Z tatą – bohaterka opowiada o swoim życiu:
„Opowiedział mi swoje życie: dom dziecka, poprawczak, więzienie. Wsadzili go za
kradzieże. No to co? Ja też nie miałam czystej karty. Jak mu okażę miłość, to się zmieni.
Mama mu wygadała, że Rafał jest z moim tatą.
Spytał: – To prawda?
Ja: – Co ty gadasz!
Ale w końcu się przyznałam – i tak się dowie.
100
101
SZCZYGIEŁ, Mariusz. Lidia Ostałowska. W: 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 2. Mariusz
Szczygieł. 2014, s. 732
102
OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2012, s. 41-42
31
Wtedy Marek: – Nie szkodzi.
Nie czuł odrazy do dziecka
Rodzina buntowała go: – Ona ma syna z własnym ojcem. Ty głupi jesteś! Nie stać cię na
lepszą?
A on: – Ja z nią będę żył, nie wy!
Taty na ślub nie zapraszałam. Przekazał mi przez brata, że to nie mężczyzna dla mnie”103.
W przytoczonym fragmencie zupełnie wytłumiona jest obecność autorki. Narracja
tekstu jest pierwszoosobowa, to sama bohaterka wypowiada się, ocenia i komentuję
sytuację. Zdania są krótkie i oszczędne, emocje przejawiane są w mowie bohaterów.
Dla Wojciecha Tochmana bardzo ważny jest styl jego reportaży, bo odbiorcą takich
tekstów jest czytelnik, którego mają one poruszyć, skłonić do refleksji. Według opinii
Anny Modzelewskiej „Tochman przywiązuje dużą wagę do języka swoich utworów. […]
Stara się unikać przymiotników, komentarzy, ideologizowania, czy moralizatorstwa.
Zwraca uwagę, że reporter nie powinien się egzaltować i emocjonować w swoim tekście.
Tylko bohater może to czynić. A czytelnik powinien sam wyrobić sobie na tej podstawie
opinie i ogląd sytuacji“104.

Fragment tekstu Więzień – stosunek rodziców do syna chorego na zespół
Tourette’a:
„Wracają z pracy, dają mu jeść, znowu sprzątają, reperują. Czasem ponarzekają. Nie pójdą
do kina, jak kiedyś chodzili. Jakub boi się o nich, chce ich mieć cały czas przy sobie.
Toleruje jedynie ich nieobecność spowodowaną pracą. Histeryzuje, gdy spóźniają się kilka
minut. Wyzywa gdy wchodzą.
– Nienawidzę go i kocham w tej samej chwili – mówi matka.
– Nie mogę mu wybaczyć, że obraża matkę – mówi ojciec.
– Ja go takiego urodziłam – płacze matka.
– Żeby on nie miał nóg – płacze ojciec. – Żeby nie widział, nie słyszał. Wszystko byłoby
lepsze od tego. Ludzie by mu chociaż współczuli.
103
Ibidem., s. 122-123
MODZELEWSKA, Anna. Wpływy Ryszarda Kapuścińskiego i Hanny Krall na twórczość reporterską Wojciecha
Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. 31 [dostęp 26.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
104
32
– Mąż jest coraz słabszy – mówi ona. – Ja nie mogę zostać sama z Jakubem. Ja nie dam
rady”105.
Na podstawie przytoczonego fragmentu widać, że Tochman w krótkich zdaniach
opisuje przedstawianą sytuację, nie ocenia – narracja jest trzecioosobowa. Dopiero
wypowiedzi bohaterów są nacechowane emocjonalnie, występują w nich wyrazy
ekspresywne, oceniają sytuację.

Fragment tekstu Leży we mnie martwy anioł – rozważanie ojca na temat próby
samobójczej syna:
„Na intensywnej terapii Tomasz walczył o śmierć, nie o życie. Lekarze nie wiedzieli, czy
cały mózg wróci do życia, czy tylko kawałek mózgu. Ojciec mówił do zaprzyjaźnionego
profesora medycyny: – Samobójstwo nie jest tchórzostwem ani ucieczką. Przeciwnie.
Kiedy człowiekowi świat wydaje się piekłem, samobójstwo to akt odwagi i męstwa. Więc
skoro Tomek tego dokonał, czy musimy, go obudzić?
– Trzeba – odpowiedział profesor”106.
Także i w drugim fragmencie pojawiają się krótkie zdania komentujące sytuację,
narracja jest także trzecioosobowa. Dopiero w wypowiedzi ojca przedstawiony jest jego
osobisty pogląd, wyrażane są emocje – usprawiedliwia czyn Tomka.
4.3
Obraz polskiego społeczeństwa na podstawie wybranych tekstów
Książkę Bolało jeszcze bardziej Lidii Ostałowskiej otwiera reportaż zatytułowany
Zdarzyło się w Atlantydzie opisujący nędzne życie ludzi w Przerośli Gołdapskiej, gdzie
po wydarzeniach z roku 1989 i transformacjach ekonomicznych kraju zlikwidowano
PGR-y, miejsca pracy zapewniające utrzymanie tamtejszym mieszkańcom, którzy
nie potrafili się przystosować do zmian: „Od upadłości czasy były raz lepsze, raz gorsze.
Zaczęło się tak: dyrektor zawiadomił o likwidacji, a ludzie w śmiech. Głupi chyba, myśli,
że skasuje pegeer. Tu pegeerów więcej jak kościołów. Ale potem posłuchali, jak to będzie.
Dla każdego odprawa: trzymiesięczne pobory, później niewiele mniejszy zasiłek. Żony
(żadna nie pracowała) mogą się zarejestrować jako bezrobotne i też dostaną kuroniówkę.
(Likwidator: – Przez rok zasiłki i odprawy wyniosły więcej niż długi pegeeru). Wieczorem
mieszkańcy bloków umyślili, że bezrobocie opłaca się bardziej niż praca, a kuroniówki
będą dożywotnie. Zresztą pegeery wrócą. A gdyby ziemię kupił bamber? To nas zatrudni.
105
106
TOCHMAN, Wojciech. Bóg zapłać. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2010, s. 190-191
Ibidem., s. 140
33
A jak za mało zapłaci? Zrobi się strajk, bamber weźmie kredyt i nam da. Następnego dnia
czternastu poprosiło o zwolnienie. Wierzyli, że pegeery wrócą góra za dwa lata.
Tymczasem skończyły się kuroniówki”107. Po likwidacji PGR-ów brakowało miejsca
pracy a ludzie przyzwyczaili się do życia na zasiłku dla bezrobotnych tak, że nawet
po kilku latach większość tamtejszych mieszkańców nadal była bezrobotna. Narracja tego
tekstu jest trzecioosobowa i przybliża codzienne życie i problemy swoich bohaterów,
ale w dialogach to oni mówią o swojej sytuacji i staraniach, zazdroszczą i żalą się na
innych. W tym reportażu poruszyła kwestię wykluczenia społecznego spowodowanego
bezrobociem.
Autorka w zbiorze podjęła się także tematów dotyczących młodzieży, jednym
z nich jest Na Bałutach jeszcze Polska. Jest to tekst o młodych ludziach, którzy ze względu
na swój styl życia nazywani są blokersami, chociaż sami się za nich nie uważają:
„Nie jestem żadnym blokersem. Jestem człowiekiem”108. Słowem blokers oznacza się
subkulturę młodzieżową związaną z kulturą hip-hopową, jej członkami są ludzie
sfrustrowani, bez perspektyw życiowych mieszkający na blokowisku109. W tym reportażu
Ostałowska przedstawiła młodzież spotykającą i wychowującą się na blokowiskach często
z powodu sytuacji społecznej i materialnej. Ich spotkania z prawdziwymi kolegami
na boisku czy przy ławce, murku obok gimnazjum lub klatce schodowej są dla nich jedyną
formą rozrywki: „To jest tak, że nie ma pieniędzy. Żeby choć trzydzieści złotych mieć!
To jest tak, że nie ma co robić. To siada się codziennie i obgaduje te same tematy. Wtedy
nie widać, że nic się nie dzieje“110. Brak możliwości oraz satysfakcji skłania młodych ludzi
do takiej egzystencji, która czasami prowadzi do postępowań sprzecznych z prawem,
najczęściej kradzieży i bójek, co wynika także z tego reportażu, w którym bohaterowie
wypowiadają się na ten temat. Ostałowska opisała także konfrontację tej młodzieży
z policją. Obraz tej subkultury jest negatywny, blokersi są źle postrzegani przez większość
społeczeństwa i kojarzeni są także z nadużywaniem substancji uzależniających – przede
wszystkim alkoholu i marihuany. Reportaż powstał na podstawie rozmów autorki z ludźmi
z osiedla, głównie z młodymi ludźmi, z tego powodu tekst przybiera formę dialogu
z elementami narracji. Większość dialogów prowadzona jest przez młodzież, więc autorka
uwzględniła ich język, który jest potoczny, ich wypowiedzi są ekspresywne,
107
OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2012, s. 8
Ibidem., s. 28
109
Blokers. Sjp.pl [online]. [dostęp 10.04.2016]. Dostępne w Internecie: http://sjp.pl/blokers
110 OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2012, s. 26
108
34
charakterystyczne są dla nich często używane wulgaryzmy, brakuje w nich szacunku dla
autorytetów oraz ludzi, którzy są w lepszej sytuacji życiowej. Bohaterowie reportażu mają
przezwiska, których w życiu rzeczywistym używają na co dzień, ale które dla potrzeb
napisania tekstu zostały zmienione.
Reportaż Teraz go zarymuję podobnie jak poprzedni tekst poświęcony jest
subkulturze, tym razem tej hip-hopowej. Przedstawia historię zespołu Paktofonika, opisuje
czasy od jego powstania do zakończenia działalności po samobójczej śmierci Magika,
jednego z członków grupy, i ponownym jej odnowieniu. Ostałowska na podstawie rozmów
z kolejnymi członkami oraz osobami im bliskimi stworzyła obraz zespołu oraz
poszczególnych artystów, których przerosła sława i sukces: „Rahim: – Coraz mniej
w mnie wiary. Świat wydaje mi się zły, otoczenie zepsute. Coś wyszło nie tak. Walczymy,
próbujemy zachować dawne zasady, rytuały. Potem patrzymy na siebie – nieufni, spięci,
podejrzliwi. Sława nas przerosła. Miałem w życiu porządek: praca, szkoła, muzyka.
I wyszła płyta. W pracy zadyma, w szkole się pojebało – gówno. Nie mam o co się
zaczepić. Jakbym w pustym pokoju odbijał się od ściany do ściany” 111. Ostałowska
na podstawie tych rozmów postarała się jak najwiarygodniej odtworzyć dialogi, które
prowadzili członkowie zespołu, kiedy jeszcze nie brakowało w nim Magika. Autorka
pokazała ich osobowości, stosunek do życia, w którym ważną rolę odgrywały ich rodziny
oraz łącząca ich przyjaźń, oraz muzyki, dla której dużo poświęcali. W reportażu pojawiają
się także teksty ich piosenek, które pomagają w zrozumieniu ich nastroju, poglądów oraz
spojrzenia na świat, opowiadają o ich własnych przeżyciach, doświadczeniach,
rozdarciach wewnętrznych, uczuciach i emocjach. Ostałowska także w tym reportażu
posługiwała się językiem swoich bohaterów.
Lidia Ostałowska nie boi się opisać także tematów kontrowersyjnych, uznanych
za tabu przez polskie społeczeństwo, w których zwraca uwagę na problemy aborcji,
pedofilii oraz inne patologiczne zjawiska. Jednym z takich tekstów jest reportaż
zatytułowany Worek opisujący wydarzenie z 2000 roku, kiedy to w Wrotnie pod Siedlcami
w domu rodziny Ł. odnaleziono cztery worki ze zwłokami zamordowanych noworodków.
Po otrzymaniu anonimu policja zajęła się sprawą i rozpoczęło się dochodzenie.
Skupiano się przede wszystkim na relacjach w rodzinie Ł., wypowiedziach członków
rodziny oraz badaniach stanu psychicznego matki – Wandy oraz jej teściowej – głównych
podejrzanych: „Teściowa kazała mi obwiązywać brzuch. Była przy każdym porodzie.
111
Ibidem., s. 59
35
Odbierała dzieci, a potem je gdzieś wynosiła. Nie słyszałam ich płaczu. Przy jednym
porodzie był teść, mąż – nigdy. Ale wiedział o wszystkim. Powtarzał: Mamy na ciebie
haczyk“112. Aresztowano tylko matkę i teściową, ale na podstawie zebranych wypowiedzi
i zeznań członków rodziny oraz niektórych mieszkańców Wrotna zaistniały domysły,
że cała rodzina Ł. o wszystkim wiedziała. To przerażająca historia rodziny dysfunkcyjnej,
patologii pojawiającej się w rodzinie, psychicznym znęcaniu się nad bliską osobą oraz
o nieodpowiedzialnym zachowaniu seksualnym obojga małżonków. Narracja tekstu jest
trzecioosobowa, autorka tekstu początku do końca opisuje śledztwo w tej sprawie.
Z dialogów pojawiających się w tekście wynika, że Wanda była złamaną psychicznie
kobietą i jej relacje z rodziną męża były trudne, szczególnie z teściową, która chłodno,
wręcz negatywnie wypowiadała się na temat synowej. Z kolei siostra Wandy zadawała
pytania, kwestionując wypowiedzi rodziny Ł., że o niczym nie wiedzieli, starała
się zrozumieć, czemu Wanda nie poprosiła rodzeństwa o pomoc.
Czasem odwiedzają mnie demony to kolejny reportaż autorki, w którym podjęła
się tematu bardzo kontrowersyjnego – reportaż traktuje o kobietach, które usunęły ciążę.
Ostałowska przedstawia historie kobiet, które z różnych powodów i wskutek sytuacji
życiowych podjęły takie decyzje: „Moja ciąża nie była wpadką z bezmyślności.
Zabezpieczenie zawiodło, a nie miałam warunków ani materialnych, ani psychicznych,
by urodzić. Nie mam wyrzutów sumienia, bo uważam, że dzieci, aby były szczęśliwe,
muszą być chciane”113. W reportażu przytoczone są odmienne wypowiedzi kilku kobiet,
które poszły na zabieg i opowiedziały o skutkach, jakie pozostawił na ich psychice i w jaki
sposób zmienił ich życie: „[…] moje życie to koszmar. Nie mogę sobie wybaczyć, setki
nocy przepłakałam. Żałuję tego, co zrobiłam, tęsknię za tym dzieckiem, […]”114.
Wszystkie cechuje emocjonalność, wyrażane emocje związane są z poczuciem winy,
wyrzutami sumienia, w tekście pojawiają się także ich przemyślenia, na temat innych
możliwych kontynuacji tej sytuacji. Przedstawione są także opinie lekarzy psychiatrów
wypowiadających się na temat aborcji oraz tzw. syndromu poaborcyjnego, oraz opinie na
ten temat pojawiające się w Internecie lub telewizji. Ostałowska zauważyła, że aborcja jest
tematem aktualnym, o którym ciągle toczą się debaty, w Polsce jednak z powodów tradycji
oraz moralności chrześcijańskiej stała się tematem tabu dla społeczeństwa a kobiety, które
się na nią zdecydowały, często są stygmatyzowane. Słowami jednej z bohaterek tekstu:
112
Ibidem., s. 87
Ibidem., s. 112
114
Ibidem., s. 105
113
36
„W krajach Zachodu zapobieganiu aborcji służą skuteczna antykoncepcja, edukacja
seksualna oraz medyczna, a także psychologiczna oraz finansowa pomoc kierowana
do ludzi, którym grozi strata. W Polsce środkiem zapobiegawczym są potępienie i kara”115.
Reportaż powstał na podstawie listów przysłanych do redakcji.
Z tatą to z kolei reportaż o zjawisku patologicznym, konkretnie o pedofilii
w rodzinie i związku kazirodczym ojca z córką. Przedstawia historię kobiety molestowanej
w dzieciństwie przez własnego ojca, z którym doczekała się potomstwa. Jako nastolatka
musiała w domu zastąpić rolę matki, która interesowała się bardziej swymi kochankami
niż własnymi dziećmi. Żyła w rodzinie pełnej przemocy fizycznej i psychicznej: „Nerwy
swoje na mnie odbijał. Wyzywał. Bił czym popadło. Kopał. Jak przywalił ręką, ciemno
w oczach się robiło. Ja już z nikim nie rozmawiałam, nie mogłam spać, nie umiałam się
w domu poruszać“116. Kilkakrotnie próbowała odejść od ojca, i pomimo że znalazła
chłopaka, który zaakceptował sytuację, w jakiej się znalazła, i razem stworzyli rodzinę,
to zawsze pojawił się jakiś powód, żeby wrócić do ojca. W końcu znalazła pomoc
i wsparcie a jej ojciec został aresztowany. Ona trafiła do domu opieki dla kobiet, gdzie
starała pozbierać się psychicznie i uwolnić się od traumatyzującej przeszłości:
„Teraz jestem tu, w domu dla kobiet. Nikt nie zna mojego adresu. Muszę do przodu iść,
bo nie ma sensu się trapić, ale to we mnie zostanie“117. Ostałowska w tym reportażu opisała
rodzinę dysfunkcyjną, pełną przemocy, w której ojciec miał problemy z alkoholem
i opanowaniem pożądania a matka nie interesowała się własnymi dziećmi i nie potrafiła
się nimi zajmować. Narracja w reportażu jest pierwszoosobowa, historia przedstawiana
jest z perspektywy ofiary, co jeszcze bardziej wzmacnia odbiór przedstawianej sytuacji.
Tekst jest napisany w formie monologu bohaterki, który od czasu do czasu przechodzi
w dialog z drugą osobą, najczęściej z ojcem. Jego wypowiedź ma najczęściej postać
rozkazów, które podkreślają jego agresywny charakter.
Reportaż Postanowienie opowiada o negocjacjach polsko-ukraińskich w sprawie
ekshumacji i legalnego pochowania zwłok Ukraińców z UPA pochowanych w dole
na parceli jednego z mieszkańców gminy, którzy w 1946 roku zaatakowali Birczę. Kwestię
miejsca, gdzie przeniesiono by zwłoki, omawiano na spotkaniu obywateli Birczy
z delegatami Ukraińców, obie strony przedstawiły swoje opinie i poglądy na temat
pochówku, UPA, wydarzeń historycznych tego okresu, które miały miejsce zarówno
115
Ibidem., s. 110
Ibidem., s. 118
117
Ibidem., s. 125
116
37
na terenach polskich, i ukraińskich. Prowadzony przez nich dialog w niektórych
momentach zmieniał się w kłótnię. Większość mieszkańców gminy jednak nie zgadzała
się z miejscem pochowania lub napisem na tablicy i wyrażała swoje rozgoryczenie.
Zagłosowano, obywatele wyrazili swoją wolę: „Kto jest za tym, żeby ich pochować
na cmentarzu greckokatolickim w Birczy – dziewięć głosów. Kto za tym, żeby pochować
na czynnym cmentarzu? Jeden głos. Kto za tym, żeby ekshumować i wywieźć?
Pięćdziesiąt cztery głosy, cała reszta“118. Sprawa była o tyle trudniejsza, ponieważ
miejscowa ludność znała okoliczności tego wydarzenia z opowiadań starszych a niektórzy
je nawet pamiętali. Ostałowska w reportażu pokazała, że obie strony, polska i ukraińska,
nadal żyją przeszłością i nie zapominają o wyrządzonych im krzywdach. Tekst jest
prowadzony w
formie
dialogu,
wypowiedzi
niektórych
mieszkańców
Birczy
są nacechowane emocjonalnie i ekspresywnie, można z nich wyczuć poczucie
patriotyzmu, szczególnie szacunku dla poległych broniących tej miejscowości.
Przedstawione są także wypowiedzi ludzi, którzy chociaż nie zgadzają się z wydarzeniami
z roku 1946, to jednak wyrażają szacunek dla drugiego człowieka, w tym wypadku dla
zmarłego.
Bóg Zapłać to tytuł książki Wojciecha Tochmana, a także pierwszy reportaż
umieszczony w tym zbiorze. Traktuje o silnie wierzącym małżeństwie, w którym ciężko
chora kobieta dla męża i wiary zachodzi w ciążę i rodzi dzieci, pomimo że każda kolejna
ciąża stanowi dla niej ryzyko i zagraża jej życiu: „Urodziłam i przestałam chodzić, niczego
nie żałuję, za każde dziecko oddałabym życie, nie będę się zastanawiać, co by było,
gdybym się oszczędzała, gdybym brała te przeklęte tabletki [...]”119. Chociaż narracja
w reportażu jest pierwszoosobowa, to sytuacja jest przedstawiana z perspektywy dwu
osób. Przytaczane są wypowiedzi obojga małżonków, którzy mają odmienne zdanie
na zaistniałą sytuację rodzinną: „To, co człowiek może dać drugiemu człowiekowi
najpiękniejszego, to jest dziecko. Dziecko jest nieprawdopodobnym dobrem. Gdybym
miał wybrać, czy stracić rękę, czy nie mieć kolejnego dziecka, wolałbym mieć kikut.
Ona ten mój wspaniały dar za każdym razem odrzucała. Przy każdej ciąży płakała, bo jej
lekarze naopowiadali, że kolejne dziecko ją zabija. Że to samobójstwo na raty. A inni
lekarze, sam to słyszałem w TVN, mówią, że ciąża tę chorobę powstrzymuje. I kto ma
118
119
Ibidem., s. 179
TOCHMAN, Wojciech. Bóg zapłać. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2010, s. 10
38
rację?”120. Z ich wypowiedzi wynika, że choroba matki oraz ich odmienne poglądy i zdania
na temat rodziny, zdrowia i życia spowodowały rozpad ich małżeństwa, w którym
pozostali tylko ze względu na szóstkę dzieci. W reportażu pokazana jest kwestia wiary,
która daje im nadzieję, daje sens ich życiu, ponieważ Bóg ma dla każdego plan: „[...]
jestem wdzięczna za to, co mam, moją chorobę przede wszystkim, kim byłabym bez niej,
zapracowaną matką z szóstką dzieci, może już ósemką, kto wie, i nie miałabym czasu dla
Pana Boga, [...] dziękuję Ci, Boże, bo myślę, że wiesz, co robisz, ufam Ci i wierzę,
że wszystko się dobrze skończy [...]”121. Tochman w reportażu porusza kwestię religijności
i wiary oraz problemy ludzi chorych, którzy z powodu choroby często są wykluczeni
ze społeczeństwa.
W reportażu zatytułowanym Siedem razy siedem rozważana jest kwestia wiary,
duchowości i miłości do dziecka. Tekst traktuje o matce, która nadal czeka na córkę, polską
alpinistkę Wandę Rutkiewicz, która zniknęła przed siedmiu laty podczas wyprawy
na Kanczendzongę, szczyt w Himalajach: „Wróci. Ja czuję więcej i wiem więcej.
Moja wiedza jest darem niebios”122. Jej nadzieja na powrót córki wywodzi
się z czuciowiedzy, rodzaju intuicji, jaki można osiągnąć poprzez praktykowanie Żywej
Etyki Agni Jogi – nauki religijno-filozoficznej. Wiara matki spoczywa właśnie w numerze
siedem: „[…] tajemnicą wszystkiego jest siódemka. Co siedem lat człowiek się zmienia.
Regeneruje wszystkie komórki ciała, osiąga kolejny stopień doskonałości. Siedem razy
pięć – trzydzieści pięć lat miała Wanda, gdy zdobyła Everest. Siedem razy
siedem – czterdzieści dziewięć, gdy dotarła do bazy na wysokości 5500 m pod północną
ścianą Świętej Góry Sikkimu”123 – Kanczendzongi. Na podstawie faktów z wyprawy
na szczyt Tochman odtworzył obraz ostatnich chwil, zanim zniknęła. Narracja w reportażu
jest trzecioosobowa, w tekście prócz mamy Wandy wypowiadają się także jej najbliżsi,
dzięki którym dowiadujemy się o jej dzieciństwie, dorastaniu, relacjach rodzinnych,
zwłaszcza tych z matką oraz znaczeniu, jaki dla niej miała ostatnia wyprawa w Himalaje.
W tekście pojawia się także wątek śmierci, z którą Wanda często spotykała się na swoich
wyprawach w góry, gdzie zabierała jej kolegów alpinistów. Z relacji matki i sposobu
jej zachowania można dostrzec, że kobiety łączą silne więzi. W reportażu pokazana jest
120
Ibidem., s. 11
Ibidem., s. 13
122
Ibidem., s. 115
123
Ibidem., s. 126
121
39
bezwarunkowa miłość matki do dziecka i życie w nadziei, że pewnego dnia znowu
się spotkają.
W książce Tochmana znalazł się kolejny reportaż traktujący o publicznie znanej
osobie. Tekst Leży we mnie martwy anioł opisuje smutne życie Tomasza Beksińskiego,
prezentera radiowego oraz dziennikarza muzycznego, który nie umiał odnaleźć się we
współczesnym świecie i postanowił popełnić samobójstwo, które miało wyzwolić go od
cierpienia. W mailu do kolegi napisał: „Zrób dla mnie jedną rzecz. Powiedz wszystkim,
że po prostu nie widziałem siebie w XXI wieku i czułem, że urodziłem się sto lat za późno,
więc po prostu postanowiłem wyrównać rachunki. To dziwne, ale naprawdę czuję, jakby
nie było jutra. Tak jakby droga tutaj się kończyła. Boję się, bardzo się boję”124. Narracja
w reportażu jest trzecioosobowa, autor przytacza więcej informacji na temat jego relacji
rodzinnych, głównie z ojcem Zdzisławem Beksińskim, artystą sztuk plastycznych,
relacjach z najbliższymi przyjaciółmi oraz jego stosunku do kobiet. Z wypowiedzi
Tomasza można dostrzec, że był on człowiekiem bardzo emocjonalnym, szukającym
prawdziwej miłości i jednocześnie sfrustrowanym i zagubionym w otaczającym
go świecie. Jego obraz był przygnębiający, ponury – lubił czarny humor, bał się
samotności, ale zamykał się przed światem, kilkakrotnie próbował popełnić samobójstwo.
To rozdarcie wewnętrzne wpływało na jego sposób wyrażania się i postępowania
w różnych sytuacjach życiowych. W wypowiedziach jego bliskich rozważany jest
charakter Tomasza, jego zachowanie, pokazany jest szacunek dla Tomasza i jego wyboru.
W reportażu Tochman rozważa kwestię duchowości, śmierci i sensu życia.
W reportażu Człowiek, który powstał z torów Tochman podjął się także tematu
zagubionych. Opisał historię człowieka, który pewnego dnia zraniony ocknął się obok
torów i nie pamiętał niczego, nawet własnej tożsamości: „[...] pamięta jedynie te kawałki
życia po przebudzeniu, które wiążą się z mocnymi uczuciami: strachem, niepokojem,
lękiem, napięciem, upokorzeniem, brakiem nadziei, brakiem drugiego człowieka”125.
Został więc bezdomnym na Dworcu Centralnym w Warszawie, gdzie pewnego dnia
spotkał górali szukających robotników, którzy zaproponowali mu pracę i w dodatku
nazwali go Janem: „Tamtą chwilę dobrze pamięta. Poczuł, że wreszcie coś ma: imię.
Trzy litery, niby niewiele, ale pozwalają człowiekowi poczuć się kimś”126. Dopiero dzięki
właścicielowi firmy budowlanej, w której Jan pracował na czarno skontaktował
124
Ibidem., s. 146-147
Ibidem., s. 103-104
126
Ibidem., s. 104
125
40
się z Fundacją ITAKA, która na wszystkie możliwe sposoby próbowała ustalić jego
tożsamość. Niestety nikt nie poznał Jana i nie udało się stwierdzić jego danych. Fundacja
pomogła nieznajomemu Janowi w załatwieniu opieki lekarskiej oraz nowej tożsamości,
by mógł na nowo prowadzić godne życie. Zmieniająca się narracja trzecioosobowa
z narracją pierwszoosobową pozwalają wczuć się w sytuację Jana. Niektóre fragmenty
tekstu opisują bezradność Jana spowodowaną jego utratą pamięci, są to bardzo silne
momenty,
które
są
fragmenty, w których
podkreślone
jest
pokazana
stanem
jego
emocjonalnym
siła
bohatera,
wewnętrzna,
jest
są
także
wewnętrznie
uporządkowany, widzi sens życia i śmierci. Tochman omawia kwestię duchowości oraz
wykluczenia ze społeczeństwa spowodowanego trudną sytuacją człowieka, któremu życie
zadało cios.
Tochman, podobnie jak Ostałowska, porusza w swoich tekstach tematy
kontrowersyjne i tabu, w przypadku tego reportażu jest to zjawisko patologiczne,
mianowicie pedofilia. Bolesnym tematem okazała się także historia Aliny P., kobiety
molestowanej w dzieciństwie przez proboszcza parafii rzymskokatolickiej, opisana
w reportażu Atmosfera miłości. Alina P. jest samotną matką, która przez długie lata
ukrywała straszną tajemnicę, ale znalazła odwagę i powiedziała o wszystkim, ponieważ
chciała uchronić kolejne dzieci od tego, co ją spotkało. Proboszcz we własnej obronie
powiedział, że to kłamstwo i że tak naprawdę nie chodziło o molestowanie dziewczynek,
tylko o spór pomiędzy parafią rzymskokatolicką i greckokatolicką, a ludzie mu uwierzyli:
„Żadnego molestu tutaj nie było. Ja wam powiem, o co chodzi. Chodzi o kościół.
Parafialny. O nasz kościół chodzi grekokatolikom, więc oszukali o tym molestowaniu”127.
Tochman przedstawił obraz, w którym Alina od momentu zeznania w prokuraturze
na co dzień musiała stawiać czoła przesądom, oskarżeniom, upokorzeniom i poniżeniu,
a w dodatku wszyscy się jej wyrzekli, nawet jej własna rodzina: „Siostra jest lojalną
parafianką i sąsiadką. Choć wcześniej opowiadała całej wsi, jak ksiądz jej dzieci obmacuje
(odgrażała się, że pójdzie go opierdolić), teraz niczego nie pamięta. Bo w tutejszej wsi
prawda nie jest tak ważna, jak ważne jest to, co ludzie gadają”128. Narracja tekstu
jest trzecioosobowa, tylko wypowiedzi bohaterów oraz fragmenty w postaci listów
napisane są w pierwszej osobie – jeden z listów przedstawia własny pogląd nieznanej
kobiety na całą aferę, drugi to reakcja Aliny P., w wypowiedziach obie oceniają jej
127
128
Ibidem., s. 177
Ibidem., s. 179
41
postępowanie, są bardzo osobiste i emocjonalne. Tochman na przykładzie tego tekstu
przedstawił hipokryzję pojawiającą się w społeczeństwie i pokazał, że poruszanie
niektórych spraw nadal jest tabu a za jego nieprzestrzeganie jest ponoszona kara.
To kolejny reportaż, w którym pojawia się wątek wiary i związanych z nią problemów
kościoła.
Jego kolejny tekst zajmuje się kwestią, która jest problematyczna, podobnie jak
opisana przez Ostałowską aborcja. Reportaż Wściekły pies dotyczy tematu bardzo
kontrowersyjnego w polskim społeczeństwie, opowiada o księdzu homoseksualiście
zarażonym wirusem HIV, który przyznaje się do swojej orientacji oraz choroby i otwarcie
spowiada się ze swoich grzechów: „[...] mam trzydzieści trzy lata, mieszkam w Polsce,
jestem księdzem, jestem homoseksualistą, jestem zakażony”129. W swoim przemówieniu
przekonuje o swojej miłości do Boga i zadaje mu pytania. Mówi także o nauce
w seminarium, gdzie jego zdaniem brakuje indywidualności, kreatywności, nie rozmawia
się o sprawach kontrowersyjnych, problematycznych, tylko uczy się udawania i bycia
takim księdzem, jakiego chcą widzieć ludzie wierzący. Opowiada o własnych grzechach
i przeżyciach, które dla większości odbiorców są bulwersujące, i z pewnością woleli by
ich nie usłyszeć, ale zarówno stara się znaleźć zrozumienie: „Nie mam z kim o tym
porozmawiać. Boję się, strach ściska mi głowę niczym imadło. Was się boję, waszych
języków, sądów, wyroków. Bo to wy zdecydujecie, kim będę, zanim umrę!” 130 – bo jak
zauważa, to zawsze łatwiej kogoś sądzić niż rozliczać się z własnym sumieniem. Narracja
tekstu jest pierwszoosobowa, przemawia sam bohater – ksiądz, jego spowiedź jest bardzo
emocjonalna. Jest to niewygodny, ale zarówno bardzo mocny i poruszający tekst, którego
wrażenie podkreśliła także jego forma homilii. Znowu jest poruszana kwestia wykluczenia
społecznego, w tym wypadku spowodowanego orientacją seksualną oraz wiary,
religijności i duchowności, która przewija się w reportażach znajdujących się w zbiorze
Bóg zapłać.
Na podstawie przedstawionych wyżej reportaży można wywnioskować, jaki świat,
jaką rzeczywistość zauważają Lidia Ostałowska i Wojciech Tochman. Z ich perspektywy
obraz współczesnego społeczeństwa polskiego w książkach Bolało jeszcze bardziej i Bóg
zapłać jest smutny, przygnębiający, pełen cierpień, nietolerancji i hipokryzji. W swych
129
130
Ibidem., s. 234
Ibidem., s. 234
42
reportażach opisali prawdziwe, z życia wzięte historie zwykłych i niezwykłych ludzi,
których spotkało nieszczęście, znaleźli się w trudnej sytuacji bądź stanęli przed ciężkim
wyborem życiowym, a w wielu wypadkach zamiast współczucia, wsparcia czy
zrozumienia spotkali się z pogardą, upokorzeniem, apatią. Opisali społeczeństwo,
w którym brakuje empatii, szacunku, tolerancji, zrozumienia dla drugiego człowieka i nie
ma miejsca dla tematów tabu. Za pomocą tych trudnych, bolesnych, wstrząsających
tekstów starali się choć trochę wpłynąć na współczesne społeczeństwo, by nie zapominało
ono o ludziach, którym jest trudniej, którzy mają gorzej, by nie osądzało ich od razu
za postępowania i wybory, jakich dokonali.
Z definicji przytoczonych w pierwszym rozdziale wynika, że zadaniem reportera
jest napisanie o autentycznym wydarzeniu w taki sposób, by wywarło to na odbiorcy
wrażenie. By stworzył możliwość przeżycia takiego zdarzenia, pomógł zrozumieć
sytuację, zmusił adresata do zastanowienia się nad problemem i dojścia do własnych
wniosków. W tym wypadku oboje reporterzy skupili się w swoich reportażach na ciężkich
i bolesnych tematach. W książkach Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać opisali tylko
wycinek polskiej rzeczywistości, który przedstawia negatywne aspekty pojawiające
się w społeczeństwie, dlatego też obraz przez nich ukazany wydaje się taki smutny. Jednak
ten obraz jest niezupełny i nie oddaje całości, ponieważ skupia się tylko na negatywach,
więc z tego powodu nie można mówić o zupełnie obiektywnym obrazie współczesnego
społeczeństwa polskiego.
4.4
Sposób przyjęcia tekstów przez społeczeństwo
„Wydanie autorskich książek to zawsze przejście do innego poziomu publicznej
obecności i możliwej skali oddziaływania“131, – zaznacza Magdalena Piechota i wyjaśnia:
„Publikacje książkowe stały się naturalnym terenem tego, co tabloidyzująca się prasa
uznała za zbędne, czyli pisania o świecie zapraszającego do myślenia, wrażliwego
na ludzką krzywdę i niesprawiedliwość, poszukującego zrozumienia Innego“132. Chociaż
kolejne opublikowanie znanych już reportaży może wydawać się zadziwiające, to ich
teksty nie straciły swojej aktualności, ponieważ mówią o realnych ludziach oraz
problemach pojawiających się nadal w polskim społeczeństwie. Tematy poruszane
131
132
Ibidem., s. 48 [dostęp 26.03.2016]
43
w książkach Bolało jeszcze bardziej oraz Bóg zapłać są bolesne, pełne cierpienia,
bezradności, poczucia zagubienia, a ich zadaniem jest wywołanie poruszenia i emocji,
sprowokowanie czytelnika do refleksji oraz stawiania sobie pytań, w jaki sposób sami
postępowalibyśmy w takich sytuacjach. Lektura takich tekstów z pewnością nie jest dla
każdego i sami reporterzy zdają sobie z tego sprawę. Tochman przyznaje, że jest dużo
osób, które nie chcą czytać jego tekstów: „Boją się, że zburzę ich spokój. Może to nie jest
normalne, ale mnie to burzenie spokoju jakoś ekscytuje”133, i dodaje: „[…] chcę pisać tak,
by czytelnik stracił apetyt. By go zabolało, poczuł strach, mróz albo smród. Żeby
się ubrudził, porzygał albo popłakał z bezradności. Chciałbym, by czytelnik chociaż
na chwilę wszedł w skórę bohatera. Żeby zadrżał i pomyślał: i mnie się to może
przydarzyć”134.
Pomimo że teksty Lidii Ostałowskiej i Wojciecha Tochmana opisują trudną
i bolesną rzeczywistość polskiego społeczeństwa, to książki Bolało jeszcze bardziej i Bóg
zapłać są przyjmowane pozytywnie przez szerokie grono czytelników, co udowadniają
ich recenzje.
Wybrane recenzje książki Bolało jeszcze bardziej Lidii Ostałowskiej dostępne na stronach
internetowych Wydawnictwa Czarne:

Sylwia Chutnik: „To prawdziwa wizytówka kunsztu reporterskiego Lidii — zbiór
tekstów o polskim bólu. Tym z wielokulturowych Mazur, upadającego pegeeru
i bezrobotnych Bałut. Część powstała ponad dekadę temu, ale nie straciły
aktualności dzięki zdolnościom autorki do podsłuchiwania, rozmawiania i obserwacji.
Z mozaiki ludzkich problemów wyłania się obraz kraju w wiecznej transformacji,
żyjącego przeszłością i nieodkupionymi winami. Kraju poranionego od morza
do gór“135.

Mariusz Albiński: „Bolało jeszcze bardziej to książka, która pozwala lepiej zrozumieć
naszą mentalność, a przede wszystkim nas samych. Polskę i Polaków“136.
133
twórczość reporterską Wojciecha Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. 39 [dostęp
26.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
134
TOCHMAN, Wojciech. Cyt. W: Ibidem., s. 37
135
CHUTNIK, Sylwia. Cyt. W: Bolało jeszcze bardziej. Lidia Ostałowska. Czarne.com.pl [online].
[dostęp 26.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bolalo-jeszcze-bardziej
136
ALBIŃSKI, Mariusz. Cyt. W: Ibidem. [dostęp 26.03.2016]
44
Wybrane recenzje książki Bóg zapłać Wojciecha Tochmana dostępne na stronach
internetowych Wydawnictwa Czarne:

Juliusz Kurkiewicz: „Te ekstremalne, choć ’z życia wzięte’ historie, jakby stworzone
dla potrzeb tabloidów, pod piórem Tochmana tracą swą plakatową jednowymiarowość.
Zamieniają się w wielowarstwowe opowieści, w których jest socjologiczne zacięcie,
psychologiczna
przenikliwość,
metafizyka
i literacka
maestria,
polegająca
na bezbłędnym wyczuciu szczegółu“137.

Paweł Huelle: „Elementarny odruch solidarności i współczucia stanowi zaczyn i sens
tych reportaży. A właściwie opowieści o losie — czasem z Księgą Hioba, czasem
z antyczną Mojrą w tle“138.
Podsumowanie
Lidia Ostałowska i Wojciech Tochman należą do reporterów skupiających się
w swojej twórczości przede wszystkim na ludziach oraz ich problemach. W książkach
Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać opisali kwestie społeczne w Polsce, poświęcili uwagę
tematom trudnym, bolesnym, kontrowersyjnym, związanym z ludzkim cierpieniem,
zmaganiem się ze światem i trudną sytuacją życiową, poczuciem bezradności i zagubienia
czy brakiem tolerancji. Problematyka przedstawiana w ich reportażach została
podkreślona ich osobliwą formą i stylem wypowiedzi, w którym nie narzucali
czytelnikowi własnych opinii i morałów dotyczących rozważanych spraw. W omawianych
książkach reportażowych oboje reporterzy ukazali obraz współczesnego społeczeństwa
polskiego widziany z ich pespektywy. Jednak ten obraz jest niezupełny i nie oddaje całości,
ponieważ skupia się tylko na negatywach, więc z tego powodu nie można mówić
o zupełnie obiektywnym obrazie współczesnego społeczeństwa polskiego.
137
KURKIEWICZ, Juliusz. Cyt. W: Bóg zapłać. Wojciech Tochman. Czarne.com.pl [online]. [dostęp 26.03.2016].
Dostępne w Internecie: http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bog-zaplac
138
HUELLE, Paweł. Cyt. W: Ibidem. [dostęp 26.03.2016]
45
Zakończenie
Celem
pracy
licencjackiej
było
przedstawienie
obrazu
współczesnego
społeczeństwa polskiego i jego problemów na podstawie wybranych reportaży Lidii
Ostałowskiej i Wojciecha Tochmana oraz ujęcie teorii gatunku reportażu i jego tradycji
w literaturze polskiej.
Pierwszy rozdział opisuje proces kształtowania się reportażu na przestrzeni
wieków, jego wyodrębnienia się jako samodzielnego gatunku w drugiej połowie XIX
wieku. Przedstawione są najważniejsze osobowości zajmujące się reportażem, które
wpłynęły na późniejszą twórczość kolejnych generacji reporterów. Omówiona jest także
problematyka definicji i klasyfikacji tego gatunku, z tego powodu przytoczone są definicje
i opinie prasoznawców, literaturoznawców oraz praktyków reportażu, określone są także
cechy charakterystyczne tego gatunku.
W drugim rozdziale omawiana jest kwestia tradycji reportażu w Polsce. Opisane
są poszczególne okresy od dwudziestolecia międzywojennego po współczesność.
Przedstawieni są reprezentanci poszczególnych okresów, ich twórczość oraz tematyka,
którą się w swym czasie zajmowali, m.in. Melchior Wańkowicz, Ksawery Pruszyński,
Hanna Krall, Małgorzata Szejnert, Ryszard Kapuściński czy też Mariusz Szczygieł.
Rozdział trzeci skupia się na sylwetkach reporterów, jakimi są Lidia Ostałowska
oraz Wojciech Tochman. Opisane jest ich życie, początki zawodowe oraz praca w Gazecie
Wyborczej, dzięki której znaleźli się pod opieką znakomitych nauczycieli, reporterów,
którzy wpłynęli na ich twórczość reporterską i pomogli im w ukształtowaniu własnego
stylu i formy. Omawiany jest ich dorobek i wspomniane są tematy, jakich podejmowali się
w swej pracy.
W rozdziale czwartym rozważane jest pytanie, jaki jest obraz współczesnego
społeczeństwa polskiego ukazanego w tekstach wybranych autorów. W celu odpowiedzi
na to pytanie porównane są tematy i kwestie znajdujące się w tekstach obojga reporterów.
Przedstawione i opisane są także wybrane reportaże traktujące o problemach, z jakimi
zmaga się polskie społeczeństwo, które autorzy chcą, byśmy dostrzegli. To właśnie
na podstawie reportaży zamieszczonych w zbiorach Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać
oczami reporterów poznajemy polską rzeczywistość, która nie jest przyjemna. W rozdziale
czwartym jest także mowa o pracy z tekstem oraz sposobie przyjęcia ich twórczości przez
czytelników.
46
Lidia Ostałowska i Wojciech Tochman skupili się w swoich reportażach
na ciężkich i bolesnych tematach. W książkach Bolało jeszcze bardziej i Bóg zapłać opisali
tylko wycinek polskiej rzeczywistości, który przedstawia negatywne aspekty pojawiające
się w społeczeństwie, dlatego też obraz przez nich ukazany wydaje się taki przygnębiający.
Jednak ten obraz jest niezupełny i nie oddaje całości, ponieważ skupia się tylko
na negatywach, więc z tego powodu nie można mówić o zupełnie obiektywnym obrazie
polskiego społeczeństwa. Jednak warto zaznajomić się z ich twórczością oraz światem
dostrzeganym z ich perspektywy, dzięki której starają się uwrażliwić czytelnika
na czasami niezauważane lub pomijane przez społeczeństwo problemy.
47
Bibliografia
1. BAUER, Zbigniew a CHUDZIŃSKI, Edward (eds.). Dziennikarstwo i świat mediów
[E-book – PDF]. Nowa ed., wyd. 4., zmienione, uzup., rozsz. Kraków: Universitas,
2008. ISBN 9788324210213.
2. BERNACKI, Marek, PAWLUS, Marta a JAWORSKI, Stanisław. Słownik gatunków
literackich. 3. zm. wyd. Bielsko-Biała: Park, 2000. ISBN 8372660271.
3. GAZDA, Grzegorz a TYNECKA-MAKOWSKA, Słowinia. Słownik rodzajów i
gatunków literackich. Kraków: Universitas, 2006. ISBN 8324204741.
4. MOCNÁ, Dagmar a PETERKA, Josef. Encyklopedie literárních žánrů. 1. vyd.
Praha: Paseka, 2004. ISBN 807185669X.
5. Novinářské žánry. Část 1. 1. vyd. Editor Miroslav DOČKAL. Praha: Novinář, 1973.
6. NOWAK, Włodzimierz a BURCHART, Mariusz. Made in Poland: antologia
reporterów Dużego Formatu. Warszawa: Agora, 2013. ISBN 9788326812538.
7. OSTAŁOWSKA, Lidia. Bolało jeszcze bardziej. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne,
2012. ISBN 9788375364439.
8. OSVALDOVÁ, Barbora a HALADA, Jan. Praktická encyklopedie žurnalistiky.
2. dopl. vyd. Praha: Nakladatelství Libri, 2002. ISBN 8072771086.
9. Red. PISAREK, Walery. Słownik terminologii medialnej [E-book – PDF]. Kraków:
Universitas, 2006. ISBN 9788324211517.
10. REJTER, Artur. Kształtowanie sie̜ gatunku reportażu podróżniczego w perspektywie
stylistycznej i pragmatycznej [E-book – PDF]. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śla̜skiego, 2000. ISBN 8322609450.
11. ŠTORKÁN, Karel. Publicistické žánry. 1. vyd. Praha: Vydavatelství a nakladatelství
Novinář, 1980.
12. SZCZYGIEŁ, Mariusz. 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 1.
Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2014, ISBN 9788375365740.
13. SZCZYGIEŁ, Mariusz. 100/XX: antologia polskiego reportażu XX wieku. Tom 2.
Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2014, ISBN 9788375367249.
14. TOCHMAN, Wojciech. Bóg zapłać. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2010. ISBN
9788375361780.
15. WOJTAK, Maria. Analiza gatunków prasowych: podręcznik dla studentów
dziennikarstwa i kierunków pokrewnych. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2010. ISBN
9788322728802.
48
16. WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz, KALISZEWSKI, Andrzej a FURMAN,
Wojciech. Gatunki dziennikarskie: teoria, praktyka, język. Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, 2006. ISBN 8360501017.
17. WOLNY-ZMORZYŃSKI, Kazimierz, KALISZEWSKI, Andrzej, SNOPEK, Jerzy a
FURMAN, Wojciech. Prasowe gatunki dziennikarskie [E-book – epub]. Warszawa:
Wydawnictwo Poltext, 2014. ISBN 9788375614053.
Źródła internetowe
1. ALBIŃSKI, Mariusz. Cyt. W: Bolało jeszcze bardziej. Lidia Ostałowska.
Czarne.com.pl [online]. [dostęp 26.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bolalo-jeszcze-bardziej
2. Aleksander Janta-Połczyński. Portalwiedzy.onet.pl [online]. [dostęp 9.02.2016].
Dostępne w Internecie:
http://portalwiedzy.onet.pl/17782,,,,janta_polczynski_aleksander,haslo.html
3. Arkady Fiedler. Fiedler.pl [online]. [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://www.fiedler.pl/sub,pl,arkady-fiedler.html
4. BELUCH, Kalina. Melchior Wańkowicz. W: Granice.pl [online]. [dostęp 3.02.2016].
Dostępne w Internecie: http://www.granice.pl/recenzja.php?id=84&ida=110
5. Bio. Tochman.eu [online]. [dostęp 12.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://tochman.eu/bio/
6. Blokers. Sjp.pl [online]. [dostęp 10.04.2016]. Dostępne w Internecie:
http://sjp.pl/blokers
7. Bolało jeszcze bardziej, Lidia Ostałowska. W: Czarne.com.pl [online]. [dostęp
11.03.2016]. Dostępne w Internecie: https://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bolalojeszcze-bardziej
8. CHUTNIK, Sylwia. Cyt. W: Bolało jeszcze bardziej. Lidia Ostałowska.
http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bolalo-jeszcze-bardziej
9. GRUDZIŃSKA-GROSS, Irena. Cyt. W: Farby Wodne, Lidia Ostałowska. W:
https://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/farby-wodne
49
10. HUELLE, Paweł. Cyt. W: Bóg zapłać. Wojciech Tochman. Czarne.com.pl [online].
[dostęp 26.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bog-zaplac
11. Impresariat. Lidia Ostałowska. W: Instytutr.pl [online]. [dostęp 11.03.2016].
Dostępne w Internecie: http://instytutr.pl/pl/impresariat/lidia-ostalowska/
12. KALISZEWSKI, Wojciech. Melchior Wańkowicz. W: Culture.pl [online]. 9.07.2015
[dostęp 3.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/melchiorwankowicz
13. KIEDRZYNEK, Anna. Reportaż – polski reportaż podróżniczy. W:
Poetyka.wordpress.com [online]. [dostęp 11.02.2016]. Dostępne w Internecie:
https://poetyka.wordpress.com/polski-reportaz-podrozniczy/
14. Ksawery Pruszyński. Portalwiedzy.onet.pl [online]. [dostęp 7.02.2016]. Dostępne w
Internecie: http://portalwiedzy.onet.pl/36016,,,,pruszynski_ksawery,haslo.html
15. Książki. Tochman.eu [online]. [dostęp 13.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://tochman.eu/ksiazki/
16. KURKIEWICZ, Juliusz. Cyt. W: Bóg zapłać. Wojciech Tochman. Czarne.com.pl
[online]. [dostęp 26.03.2016]. Dostępne w Internecie:
http://czarne.com.pl/katalog/ksiazki/bog-zaplac
17. Lidia Ostałowska, ”Cygan to Cygan”. W: Culture.pl [online]. 2.10.2002 [dostęp
11.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/dzielo/lidia-ostalowskacygan-to-cygan
18. Mariusz Szczygieł. Czarne.com.pl [online]. [dostęp 6.03.2016]. Dostępne w
Internecie: https://czarne.com.pl/katalog/autorzy/mariusz-szczygiel
19. MARZEC, Bartosz. Hanna Krall.W: Culture.pl [online]. 9.07.2014 [dostęp
28.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/hanna-krall
20. MARZEC, Bartosz. Małgorzata Szejnert.W: Culture.pl [online]. 7.04.2015
[dostęp 29.02.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/malgorzataszejnert
21. MARZEC, Bartosz. Mariusz Szczygieł.W: Culture.pl [online]. 30.04.2014
[dostęp 6.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/tworca/mariuszszczygiel
50
22. MODZELEWSKA, Anna. Wpływy Ryszarda Kapuścińskiego i Hanny Krall na
twórczość reporterską Wojciecha Tochmana. Naukowy Przegląd Dziennikarski
[online]. 2014, nr 1, s. 29-42 [dostęp 12.03.2016]. ISSN 20848064. Dostępne w
Internecie: http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
23. NOWAKOWSKA, Agnieszka. Rej polskiego reportażu. Aleksander JantaPołczyński. W: Mapakultury.pl [online]. 25.01.2011 [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w
Internecie: http://www.mapakultury.pl/art,pl,mapa-kultury,95057.html
24. OSTAŁOWSKA, Lidia. Cyt. W: PIECHOTA, Magdalena. „O tych, którym trudniej“.
Reportaż literacki Lidii Ostałowskiej. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online].
2014, nr 4, s. [dostęp 11.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przegladdziennikarski.org/nr/4-2014/4-2014.pdf
25. Ośrodek "Pogranicze - sztuk, kultur, narodów" w Sejnach. Lidia Ostałowska gościem
Wioski Budowniczych Mostów. W: Youtube.com [online]. 28.08.2015 [dostęp
8.03.2016]. Dostępne w Internecie: https://www.youtube.com/watch?v=B6HSerERik
26. PIECHOTA, Magdalena. „O tych, którym trudniej“. Reportaż literacki Lidii
Ostałowskiej. Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 4, s. 43-49 [dostęp
11.03.2016]. ISSN 20848064. Dostępne w Internecie: http://naukowy-przegladdziennikarski.org/nr/4-2014/4-2014.pdf
27. Recenzja czytelnika: Bóg zapłać. Tochmana prawda o Bogu. W: Granice.pl [online].
[dostęp 24.03.2016]. Dostępne w Internecie: http://www.granice.pl/recenzja,bogzaplac,3283
28. ROBERT, Maciej. Polska reporterska. W: Xiegarnia.pl [online]. 15.03.2013
[dostęp 6.03.2016]. Dostępne w Internecie:
https://xiegarnia.pl/artykuly/felieton/polska-reporterska/
29. STOPA, Elżbieta. Robił wywiady z Rooseveltem, Chaplinem, nawet z Ghandim! W:
Tygodnik.pl [online]. 28.08.2014 [dostęp 9.02.2016]. Dostępne w Internecie:
http://tygodnik.pl/a/robil-wywiady-z%C2%A0rooseveltem-chaplinem-nawetz%C2%A0gh
30. TOCHMAN, Wojciech. Cyt. W: MODZELEWSKA, Anna. Wpływy Ryszarda
Kapuścińskiego i Hanny Krall na twórczość reporterską Wojciecha Tochmana.
Naukowy Przegląd Dziennikarski [online]. 2014, nr 1, s. [dostęp 12.03.2016].
Dostępne w Internecie: http://naukowy-przeglad-dziennikarski.org/nr/1-2014/3.pdf
51
31. WAŃKOWICZ, Melchior. Cyt. W: GLIŃSKI, Mikołaj. Melchior Wańkowicz,
“Karafka La Fontaine‘a“. W: Culture.pl [online]. 24.06.2014 [dostęp 3.04.2016].
Dostępne w Internecie: http://culture.pl/pl/dzielo/melchior-wankowicz-karafka-lafontainea
32. Wojciech Tochman. Instytutksiazki.pl [online]. [dostęp 13.03.2016]. Dostępne w
Internecie: http://www.instytutksiazki.pl/autorzy-detal,literaturapolska,1810,tochman-wojciech.html%CB%83
33. Życiorys Ryszarda Kapuścińskiego. Kapuscinski.info [online]. [dostęp 28.02.2016].
Dostępne w Internecie: http://kapuscinski.info/zyciorys
52
Abstract
Contemporary Polish Society as Depicted in Non-fiction Literature by Lidia
Ostałowska and Wojciech Tochman
Keywords: reportage, reportage in Poland, Polish reporters, Lidia Ostałowska, Wojciech
Tochman, the image of contemporary Polish society
This thesis is concerned with the genre of reportage. It describes the process of its
development throughout the ages, presents its definitions, divisions and genre
characteristics. It concentrates on Polish reportage and its traditions in Polish literature. It
focuses on the life and work of two reporters from the contemporary generation, who are
interested in Poland and its problems, namely Lidia Ostałowska and Wojciech Tochman.
It introduces their reporter books, Bolało jeszcze bardziej and Bóg zapłać, and considers
the themes described in them, while trying to depict the contemporary Polish society based
on those works.
Streszczenie
Obraz współczesnego społeczeństwa polskiego w reportażu na podstawie wybranych
tekstów Lidii Ostałowskiej i Wojciecha Tochmana
Słowa – klucze: reportaż, reportaż w Polsce, polscy reporterzy, Lidia Ostałowska,
Wojciech Tochman, obraz współczesnego społeczeństwa polskiego
Praca licencjacka przedstawia gatunek reportażu, opisuje jego proces kształtowania się
na przestrzeni wieków, przedstawia jego definicje i podziały oraz cechy gatunkowe.
Koncentruje się na polskim reportażu i jego tradycjach w literaturze polskiej. Skupia się
na życiu i twórczości dwojga reporterów należących do współczesnego pokolenia
dziennikarzy interesujących się Polską oraz jej problemami, mianowicie Lidii
Ostałowskiej oraz Wojciechu Tochmanie. Przedstawia ich książki reporterskie Bolało
jeszcze bardziej i Bóg zapłać oraz rozważa opisane w nich tematy, a na podstawie
wybranych tekstów próbuje pokazać obraz współczesnego społeczeństwa polskiego.
53
Anotace
Autor: Paulina Nowaková
Fakulta: Filozofická
Katedra: Slavistiky, sekce polonistiky
Název bakalářské práce: Obraz współczesnego społeczeństwa polskiego w reportażu na
podstawie wybranych tekstów Lidii Ostałowskiej i Wojciecha Tochmana
Obraz současné polské společnosti v reportáži na základě vybraných textů Lidiie
Ostałowské a Wojciecha Tochmana
Vedoucí bakalářské práce: Mgr. Izabela Szulc
Počet znaků: 124 696
Počet příloh: 0
Klíčová slova: reportáž, reportáž v Polsku, polští reportéři, Lidia Ostałowska, Wojciech
Tochman, obraz současné polské společnosti
Bakalářská práce se věnuje žánru reportáž, popisuje proces jeho vývoje v průběhu staletí,
představuje jeho definice, dělení a také charakteristické prvky pro tento žánr. Zabývá se
polskou reportáží a její tradicí v polské literatuře. Zaměřuje se na život a tvorbu Lidie
Ostałowské a Wojciecha Tochmana, dvou reportérů patřících do současné generace
novinářů, kteří se zajímají o Polsko a jeho problémy. Seznamuje s jejich knihami Bolało
jeszcze bardziej i Bóg zapłać, analyzuje obsažena v nich témata a na základě vybraných
textů se snaží ukázat obraz současné polské společnosti.
54

UNIVERZITA PALACKÉHO V OLOMOUCI FILOZOFICKÁ

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zapraszamy na spotkanie autorskie z Mariuszem Szczygłem

GATUNKI DZIENNIKARSKIE

regulamin-konkursu-na-reportaz - Gminny Ośrodek Kultury i Sportu

„1945 Wojna i pokój” to poruszające historie interesującego czasu

REGULAMIN KONKURSU Par 1. Postanowienia ogólne 1. Konkurs