PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W

Transkrypt

3
PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA
SPOŁECZNEGO W KRAJACH CZŁONKOWSKICH
UNII EUROPEJSKIEJ
3.1. WSTĘP
W państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonują różne systemy
zabezpieczenia społecznego, które wyrosły z różnych tradycji i uwarunkowań1.
Dziedzina zabezpieczenia społecznego pozostaje obecnie w kompetencji państw
członkowskich. Harmonizację rozwiązań w zakresie zabezpieczenia społecznego
w krajach Unii Europejskiej, nad którą przez pewien czas dyskutowano, uznawano za niewykonalną ze względu na duże zróżnicowanie rozwiązań. W związku z nowymi wyzwaniami, o których wspomniano w strategii lizbońskiej, zmianami demograficznymi w Europie, a także procesem integracji gospodarczej
w ramach jednolitego rynku wewnętrznego UE, zabezpieczenie społeczne stało
się jednym z ważniejszych tematów dyskusji nad przyszłością i spójnością krajów Unii Europejskiej. Komisja Europejska od 2000 r. zaczęła wykazywać
w swoich raportach nt. stanu gospodarki europejskiej, że systemy zabezpieczenia społecznego i związane z nimi wydatki finansów publicznych mogą mieć
zasadniczy wpływ na wypełnianie postanowień unijnego Paktu stabilności
i wzrostu (obowiązkowego dla krajów strefy euro), a ponieważ coraz więcej
państw miało trudności z przestrzeganiem zapisów Paktu, Komisja chciała
sprowokować państwa członkowskie do dyskusji o przyczynach takiego stanu
rzeczy2. Wydatki na emerytury i renty z zabezpieczenia społecznego stanowiły
w 1999 r. 12,7% PKB w UE – pochłaniały one 47,9% wszystkich wydatków so-
1
T. Szumlicz, Ubezpieczenie społeczne, Oficyna Wydawnicza Branta, Warszawa 2006, s. 179.
K. Niklewicz, Systemy emerytalne krajów UE są nieefektywne – ostrzega Komisja Europejska, „Gazeta Wyborcza”, 01.03.03.
2
63
cjalnych (EUROSTAT, 2002). Właśnie tak duże wydatki publiczne na emerytury
stały się jedną z przesłanek tzw. otwartej koordynacji w tej dziedzinie3.
Otwarta metoda koordynacji polega na określaniu wspólnych celów dla Unii
Europejskiej, np. w postaci wskaźników statystycznych i ekonomicznych, w czym
pomagają jakościowe i ilościowe wyznaczniki dla państw uczestniczących;
punktów odniesienia, które następnie służą do porównywania własnych osiągnięć z przykładami najlepszych rozwiązań wypracowanymi przez inne państwa członkowskie4.
Dnia 25 października 2007 r. prezydencja francuska przekazała Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu propozycję nowego programu
działania w dziedzinie społecznej. Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych
i Obywatelstwa, której powierzono przygotowanie prac Komitetu w tej sprawie,
przyjęła swoją opinię 10 czerwca 2008 r. Komitet wyraził w niej zadowolenie
z wyników zastosowania metody otwartej koordynacji i jednocześnie, w oparciu
o Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Wspólne zasady
wdrażania modelu flexicurity”, zaproponował wsparcie tej metody nową, opartą
na wspólnych zasadach w postaci zaleceń pozostawionych dobrej woli5. Działania te mają na celu utworzenie modelu elastycznego rynku pracy i bezpieczeństwa socjalnego (flexicurity), który w założeniu ma pogodzić interesy zarówno
pracodawców, jak i pracowników przez zapewnienie pracownikom bezpiecznego rozwoju na rynku pracy, przy jednoczesnym utrzymaniu i zwiększaniu konkurencyjności przedsiębiorstw oraz ochronie europejskiego modelu socjalnego6. W niniejszym rozdziale w skrócie zostanie przedstawiona problematyka
zabezpieczeń społecznych w Unii Europejskiej, złożoność systemów i wprowadzonych rozwiązań.
3
M. Żukowski, Otwarta koordynacja zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej –
Nowy etap Europejskiej Polityki Społecznej? „Polityka Społeczna” 2002, nr 11–12.
4
Presidency Conclusions Lisbon European Council 23 and 24 March 2000, art. 37,
http://ue.eu.int.
5
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie nowego programu
działania UE w dziedzinie społecznej (2009/C 27/22), http://ue.eu.int.
6
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Wspólne zasady wdrażania modelu flexicurity”, COM
(2007) 359, wersja ostateczna.
64
3.2. POJĘCIE ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
3.2.1. Definicja według Międzynarodowej Organizacji Pracy
Mimo że termin „zabezpieczenie społeczne” jest obecnie powszechnie używany, nie istnieje jedna, przez wszystkich akceptowana definicja tego pojęcia.
Według Międzynarodowej Organizacji Pracy zabezpieczenie społeczne jest to:
„ochrona, którą społeczeństwo zapewnia swoim członkom, przez szereg środków publicznych chroniących przed zagrożeniami gospodarczymi i społecznymi,
wynikającymi ze wstrzymania albo znacznego obniżenia poziomu zarobków
z powodu choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy, bezrobocia, inwalidztwa, starości i śmierci; zapewnienie opieki lekarskiej i zasiłku rodzinom
z dziećmi”7.
Konwencje MOP na temat zabezpieczenia społecznego stanowią normy dla
konstruowania świadczeń oraz administrowania nimi i ich finansowania. Konwencja MOP Nr 102, o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego,
przedstawia ujednolicone wytyczne, pomocne w opracowaniu wszystkich rodzajów zabezpieczenia społecznego. Daje ona rządom znaczną elastyczność w tworzeniu programów zabezpieczenia społecznego, by wyjść naprzeciw potrzebom
i preferencjom danego kraju. Jej kluczowe postanowienia wymagają jednak,
aby8:
– wszelkie świadczenia pieniężne były wypłacane okresowo „przez czas trwania tej ewentualności”, której dotyczą,
– świadczenie zastępowało wcześniejsze dochody do pewnej określonej
wysokości,
– koszty świadczeń i zarządzania były ponoszone wspólnie w formie składek ubezpieczeniowych lub podatków,
– składki ubezpieczeniowe opłacane przez pracowników nie przekraczały
50% całkowitego kosztu systemu,
– państwo przejęło przynajmniej ogólną odpowiedzialność za należyte zaopatrywanie w świadczenia i właściwe zarządzanie systemem,
– przedstawiciele osób chronionych zarządzali systemem lub przynajmniej
uczestniczyli w nim w charakterze doradców.
Wymieniona konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego z 1952 r. określiła również zakres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego, a mianowicie9:
7
8
MOP 1984, Introduction to Social Security, s. 3, http://ue.eu.int.
MOP i ISSA, Social Security: Introductory Module [w:] Pensions training materials. Unit 3,
s. 20.
9
W. Musialski, Ubezpieczenia społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 17.
65
1) opiekę leczniczą,
2) zasiłki w razie choroby,
3) zasiłki w razie braku pracy,
4) świadczenia na starość,
5) świadczenia w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
6) świadczenie w razie macierzyństwa,
7) zasiłki rodzinne,
8) świadczenie w razie inwalidztwa,
9) świadczenie w razie śmierci żywiciela rodziny.
W realizacji zabezpieczenia społecznego stosuje się trzy techniki (zasady)
administracyjno-finansowe. Różnią się one między sobą metodami finansowania
oraz prawami i obowiązkami podmiotów uprawnionych, a także zobowiązanych
do świadczeń10:
1) ubezpieczenie społeczne – system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym (na wniosek osoby
ubezpieczonej), pokrywający straty spowodowane zdarzeniami losowymi. Zadania te są realizowane przez zobowiązane do tego instytucje ze środków finansowych pochodzących z rozłożenia ciężaru tych świadczeń w całości lub w części na zbiorowość osób do nich uprawnionych. Zalicza się tu: ubezpieczenie
chorobowe, rentowe, wypadkowe;
2) zaopatrzenie społeczne – również ma charakter roszczeniowy. Świadczenia są finansowane z funduszy publicznych (podatków). Ustawowo określona
jest ich wysokość i warunki udzielania. Mogą przysługiwać obywatelom danego
kraju należącym do określonej grupy zawodowej lub społecznej (np. zaopatrzenie służb mundurowych);
3) pomoc społeczna – świadczenia są przyznawane indywidualnie z funduszy publicznych osobom wnioskującym o nie. Przyznanie świadczeń jest poprzedzone zbadaniem warunków życia tych osób, a warunki nabycia prawa do
tych świadczeń są określone w obowiązującym prawie.
3.2.2. Regulacje Rady Europy
Obok Międzynarodowej Organizacji Pracy standardy zabezpieczenia społecznego wyznacza Rada Europy, która powstała w ramach procesu zapoczątkowanego w Europie po II wojnie światowej na tzw. „Kongresie europejskim”
(Congress of Europe), zorganizowanym przez Międzynarodowy Komitet Ruchów na rzecz Integracji Europejskiej (International Committe of Movements for
European Unity). Dnia 5 maja 1949 r. w Londynie został podpisany statut Rady
Europy, międzynarodowej organizacji powołanej do wprowadzenia w życie idei
10
Ibidem, s. 18–19.
66
„Unii Europejskiej” (European Union), w skład której mogą wchodzić wyłącznie te państwa położone na kontynencie europejskim, które zadeklarują wolę
przestrzegania zasad Karty praw człowieka, porządku prawnego sformułowanego w Karcie oraz których władze zobowiążą się do zagwarantowania wszystkim
osobom pozostającym pod ich jurysdykcją podstawowych praw człowieka i wolności. Fundamentalnym traktatem międzynarodowym, który traktuje prawa społeczne regulowane przepisami prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jako prawa człowieka, jest Karta praw społecznych Rady Europy11.
Karta praw społecznych stanowi zbiór traktatów i dokumentów międzynarodowych uchwalonych w latach 1961–1996:
– Europejskiej karty społecznej z 18.10.1961 r.,
– Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 05.05.1988 r.,
– Protokołu zmieniającego Europejską kartę społeczną z 21.10.1991 r.,
– Protokołu dodatkowego do Europejskiej karty społecznej z 09.11.1995 r.
przewidującego system skarg zbiorowych,
– Zrewidowanej europejskiej karty społecznej z 03.05.1996 r.
Najistotniejsze przepisy Karty dotyczące problematyki poruszonej w niniejszej pracy zawierają art. 12–17. W karcie nie ma definicji zabezpieczenia społecznego. Komitet Rady Europy nie nawiązał również do podejmowanych przez
państwa członkowskie prób rozróżniania systemów ubezpieczeń społecznych od
systemów zabezpieczenia społecznego na podstawie technik finansowania
świadczeń. Artykuł 12 zatytułowany „Prawo do zabezpieczenia społecznego,
Karta praw społecznych” ma szczególne znaczenie, określa bowiem powszechne
standardy szeroko rozumianych ubezpieczeń społecznych12:
– obowiązek ustanowienia systemu ubezpieczeń społecznych (art. 12 § 1
Karty),
– obowiązek utrzymania systemu ubezpieczeń społecznych na odpowiednim poziomie (art. 12 § 2 Karty),
– obowiązek podejmowania działań na rzecz systematycznej poprawy systemu ubezpieczeń społecznych (art. 12 § 3 Karty),
– obowiązek jednakowego traktowania ubezpieczonych (art. 12 § 4 Karty).
3.2.3. Regulacje w Unii Europejskiej
Pojęcie zabezpieczenia społecznego nie jest definiowane w aktach europejskich, jest jednak wskazywane jako cel do realizacji przez państwo13. Unia Eu11
A.M. Świątkowski, Karta Praw Społecznych Rady Europy, C.H. Beck, Warszawa 2006,
s. 1–2.
12
13
Ibidem, s. 380–392.
Y. Jones, Zmiana polityki społecznej w Unii Europejskiej, „Polityka Społeczna” 2005, nr 3.
67
ropejska w zakresie zabezpieczenia społecznego nie ustanowiła jednolitych rozwiązań prawnych, m.in. ze względu na znaczne zróżnicowanie rozwiązań
w ustawodawstwach krajowych i brak zgody co do działań państw członkowskich14. Zabezpieczenie społeczne mieści się w szeroko pojętej polityce społecznej Unii Europejskiej. Postanowienia trzech pierwszych traktatów europejskich
(Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, Traktatu o Europejskiej
Wspólnocie Energii Atomowej oraz Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej) miały głównie na celu gospodarcze zespolenie państw członkowskich.
Podstawowym celem działania państw sygnatariuszy była integracja ekonomiczna. Jednakże już wtedy postanowienia traktatowe wprowadziły m.in. zasadę
swobodnego przepływu pracowników i równej płacy dla mężczyzn i kobiet oraz
podkreślały potrzebę dążenia do poprawy warunków życia i pracy pracowników.
Stanowiło to podstawę, na której Wspólnoty zaczęły budować swoją politykę
społeczną15. Podejście do ujmowania spraw socjalnych jako posiłkowych wobec
celów ekonomicznych ulegało stopniowej ewolucji od połowy lat 70. Znalazło
to ostateczny wyraz w uchwaleniu w 1989 r. w Strasburgu Wspólnotowej karty
podstawowych praw socjalnych pracowników, zwanej też Kartą wspólnotową.
Jednak z powodu braku jednomyślności dokument ten właściwie do dziś pozostaje jedynie uroczystą deklaracją. Wskazuje on jednak kierunki działania w polityce socjalnej16.
Przełomowym dokumentem w prawodawstwie Unii Europejskiej, w którym
znalazły się kwestie zabezpieczenia społecznego, jest Karta praw podstawowych.
Prace nad projektem tego aktu rozpoczęły się w 1999 r., w czasie posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii. Dokument ten, jak wynikało z deklaracji Rady, miał
zebrać „wspólną część podstawowych praw obywatelskich, które w tej czy innej
formie są wpisane do konstytucji i innych aktów prawnych państw członkowskich
UE, aby stworzyć spójny zestaw norm dla tworzenia przyszłego prawa UE”17. Po
uzyskaniu poparcia Parlamentu Europejskiego powołano specjalny 60-osobowy
konwent składający się z przedstawicieli szefów państw i rządów UE, deputowanych do parlamentów krajowych, deputowanych do Parlamentu Europejskiego
oraz członków Komisji Europejskiej, którego zadaniem było opracowanie ostatecznego projektu Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Charter of Fundamental Rights of the European Union). Tekst Karty został przyjęty na szczycie
14
G. Uściska, Świadczenia z zabezpieczenia społecznego w regulacjach międzynarodowych
i polskich, IPiSS, Warszawa 2005, s. 85.
15
K. Tokarska-Biernacik, Wspólnotowa Polityka Społeczna, „Polityka Społeczna” 2002,
nr 11–12.
16
K. Smoter, W. Romański, Unijne prawo pracy, czyli co czeka w UE pracodawców i pracowników, http://www.rcie.lodz.pl/- Biblioteka przedsiebiorcy.
17
http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/?link=5.
68
Unii w Nicei, w dniu 7 grudnia 2000 r., i tego samego dnia nastąpiło jego podpisanie przez szefów rządów wszystkich państw UE18.
Przez kolejne lata nierozstrzygnięta pozostawała kwestia charakteru prawnego oraz mocy obowiązującej tego aktu. Nie było jednoznaczne, czy Kartę należy
traktować jako kolejny akt tzw. prawa pierwotnego UE, obok traktatów założycielskich Unii bądź traktatów akcesyjnych, czy też miałaby ona status deklaracji
politycznej. W pierwszym przypadku Karta miałaby charakter umowy międzynarodowej i jako taka – prawną moc wiążącą dla jej stron – państw członkowskich UE. Musiałaby zatem być przez nie stosowana i wzajemnie egzekwowana
na zasadzie obowiązku prawnego. W drugim przypadku Karta, jako deklaracja
o charakterze moralno-politycznym, nie miałaby mocy prawnie wiążącej dla jej
stron, a realizacja jej postanowień byłaby uzależniona od woli i decyzji politycznych poszczególnych państw. Chociaż problem mocy wiążącej Karty nie
został ostatecznie rozstrzygnięty, traktowano ten dokument raczej jako prawnie
niewiążący. Aby te wątpliwości ostatecznie rozwiać, Konwent Europejski opracowujący tekst Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy umieścił tekst
Karty praw podstawowych jako II część tego traktatu, co wskazywało wyraźnie
na wysoką rangę, jaką zamierzano nadać postanowieniom Karty. Miała ona stać
się integralną częścią aktu gruntownie reformującego całą Unię Europejską,
a prawa człowieka, wartości i zasady demokracji oraz poszanowanie praw obywateli, w tym ich praw socjalnych, miały stać się prawnie wiążącym, a nie tylko
politycznym fundamentem Unii19.
Jak wiadomo, traktat konstytucyjny nie wszedł w życie z uwagi na fiasko
procesu jego ratyfikacji. Opracowując projekt nowej reformy struktur unijnych,
nazwany traktatem reformującym, podjęto ponownie próbę nadania Karcie statusu jednoznacznie wiążącego aktu prawnego. Kwestię tę reguluje traktat reformujący, podpisany w Lizbonie 13 grudnia 2007. Artykuł 6 ust. 1 Traktatu o Unii
Europejskiej stanowi: „1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak
traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii
określonych w traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty
regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem
wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień”.
Karta obowiązuje od 1 grudnia 2009 r. Podpisali ją przedstawiciele wszystkich krajów UE. Wielka Brytania, Polska i w końcowym etapie ratyfikacji Cze18
http://www.rcie.lodz.pl/.
A. Kosicki, A. Szejna, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej i jej znaczenie dla
Polski i Europy, http://www.kartaprawpodstawowych.org.pl/.
19
69
chy uczyniły to z zastrzeżeniem, nazywanym potocznie tzw. protokołem brytyjskim, powodującym ograniczenie stosowania tego aktu (tzw. opcja opt-out)20.
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej składa się z 54 artykułów ujętych w 7 rozdziałach poprzedzonych częścią wstępną (preambułą). Najważniejszy pod względem zabezpieczeń społecznych jest rozdział IV – „Solidarność”,
obejmujący art. 27–38, spośród których bezpośrednie zapisy o zabezpieczeniu
społecznym znajdują się w art. 34.
Artykuł 34. Zabezpieczenie społeczne i pomoc społeczna
1. Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz do
usług społecznych, zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak: macierzyństwo,
choroba, wypadki przy pracy, zależność lub podeszły wiek oraz w przypadku utraty zatrudnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach
i praktykach krajowych.
2. Każdy mający miejsce zamieszkania i przemieszczający się legalnie w obrębie
Unii Europejskiej ma prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego i przywilejów
socjalnych zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi.
3. W celu zwalczania wykluczenia społecznego i ubóstwa, Unia uznaje i szanuje
prawo do pomocy społecznej i mieszkaniowej dla zapewnienia, zgodnie z zasadami
ustanowionymi w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych, godnej
egzystencji wszystkim osobom pozbawionym wystarczających środków21.
Zasada określona w art. 34 ust. 1 jest oparta na art. 153 i 156 Traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz na art. 12 Europejskiej karty społecznej i pkt 10 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników.
Unia musi przestrzegać tej zasady, korzystając z uprawnień powierzonych jej na
mocy art. 153 i 156 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Odniesienie
do usług społecznych dotyczy przypadków, gdy usługi takie zostały wprowadzone w celu zagwarantowania pewnych korzyści, ale nie oznacza, że usługi
takie muszą zostać stworzone, jeżeli nie istnieją. Określenie „macierzyństwo”
należy rozumieć w taki sam sposób, jak w poprzednim artykule.
Ustęp 2 jest oparty na art. 12 ust. 4 i art. 13 ust. 4 Europejskiej karty społecznej oraz pkt 2 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników i odzwierciedla zasady wynikające z rozporządzenia (EWG) nr 1408/71
i rozporządzenia (EWG) nr 1612/68.
20
Opcja opt-out, tzw. protokół brytyjski, ma gwarantować, że ani sądy unijne, ani też krajowe
(polskie i brytyjskie) nie będą mogły stwierdzać ewentualnych niezgodności prawa krajowego
z postanowieniami Karty. W szczególności zaś na prawa zapisane w rozdziale IV Karty praw podstawowych (prawa socjalne i pracownicze) obywatele Polski i Wielkiej Brytanii będą mogli się
powoływać tylko wtedy i na tyle, o ile zostały dookreślone (implementowane) w prawie krajowym, i w takim zakresie, w jakim funkcjonują w prawie wewnętrznym tych państw.
21
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/01 „Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej”, http://eur-lex.europa.eu.
70
Ustęp 3 wywodzi się z art. 13 Europejskiej karty społecznej, art. 30 i 31
zmienionej Karty społecznej oraz pkt 10 Karty wspólnotowej. W kontekście
dziedzin polityki, których podstawą jest art. 153 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej, Unia musi przestrzegać tej zasady22.
3.3. KOORDYNACJA SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
W UNII EUROPEJSKIEJ
Z art. 51 traktatu rzymskiego wynika, że koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego ma służyć swobodnemu przepływowi pracowników w ramach Wspólnoty Europejskiej23. Jak już wspomniano, nie istnieje jeden wspólny
dla krajów Unii system zabezpieczenia społecznego, każdy kraj ma odmienne
sposoby finansowania, zakres gwarantowania świadczeń, warunki wymagane do
ich uzyskania, a także zasady ustalania wysokości, a zatem rozwiązania w tym
zakresie w krajach Unii Europejskiej podlegają wzajemnej koordynacji. Oznacza
to, że zależności pomiędzy poszczególnymi systemami prawnymi oraz instytucjami muszą być tak uregulowane, by umożliwić zachowanie odpowiedniego
ładu pomiędzy nimi, bez konieczności dokonywania zmian merytorycznych
w poszczególnych systemach24. Reguły koordynacji mają wartość nadrzędną
w stosunku do przepisów krajowych. Dotyczą one tylko osób, które przemieszczają się w obrębie Wspólnoty. Nie mogą być stosowane do osób, które swoją
aktywność zawodową realizowały wyłącznie na terytorium jednego państwa
członkowskiego i nigdy nie korzystały ze swobody przemieszczania się.
Zakres wspólnotowej koordynacji krajowych systemów zabezpieczenia społecznego unormowano w rozporządzeniach Rady (EWG):
1) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób samodzielnie zarobkujących oraz członków ich rodzin przemieszczających się na obszarze Wspólnoty. Rozporządzenie określa ogólną zasadę miejsca pracy (lex loci laboris) oraz
przewiduje możliwości odstępstwa od niej. Podstawową zasadą w ustalaniu właściwego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń jest zasada miejsca pracy –
podlegasz ubezpieczeniu społecznemu i zdrowotnemu tam, gdzie pracujesz25;
22
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 14.12.2007, 2007/C 303/02 „Wyjaśnienia dotyczące Karty Praw Podstawowych”, http://eur-lex.europa.eu.
23
D. Dzienisiuk, Zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej – koordynacja świadczeń,
Difin, Warszawa 2004, s. 14.
24
B. Radzik-Kazenas, Podstawowe zagadnienia z zakresu integracji europejskiej. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego, ZUS, Warszawa 2000, s. 27.
25
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mps.gov.pl/.
71
2) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia
(EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie26.
Wspólnotowa koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jest oparta
na czterech zasadach27:
– równego traktowania – zasada ta zabezpiecza osoby przemieszczające się
przed jakąkolwiek dyskryminacją bezpośrednią lub pośrednią przy stosowaniu
przepisów z zakresu zabezpieczenia społecznego,
– jedności stosowanego ustawodawstwa – zasada ta zabezpiecza przed sytuacją, w której osoba wykonująca pracę w jednym lub kilku państwach nie jest
objęta zabezpieczeniem społecznym w żadnym z nich lub jest nim objęta w kilku państwach jednocześnie,
– zachowania praw nabytych oraz w trakcie nabywania – zasada ta zapewnia, że świadczenia przyznane w jednym z państw UE są przekazywane osobie
uprawnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania,
– sumowania okresów ubezpieczenia – zasada ta umożliwia uwzględnianie
okresów ubezpieczenia, lub innych równorzędnych okresów, przebytych w kilku
państwach UE przy ustalaniu prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecznego.
Koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego są objęci28:
– pracownicy,
– pracownicy sezonowi,
– pracownicy przygraniczni,
– urzędnicy państwowi,
– cudzoziemcy z krajów trzecich,
– studenci,
– osoby prowadzące działalność na własny rachunek,
– uchodźcy i bezpaństwowcy,
– członkowie rodzin, bez względu na posiadane obywatelstwo.
Na mocy rozporządzenia nr 859/2003 od dnia 1 czerwca 2006 r. zakresem
podmiotowym rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 zostali objęci obywatele państw
trzecich, tj. państw innych niż państwa członkowskie, legalnie zamieszkujący
i zatrudnieni na terytorium państw członkowskich. Unormowań rozporządzenia
nr 859/2003 nie ratyfikowały Dania, Szwajcaria oraz państwa EOG, tj. Islandia,
Lichtenstein i Norwegia, co oznacza, że nie stosują one przepisów rozporządzeń
26
Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L 74 z 27.3.1972, s. 1–83 (DE, FR, IT, NL)
Polskie wydanie specjalne Rozdział 05 Tom 01 P. 83–160 Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72,
http://eur-lex.europa.eu.
27
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/indextxt.php?gid=560.
28
G. Szpor, System ubezpieczeń społecznych, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 271.
72
nr 1408/71 i nr 574/72 w stosunku do obywateli państw trzecich legalnie zamieszkujących i zatrudnionych na ich terytorium29.
Katalog świadczeń, do których stosuje się postanowienia przepisów o koordynacji, obejmuje świadczenia odpowiadające tradycyjnym działom zabezpieczenia
społecznego, wymienionym w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy
Nr 102 z 1952 r. o minimalnej normie zabezpieczenia społecznego. Są to30:
– świadczenia w razie choroby i macierzyństwa,
– świadczenia z tytułu inwalidztwa, w tym zmierzające do zachowania lub
zwiększenia zdolności zarobkowych,
– świadczenia emerytalne,
– świadczenia dla osób pozostających przy życiu,
– świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
– zasiłki pogrzebowe,
– świadczenia w razie bezrobocia,
– świadczenia rodzinne.
Z koordynacji wyłączone są: pomoc społeczna, pomoc zdrowotna i systemy
świadczeń dla ofiar wojny lub jej skutków.
3.4. STRUKTURA WYDATKÓW NA ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE
W UNII EUROPEJSKIEJ
Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpieczenie społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-25, wynikające z różnic
między krajami takimi, jak: Niemcy, Austria, Polska i Czechy, z jednej strony,
gdzie wydatki na zabezpieczenie społeczne jako procent PKB w latach 2003–2005
spadły, a krajami takimi, jak: Belgia, Irlandia, Francja, Hiszpania i Włochy, gdzie
wydatki rosły nieprzerwanie od 2000 r.31 (rys. 3.1).
W 2005 r. wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej wyniosły 27,2% PKB (UE-27), przy czym rozbieżność między poszczególnymi krajami była bardzo wysoka, np. w Szwecji 32% PKB, natomiast na Litwie 12,4%
PKB. Wydatki na emerytury i renty stanowiły główną część świadczeń (rys.
3.2). Według danych statystycznych Eurostatu wydatki na zabezpieczenie społeczne jako procent PKB w krajach UE-15 ulegały zmniejszeniu z 28,7%
w 1993 r. do 27% w 2000 r., a następnie rosły aż do 27,8% PKB w 2005 r.
29
http://www.zer.mswia.gov.pl/.
Ibidem.
31
Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46.
30
73
29,0
28,8
28,5
28,5
28,4
28,0
28,3
27,7
27,5
28,0
27,6
27,5
27,3
27,2
27,0
26,5
26,5
26,0
25,5
25,0
25,5
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2005
% PKB
Rys. 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej (jako % PKB)
Źródło: Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46.
Od 2003 r. można zaobserwować unormowanie się wydatków na zabezpieczenie
społeczne zarówno w krajach UE-15, jak i UE-2532.
Średnia wartość wydatków społecznych liczona jako procent PKB w UE
(27,2% w 2005 r.) ukrywa szerokie dysproporcje w poszczególnych krajach
członkowskich. Szwecja (32%), Francja (31,5%) i Niemcy (29,4%) miały najwyższy odsetek, a kraje bałtyckie – najniższy: Litwa (14,2%), Estonia (12,5%),
Łotwa (12,4%) (tabela 3.1)33.
Dysproporcje pomiędzy krajami są częściowo związane ze zróżnicowanym
poziomem zamożności i odzwierciedlają różnice pomiędzy systemami zabezpieczeń społecznych, trendami demograficznymi, wskaźnikami bezrobocia i innymi
czynnikami socjalnymi, instytucjonalnymi i gospodarczymi. W 2005 r. głównymi źródłami finansowania zabezpieczenia społecznego na poziomie UE-27 były
składki na ubezpieczenie społeczne, które reprezentowały 59,0% wszystkich
wpływów, a także wydatki budżetu państwa pochodzące z podatków (37,6%)34.
Średnia UE ukrywa znaczne różnice w strukturze finansowania zabezpieczeń społecznych pomiędzy poszczególnymi krajami. Ponad 70% wpływów na
zabezpieczenie społeczne pochodzi ze składek społecznych: na Słowacji (84,4%),
w Republice Czeskiej (80,7%), Estonii (79,5%), Belgii (73,4%) i Rumunii
(73,3%). Odwrotną tendencję – gdy większość wpływów pochodzi z podatków,
32
Eurostat – „Statistics in Focus” 2005, nr 46.
Ibidem.
34
Ibidem.
33
74
zaobserwować można w Danii (63,2%), Irlandii (53,9%), na Cyprze (53,7%)
i w Wielkiej Brytanii (50,5%) (tabela 3.2).
Rys. 3.2. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej w 2005 r.
(jako % PKB)
75
Tabela 3.1. Wydatki na zabezpieczenie społeczne w krajach Unii Europejskiej w 2005 r.
(jako % PKB)
Wyszczególnienie
2000
2001
2002
2003
2004
2005
UE-27
–
–
–
–
–
27,2
UE-25
26,6
26,8
27,1
27,4
27,3
27,4
UE-15
27,0
27,1
27,4
27,8
27,7
27,8
EA-13
26,8
26,9
27,4
27,8
27,8
27,8
BE
26,5
27,3
28,0
29,1
29,3
29,7
BG
–
–
–
–
–
16,1
CZ
19,5
19,5
20,2
20,2
19,3
19,1
DK
28,9
29,2
29,7
30,9
30,9
30,1
DE
29,3
29,4
30,0
30,3
29,6
29,4
EE
14,0
13,1
12,7
12,6
13,1
12,5
IE
14,1
15,0
17,3
17,8
18,2
18,2
EL
23,5
24,1
23,8
23,6
23,6
24,2
ES
20,3
20,0
20,3
20,4
20,6
20,8
FR
29,5
29,6
30,4
30,9
31,3
31,5
IT
24,7
24,9
25,3
25,8
26,0
26,4
CY
14,8
14,9
16,2
18,4
17,8
18,2
LV
15,3
14,3
13,9
13,8
12,9
12,4
LT
15,8
14,7
14,1
13,6
13,3
13,2
LU
19,6
20,9
21,6
22,2
22,3
21,9
HU
19,3
19,3
20,4
21,1
20,7
21,9
MT
16,5
17,4
17,5
17,9
18,4
18,3
NL
26,4
26,5
27,6
28,3
28,3
28,2
AT
28,1
28,4
29,0
29,3
29,0
28,8
PL
19,7
21,0
21,1
21,0
20,1
19,6
PT
21,7
22,7
23,7
24,1
24,7
–
RO
13,2
13,2
13,4
12,6
15,1
14,2
SI
24,6
24,8
24,8
24,1
23,7
23,4
SK
19,3
18,9
19,0
18,2
17,3
16,9
FI
25,1
24,9
25,6
26,5
26,6
26,7
SE
30,7
31,2
32,2
33,2
32,7
32,0
UK
26,9
27,3
26,2
26,2
26,3
26,8
IS
19,2
19,4
21,2
23,0
22,6
21,7
NO
24,4
25,4
26,0
27,2
25,9
23,9
CH
26,9
27,6
28,5
29,1
29,3
29,2
Objaśnienia: BE – Belgia, BG – Bułgaria, CZ – Czechy, DK – Dania, DE – Niemcy, EE – Estonia,
IE – Irlandia, EL – Grecja, ES – Hiszpania, FR – Francja, IT – Włochy, CY – Cypr, LV – Łotwa, LT –
Litwa, LU – Luksemburg, HU – Węgry, MT – Malta, NL – Holandia, AT – Austria, PL – Polska, PT –
Portugalia, RO – Rumunia, SI – Słowenia, SK – Słowacja, FI – Finlandia, SE – Szwecja, UK – Wielka Brytania, IS – Islandia, NO – Norwegia, CH – Szwajcaria.
76
Tabela 3.2. Wpływy systemów zabezpieczeń społecznych według typu (jako procent
całości wpływów)
Państwa
członkowskie
Składki społeczne
Wydatki z budżetu państwa
2000
2005
razem
2000
2005
pracodawcy
2000
2005
ubezpieczeni
2000
2005
Inne wpływy
2000
2005
UE-27
–
37,6
–
59,0
–
38,3
–
20,8
–
3,4
UE-25
35,4
37,7
60,9
59,0
38,7
38,2
22,2
20,8
3,6
3,3
UE-15
35,6
37,9
60,9
58,9
38,7
38,2
22,2
20,7
3,5
3,2
EA-13
31,8
33,9
64,3
62,6
41,5
40,1
22,9
22,5
3,9
3,4
BE
25,3
24,7
72,1
73,4
49,9
51,4
22,3
22,0
2,5
1,9
BG
–
36,1
–
60,7
–
42,4
–
18,3
–
3,1
CZ
25,0
18,1
73,8
80,7
49,8
54,3
24,0
26,4
1,2
1,2
DK
63,9
63,2
29,4
28,8
9,1
10,3
20,3
18,5
6,7
8,0
DE
31,8
35,6
66,1
62,7
38,57
35,0
27,6
27,7
2,1
1,6
EE
20,6
20,4
79,2
79,5
9,2
79,0
–
0,4
0,2
0,1
IE
58,3
53,9
40,1
40,0
25,1
24,7
15,1
15,3
1,5
6,1
EL
29,2
30,7
60,8
58,4
38,2
35,5
22,6
22,9
10,0
11,0
ES
29,4
33,3
68,0
64,5
51,8
48,9
16,2
15,6
2,6
2,1
FR
30,3
30,6
65,9
65,6
46,0
44,7
19,9
20,9
3,8
3,8
IT
40,6
41,4
57,7
57,0
42,8
41,7
14,9
15,3
1,6
1,6
CY
45,0
53,7
37,3
34,7
20,5
19,7
16,8
15,0
17,7
11,6
LV
33,5
35,3
66,5
64,1
50,2
47,1
16,3
16,9
0,0
0,7
LT
38,9
39,6
59,6
59,9
53,7
53,8
5,9
6,0
1,5
0,5
LU
46,9
45,3
48,6
51,4
24,7
26,9
23,8
24,4
4,6
3,4
HU
31,6
34,8
59,7
57,9
47,0
42,0
12,8
15,9
8,7
7,3
MT
30,5
34,5
66,8
62,7
45,3
43,5
21,5
19,2
2,6
2,8
NL
14,4
19,9
67,5
67,9
29,4
33,4
38,1
34,4
18,1
12,3
AT
32,5
33,1
66,2
65,4
39,1
37,9
27,1
27,4
1,3
1,6
PL
32,5
39,2
55,3
50,4
30,5
28,0
24,8
22,3
12,2
10,4
PT
39,1
42,2
53,0
47,5
35,6
31,7
17,4
15,7
7,9
10,0
RO
–
11,7
–
73,3
–
49,7
–
23,5
–
15,0
SI
31,5
31,7
66,3
67,4
27,0
27,4
39,3
40,0
2,2
0,8
SK
31,0
14,0
66,8
84,4
48,3
62,0
18,5
22,4
2,2
1,5
FI
42,9
43,7
50,0
50,2
38,0
38,8
12,0
11,4
7,0
6,1
SE
45,8
48,0
49,9
49,8
40,5
41,0
9,4
8,8
4,3
2,3
UK
46,4
50,5
52,4
47,9
29,9
32,4
22,5
15,5
1,2
1,6
IS
51,4
32,8
48,6
32,0
39,5
26,2
9,1
5,7
–
35,2
NO
60,5
55,8
38,4
44,1
24,4
29,5
14,0
14,6
1,1
0,1
CH
21,0
22,2
60,4
59,8
29,3
27,6
31,1
32,1
18,6
18,0
Źródło: Eurostat, „Statistics in Focus” 2005, nr 46.
77
Tabela 3.3. Struktura wydatków na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń
(jako procent całości wydatków)
Opieka zdrowotna
Renty
Świadczenia
rodzinne
Bezrobocie
Wykluczenie
społeczne
Emerytury
Opieka zdrowotna
Renty
Świadczenia
rodzinne
Bezrobocie
Wykluczenie
społeczne
UE-27
UE-25
BE
BG
CZ
DK
DE
EE
IE
GR
ES
FR
IT
CY
LV
LT
LU
HU
MT
NL
AT
PL
PT
RO
SI
SK
FI
SE
UK
2005
Emerytury
2000
Kraje
członkowskie
–
46,6
44,1
–
43,3
38,1
42,4
45,3
25,1
49,7
44,7
44,4
63,2
48,7
57,2
47,8
39,9
41,4
51,7
42,4
48,6
55,3
44,7
48,5
45,2
37,2
35,8
39,4
48,8
–
27,1
24,2
–
33,6
20,2
28,3
32,1
41,0
26,5
29,4
28,8
25,1
27,2
16,7
29,8
25,4
27,9
25,7
29,3
25,6
19,6
32,0
25,6
30,7
34,9
23,8
27,0
25,5
–
8,2
9,3
–
7,8
12,0
7,8
6,6
5,2
4,8
7,9
5,9
6,0
3,4
10,7
8,4
13,4
9,6
6,0
11,8
9,1
14,0
12,7
7,9
9,0
7,6
13,9
12,8
9,4
–
8,1
8,8
–
8,4
13,1
10,7
11,9
13,6
7,4
4,9
9,1
3,8
6,3
10,2
8,8
16,6
13,2
7,9
4,6
10,7
5,0
5,4
10,0
9,2
9,0
12,5
9,3
6,9
–
6,3
11,8
–
3,4
10,5
8,5
1,3
9,5
6,2
11,6
7,2
1,7
7,2
3,8
1,8
3,2
4,0
6,2
5,1
4,9
4,6
3,7
7,7
4,3
4,8
10,5
7,1
3,0
–
3,5
1,8
–
3,4
6,1
2,3
2,7
5,6
5,4
1,4
4,7
0,2
7,1
1,4
3,4
1,5
3,8
2,5
6,8
1,1
1,5
1,4
0,4
1,6
6,5
3,5
4,5
6,4
45,9
45,9
44,7
51,1
42,6
37,5
43,5
44,0
26,6
51,2
41,4
43,9
60,7
46,6
48,4
46,4
36,6
42,5
52,4
42,3
48,6
59,8
–
41,3
44,4
42,5
37,3
40,5
45,0
28,6
28,6
27,1
29,0
35,3
20,7
27,3
31,9
40,9
27,8
31,6
29,8
26,7
25,3
26,0
30,3
25,7
29,9
26,3
30,9
25,5
19,9
–
36,2
32,3
29,5
25,9
24,3
30,9
7,9
7,9
7,0
8,4
7,8
14,4
7,7
9,4
5,3
4,9
7,3
5,9
5,9
3,7
9,1
10,4
13,1
9,9
6,7
9,9
8,0
10,5
–
7,0
8,5
9,2
12,9
15,4
9,0
8,0
8,0
7,2
6,8
7,5
12,9
11,2
12,2
14,6
6,4
5,6
8,5
4,4
11,8
11,1
9,3
16,9
11,8
4,7
4,9
10,7
4,4
–
10,2
8,6
11,3
11,6
9,8
6,3
6,1
6,1
12,2
1,9
3,6
8,6
7,3
1,3
7,5
5,1
12,4
7,5
2,0
5,8
3,9
1,8
5,0
2,9
7,4
5,9
5,8
2,9
–
3,2
3,3
4,3
9,3
6,2
2,6
3,5
3,5
1,8
2,7
3,1
5,8
2,9
1,2
5,1
4,5
1,7
4,3
0,3
6,7
1,6
1,8
2,8
3,1
2,5
6,2
1,4
2,5
–
2,1
2,9
3,2
3,0
3,8
6,3
Źródło: Eurostat, ESSPROS.
Różnice wynikają z historycznych i instytucjonalnych fundamentów ochrony
socjalnej w poszczególnych krajach. Północne kraje europejskie, w których fundusze rządowe dominują, mają tradycje systemu o cechach zaopatrzeniowych.
78
Zabezpieczenie społeczne oznacza w nich zabezpieczenie dochodów szerokich
rzesz ludności na poziomie niezbędnym co najmniej do usunięcia niedostatku
i nędzy, a ponadto wysokość państwowej emerytury jest na stałym poziomie
i jest wypłacana z podatków, a nie ze składek35. Innym rodzajem zabezpieczania
społecznego był tzw. system kontynentalny lub repartycyjny, oparty na umowie
pokoleniowej, w którym bieżące składki pokrywały wypłaty bieżących emerytur. Wszystkie środki pobierane od płatników trafiały do wspólnej puli, z której
finansowano wypłaty świadczeń. System ten wprowadzony po raz pierwszy
przez kanclerza Niemiec, Bismarcka, jeszcze pod koniec XIX w., bardzo dobrze
sprawdzał się w sytuacjach, kiedy struktura wiekowa społeczeństwa wyglądała
w ten sposób, że na niewielką liczbę świadczeniobiorców przypadała stosunkowo duża liczba pracujących36.
35
30
25
20
15
10
0
0
EU LV EE LT RO BG SK IE CY MT CZ PL ES HU LU SL PT EL IT
Opieka zdrowotna
Renty
Świadczenia rodzinne
FI NL UK AT BE DE DK FR SE
Bezrobocie
Emerytury
Wykluczenie społeczne
Rys. 3.3. Wydatki na zabezpieczenie społeczne według typu świadczeń (jako procent
całości wydatków) w 2005 r.
Źródło: Eurostat, ESSPROS.
Analiza wydatków na świadczenia społeczne według funkcji wskazuje zmiany
w strukturze zabezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej. Porównując
lata 2000 i 2005 (rys. 3.3), można zaobserwować znaczny wzrost wydatków na
35
W. Szubert, Plan Beveridge’a, Dokument elektroniczny, Biblioteka Główna UEK, kopia,
2007, s. 6.
36
J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego
w Polsce, „e-Finanse” 2007, nr 3.
79
opiekę zdrowotną z wyjątkiem Niemiec, Estonii, Irlandii, Cypru, Austrii i Słowacji. Udział tych wydatków najwyższy był w Belgii, Hiszpanii, Łotwie, Rumunii,
Finlandii i Wielkiej Brytanii. Udział wydatków na zabezpieczenie emerytalne pozostał stabilny lub spadł w wielu krajach, poza Polską i Słowacją37.
3.5. SYSTEMY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W WYBRANYCH
KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ
W tym punkcie zostaną omówione systemy zabezpieczenia społecznego
w wybranych państwach członkowskich. Zestawienie obowiązujących w UE
form zabezpieczeń, w rozbiciu na kraje, przedstawiono w tabeli 3.4.
Tabela 3.4. Systemy ubezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej
Kraj
Systemy ubezpieczeń społecznych
Austria
SIS, PAYG, DB
Państwowy system ubezpieczeniowy, system
repartycyjny, plan emerytalny o zdefiniowanym
świadczeniu
Belgia
SIS, PAYG, DB
świadczeniu
Czechy
SIS, PAYG, DB
świadczeniu
Universal pension (state pension) Publiczny system emerytalny
Dania
Estonia
Labour-market supplementary
old-age pension (ATP)
Publiczny system emerytur uzupełniających
Supplementary pension benefit
(income-tested)
Publiczny system emerytur uzupełniających uzależniony od wcześniejszych dochodów
Special pension savings scheme
Publiczny system specjalnych emerytur uzupełniających
SIS, PAYG, DB
świadczeniu
Universal pension, income-tested, DB
Publiczny system emerytalny, uzależniony od
zarobków, plan emerytalny o zdefiniowanym
świadczeniu
Earnings-related pension, mandatory, DB
Emerytura powiązana z wcześniejszym wynagrodzeniem, obowiązkowa, plan emerytalny
o zdefiniowanym świadczeniu
Finlandia
37
Social Protection and Social Inclusion 2008: EU Indicators, Commission Staff Working
Document, European Communities, Luxembourg 2009, s. 113.
80
cd. tabeli 3.4
Kraj
Francja
SIS, earnings-related, PAYG, DB
Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytura
skorelowana z zarobkami, system repartycyjny,
plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu
Grecja
Hiszpania
SIS
Państwowy system ubezpieczeniowy
Holandia
SIS, flat rate
Państwowy system ubezpieczeniowy, emerytury
zryczałtowane
Irlandia
Litwa
Social Assistance System
System pomocy społecznej
SIS
Luksemburg SIS, earnings-related, DB
skorelowana z zarobkami, plan emerytalny
o zdefiniowanym świadczeniu
Łotwa
Niemcy
SIS, PAYG, DB (old system)
świadczeniu (stary system)
Polska
Mandatory individual account (new) Obowiązkowe konto indywidualne (nowy system)
Portugalia
SIS, PAYG, DB
świadczeniu
Rumunia
SIS, old-age pension and supplementary pension
Państwowy system ubezpieczeniowy, publiczny
system emerytur uzupełniających
Słowacja
SIS
Słowenia
Szwecja
Węgry
SIS
Social assistance system
System pomocy społecznej
Universal and SIS (old system)
Publiczny system emerytalny, państwowy system ubezpieczeniowy (stary system)
Unified SIS plus mandatory private accounts, earnings-related
(new system) since 1999
Ujednolicony państwowy system ubezpieczeniowy, obowiązkowe konto indywidualne, emerytura
skorelowana z zarobkami (nowy system)
Państwowy system ubezpieczeniowy (stary),
SIS (old), earning-related, PAYG, emerytura skorelowana z zarobkami, system
DB
świadczeniu
81
cd. tabeli 3.4
Kraj
Private Insurance System (new),
fully funded, DC
Prywatny system ubezpieczeniowy (nowy), system kapitałowy, plan emerytalny o zdefiniowanym świadczeniu
Włochy
Wielka
Brytania
SIS, social assistance
Państwowy system ubezpieczeniowy, pomoc
społeczna
Objaśnienia: SIS – Social Insurance System, PAYG – Pay-as-you-go, DB – Defined benefits.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: CESifo Group DICE, 01.11.2008.
Austria
W Austrii za zabezpieczenie społeczne obywateli odpowiadają ponad 22
instytucje skupione w Federacji Austriackich Ubezpieczeń Społecznych38. Wydatki na zabezpieczenie społeczne wynoszą 27,6% PKB (2005 r.), co stanowi
wielkość nieco przekraczającą średnią dla całej UE. Składki pracodawców sektora prywatnego i publicznego stanowią 38%, 33% pochodzi z budżetu państwa i 27% z indywidualnych składek pracowników. Niemal połowa wydatków
zabezpieczenia społecznego przeznaczana jest na emerytury (48,6%)39. Szczegółowy podział wydatków na zabezpieczenie społeczne przedstawiono w tabeli 3.5.
Tabela 3.5. Podział wydatków w Austrii na zabezpieczenie społeczne w %
Wydatki
Opieka medyczna, zasiłki chorobowe
Renty inwalidzkie
Emerytury
Renty rodzinne
Zasiłki rodzinne, wychowawcze
1990
2000
2005
26,1
25,6
25,5
9,2
9,1
8,0
45,9
47,1
47,3
2,2
1,5
1,3
10,4
10,7
10,7
Zasiłki dla bezrobotnych
4,7
4,9
5,8
Inne
1,6
1,1
1,4
Źródło: Statistik Austria, BMSK, ESSOSS database on social expenditure.
38
Social Protection in the Member States of the European Union, European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities (MISSOC) Unit E.4,
2008, s. 54.
39
Social Protection in Austria, Ministry of Social Affairs and Consumer Protection, www.bmsk.
gv.at, Federal Ministry for Social Affairs and Consumer Protection Editorial office: Department V/4,
s. 12–18.
82
Austriacki społeczny system ubezpieczeniowy w większości opiera się na
składkach, przy czym 10,25% od zarobków odprowadzają ubezpieczeni, od
15,25% do 20% – osoby samozatrudnione, 14,75% – utrzymujący się z rolnictwa i 12,55% – pracodawcy40. Prywatny system emerytalny jest nadal mniej popularny niż system publiczny. W 2006 r. 15,3% populacji osób poniżej 60. roku
życia miało podpisane umowy w systemie ubezpieczeń prywatnych.
Austria, podobnie jak pozostałe kraje Unii Europejskiej, będzie musiała
zmierzyć się w nadchodzącej dekadzie z demograficznym trendem wzrostu
współczynnika osób w wieku emerytalnym (dla Austrii wzrost ten szacowany
jest z poziomu 23,6% w 2005 r. do 50,7% w 2060 r.). Średnia długość życia
wzrosła w istotny sposób w ostatniej dekadzie do poziomu 77,2 roku dla mężczyzn i 82,8 roku dla kobiet (dane na 2006 r.), co jest wskaźnikiem powyżej
średniej dla UE.
Jeśli chodzi o system emerytalny, ustalono strategię polegającą na łagodzeniu skutków społecznych oraz wzmocnieniu pobudek pozostawania dłużej na
rynku pracy. Wśród celów na najbliższe lata dla polityki społecznej wyznaczono
również poprawę jakości usług związanych z opieką zdrowotną dla osób starszych i pomocy w tym zakresie. Wiek emerytalny dla kobiet wynosi 60 lat, dla
mężczyzn 65 lat i uzależniony jest od co najmniej 180 miesięcy ubezpieczenia
w okresie ostatnich 30 lat lub ogólnie co najmniej 300 miesięcy ubezpieczenia
albo 180 miesięcy okresu składkowego. Istnieją wyjątki od tej reguły, uzależnione m.in. od liczby miesięcy składkowych i wysokości zarobków. Dla górników, notariuszy i pracowników sektora publicznego istnieje specjalny system
ubezpieczenia41. W 2007 r. poziom życia osób w wieku powyżej 60. roku życia
był zbliżony do poziomu życia pozostałej populacji. Jednakże zagrożonych ubóstwem w grupie osób starszych jest 14% osób. Jest to poziom nieco wyższy niż
w populacji poniżej 65. roku życia; przede wszystkim zasadnicza różnica występuje pomiędzy mężczyznami (10%) a kobietami (18%).
System emerytalny w Austrii przeszedł zasadnicze reformy w latach 2000,
2003 oraz 2004. Reformy te pozwoliły na poprawę długookresowej stabilności
finansowej, pomimo długiego okresu wdrażania postanowień i uzyskania pożądanych efektów. Reformy te przewidują stopniowe zrównywanie wieku przejścia kobiet na emeryturę w stosunku do mężczyzn: z poziomu 60 lat do 65 lat
między 2004 a 2033 r. Stopa przyrostu będzie redukowana stopniowo z poziomu
2% w 2003 r., 1,78% w 2009 r., by osiągnąć pełne zrównanie kobiet i mężczyzn
w wieku emerytalnym w 2028 r. System emerytalny został zharmonizowany
przez wprowadzenie jednolitego prawa emerytalnego dla wszystkich grup za40
Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006, Social Security Administration Office of Policy Office of Research, Evaluation, and Statistics Washington, Released:
September 2006, s. 36.
41
Ibidem, s. 36.
83
wodowych, a poziom emerytur skorygowano o indeks cen konsumpcyjnych.
Możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę z powodu utraty pracy lub
utraty kompetencji do pracy została zniesiona. Zachowano jednak taką możliwość z powodu niepełnosprawności, przy długookresowym udziale w płatnościach składek ubezpieczeniowych (45 lat dla mężczyzn, 40 lat dla kobiet) oraz
z powodu wykonywania ciężkiej fizycznej pracy.
Na podstawie danych z 2005 r. Austria została zakwalifikowana przez Komisję Europejską do grupy krajów UE z niskim ryzykiem zagrożenia dla finansów
publicznych z powodu starzejącego się społeczeństwa. Obecnie wydatki na system
emerytalny są jednymi z najwyższych wśród krajów UE, jednakże planowane jest
obniżenie finansowania ze źródeł publicznych z poziomu 13,4% w 2004 r. do
12,2% w 2050 r. Głównym wyzwaniem dla systemu jest zagwarantowanie bezpieczeństwa systemu emerytalnego przez wzrost odsetka pracujących ludzi starszych.
Przeprowadzenie reformy w 2000 r. spowodowało wzrost średniej wieku przejścia
na emeryturę do 59 lat dla mężczyzn oraz 56,9 roku dla kobiet w 2006 r.
Belgia
Problematyka z zakresu zabezpieczenia społecznego należy do rządu federalnego Belgii i jest w kompetencji ministra ds. zabezpieczenia socjalnego42.
Belgijska struktura zabezpieczenia społecznego dzieli się na trzy systemy obejmujące: pracowników zatrudnionych w sektorze prywatnym, pracowników zatrudnionych w sektorze publicznym oraz samozatrudnionych. Specjalne systemy
zabezpieczenia istnieją dla górników i marynarzy (rybaków). Narodowe Biuro
Bezpieczeństwa Socjalnego (RSZ-ONSS) jest centralną instytucją pobierającą
składki na ubezpieczenie społeczne zarówno od pracowników, jak i od pracodawców. Samozatrudnionych obejmuje ubezpieczenie: zdrowotne, rentowe,
emerytalne, macierzyńskie, rodzinne i ubezpieczenie na wypadek bankructwa.
Składki odprowadzane są do Narodowego Instytutu Zabezpieczeń Społecznych
i Osób Samozatrudniających się (RSVZ-INASTI). Trzecią grupą są pracownicy
zatrudnieni w administracji, którzy podlegają (z wyjątkami) Narodowemu Biuru
Bezpieczeństwa Socjalnego dla Administracji Lokalnych i Prowincji (RSZPPO-ONSSAPL)43. Wysokość składek od wynagrodzeń oraz od osób samozatrudnionych przedstawiają tabele 3.6 i 3.7.
Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne sektora administracji jest zależna od miejsca zatrudnienia, tj. inna dla pracowników: administracji na prowincji, administracji lokalnej i pozostałej. Zależy też od rodzaju zatrudnienia
(kontrakt lub mianowany pracownik administracji). Wydatki na emerytury
i zdrowie stanowią większość wydatków w systemie zabezpieczenia społeczne42
43
Social Protection in the Member States of the European Union…, s. 13.
Federal Public Service Social Security, http://www.socialsecurity.fgov.be/en/index.htm.
84
go (odpowiednio 36,7% i 25,7%) w Belgii, choć wydatki na zdrowie są coraz
mniejsze. Priorytety i wyzwania pozostają niezmienne, ale nastąpiła lepsza koordynacja i planowanie działań. Ustalono trzy grupy wyzwań społecznych związanych z: problemem starzejącego się społeczeństwa, jakością usług sektora
służby zdrowia oraz redukcją zagrożenia ubóstwem. Plan działania koncentruje
się na następujących elementach: promowanie strategii zatrudnienia, redukowanie ciężarów podatkowych i udziału w finansowaniu nisko wykwalifikowanych
prac, promowanie przedsiębiorczości, wzmocnienie systemu zabezpieczenia
społecznego, walka z ubóstwem, poprawienie polityki związanej z ochroną środowiska i zrównoważonego wzrostu.
Tabela 3.6. Składki od wynagrodzeń odprowadzane w Belgii w systemie pracowniczym w %
Rodzaj składki
Pracodawca
Pracownik
Razem składki
7,35
Chorobowa i rentowa:
– chorobowa
3,55
3,8
– rentowa
1,15
2,35
3,5
Bezrobocie
0,87
1,46
2,33
Emerytalna
7,5
8,86
16,36
0
7,0
7,0
Rodzinna
Wypadki przy pracy
0
0,3
0,3
Choroby zawodowe
0
1,0
1,0
13,07
24,77
37,84
Razem
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan
na styczeń 2008).
Tabela 3.7. Kwoty oraz procent składek obowiązujących samozatrudnionych w Belgii
Osiągnięty dochód w euro
Do 11420,41
a
Wysokość składki
628,12 euro na kwartał
11 420,41–49 315,46
22% netto dochodu
49 315,46–72 675,38
14,16% netto dochodu
Ponad 72 675,38
a
0
składki obowiązujące w 2008 r., dochód uwzględniany do wysokości składek z 2005 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Federal Public Service Social Security (stan
na styczeń 2008).
Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy systematycznie wzrasta:
z poziomu 59,4 r. w 2004 r. do 61,6 r. w 2007 r. Ten wzrost jest zbliżony zarów-
85
no dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn wynosi 65 lat po przepracowaniu 45 lat. Belgijski system zabezpieczenia przewiduje
również wcześniejsze emerytury, w wypadku których wymagany wiek dla mężczyzn i kobiet to 60 lat i 35 lat pracy, oraz emerytury płatne rozwiedzionemu
małżonkowi lub żonie emerytowanej osoby44. Aby zredukować olbrzymi dług
publiczny i zapobiec problemom związanym ze starzeniem się społeczeństwa,
rząd belgijski powołał w 2001 r. fundusz Ageing Fund, który pomoże zredukować wydatki na zabezpieczenie społeczne w latach 2015–203045.
Ponieważ emerytury w Belgii są na niskim poziomie i przy obecnej średniej
wieku związanej z opuszczaniem rynku pracy, pomimo nieznacznego wzrostu,
nadal są niższe od średniej dla całej UE (niewiele wyższe niż średnia dla mężczyzn w UE, niewiele niższe w stosunku do średniej UE dla kobiet), konieczne
jest rozwiązanie następujących problemów: brak zbilansowania budżetu oraz
wzrost wydatków budżetowych, co związane jest z problemem starzejącego się
społeczeństwa, oraz konieczność zwiększenia stopnia pokrywania emerytur
z drugiego filaru łącznie ze zwiększeniem nakładów. Od 2006 r. podjęto wiele
inicjatyw w celu zwiększenia wskaźnika zatrudnienia wśród osób powyżej 50.
roku życia, m.in. wprowadzono tzw. bonus emerytalny przeznaczony dla osób,
które podjęły decyzję o pozostaniu na rynku pracy dłużej (powyżej 60. lub 62.
roku życia w zależności od grupy pracowniczej) lub przepracowały określoną
liczbę lat (wpływ w zależności od grupy pracowniczej). Przewiduje się również
ułatwienia podatkowe dla osób, które osiągną ustawowy wiek emerytalny przed
uzyskaniem uprawnień do emerytury pochodzącej z drugiego filaru. Rozwiązania te są przygotowane w celu zwiększenia udziału osób starszych w grupie pracowników. Ostatecznie ma zostać zrównana zarówno wymagana liczba przepracowanych lat, jak i ustawowy wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn, co jest
warunkiem uzyskania pełnego wymiaru emerytury.
Sytuacja osób starszych się nie poprawia. Zagrożenie ubóstwem wśród osób
powyżej 65. roku życia wzrasta (z poziomu 21% do poziomu 23% między 2005
a 2006 r.). Jest to poziom zdecydowanie wyższy niż średnia dla krajów UE i krajów sąsiadujących. Sytuacja kobiet powyżej 60. roku życia pogarsza się, jest ona
znacznie gorsza niż sytuacja mężczyzn.
Bułgaria
Bułgarski model ubezpieczenia społecznego składa się z 3 filarów. Od 2000 r.
jako uzupełnienie do obowiązkowego systemu wprowadzono dodatkowe obo44
Social Security Programs throughout the World: Europe…, 2006, s. 49.
Adequate and Sustainable Pensions Synthesis Report 2006 – European Commission Directorate-General for Employment, Official Publications of the European Communities, Luxembourg,
August 2006, s. 154.
45
86
wiązkowe zabezpieczenie emerytalne obejmujące wszystkie osoby ubezpieczone
w ramach państwowego systemu, urodzone po 31 grudnia 1959 r.46 Program ten
jest realizowany przez prywatne firmy ubezpieczeniowe, pod nadzorem władz,
przez Nadzór Finansowy Komisji (Komisija za Finansow Nadzor). Instytucje
i działalność ubezpieczeń społecznych są monitorowane przez Parlament, Radę
Ministrów i sądy, we współpracy z przedstawicielami organizacji pracowników
i pracodawców47. Średnia wieku emerytalnego dla mężczyzn wynosi 63 lata,
a dla kobiet – 59,5 roku. Publiczne wydatki na emerytury wzrosły w 2007 r.
o 11% w porównaniu z 2006 r. Okres kwalifikacyjny do uzyskania emerytury
jest wyrażony jako suma wieku i okresu ubezpieczenia. By uzyskać prawo do
świadczenia emerytalnego, należy zgromadzić odpowiednią liczbę punktów, która jest sumą wieku i okresu ubezpieczeniowego. W 2009 r. dla mężczyzn wynosiła ona co najmniej 100 punktów, a dla kobiet 94 punkty. Trzeci filar stanowią
w Belgii ubezpieczenia dobrowolne, nieobowiązkowe. Wysokość składek odprowadzanych w poszczególnych filarach przedstawiono w tabeli 3.8.
Tabela 3.8. Składki odprowadzane na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzeń
w Bułgarii w %
I filar
II filar
Dla osób urodzonych
przed 31 grudnia
1959 r.
Pracownicy
6,65
1,4
8,05
Pracodawcy
12,35
2,6
14,95
19
4
23
Dla osób urodzonych po 31 grudnia 1959 r.
Ubezpieczeni
Samozatrudnieni
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych SSPTW: Europe, 2006.
Długookresowa stabilność finansowa jest zasadniczym wyzwaniem, ponieważ przewiduje się, że publiczny system emerytalny będzie odnotowywał deficyt przez najbliższe 42 lata. Prawo wprowadzające fundusz rezerwy demograficznej weszło w życie w 2008 r. Fundusz ten będzie gromadził przez najbliższe
dziesięć lat 90% dochodów pochodzących z prywatyzacji oraz 25% – z nadwyżki budżetowej. Fundusz ten może być wykorzystany tylko i wyłącznie do utrzymania publicznego systemu emerytalnego w równowadze, a przyszła polityka
inwestowania zgromadzonych środków musi uwzględniać aspekty obecnego
kryzysu finansowego.
46
National Social Security Institute (Nacionalen Osiguritelen Institut), http://www.nssi.
bg/en/index.html.
47
T. Noncheva, D. Satcheva, Study on the Social Protection Systems in the 13 Applicant
Countries Bulgaria – financed by the European Commission – Employmentand Social Affairs DG,
January 2003, s. 28.
87
Stopa zatrudnienia osób w wieku 15–64 lata wzrosła z poziomu 58,6%
(2006) do 61,7% (2007), ale nadal pozostała wśród dziesięciu najniższych spośród krajów UE-27. Stopa zagrożenia ubóstwem, po uwzględnieniu transferów
społecznych, ukształtowała się na poziomie 14% w 2006 r. (15% w 2004 r.). Sytuacja przedstawiała się różnie w grupie kobiet i mężczyzn. W latach 2006–2007
zmiany w demografii nadal były oceniane jako negatywne, a sytuacja w tym kraju należała do najgorszych wśród wszystkich krajów UE. Wydatki na zabezpieczenie społeczne, jako procent PKB, spadły z poziomu 16% w 2005 r. do 15%
w 2006 r. W latach 2005–2006 świadczenia dla osób starszych stanowiły 47,6%
wszystkich świadczeń.
Wśród długookresowych celów w obszarze wykluczenia społecznego władze prowadzące politykę społeczną wymieniają m.in. likwidowanie ubóstwa
wśród osób w wieku poprodukcyjnym. W zakresie emerytur priorytetem jest
podniesienie standardu życia emerytów.
Czechy
System zabezpieczenia społecznego w Republice Czeskiej realizowany jest
przez wypłatę zasiłków oraz świadczenie różnego rodzaju usług. Opiera się on
na trzech filarach48:
1) obowiązkowe ubezpieczenie społeczne (płacone ze składek i podatków):
– ubezpieczenia i zasiłki: zdrowotne oraz emerytalne,
– z dochodu podlegającego opodatkowaniu wpłaty na system uzyskiwane są
od: organizacji zatrudniających powyżej 25 pracowników, pracowników, samozatrudnionych i osób dobrowolnie opłacających składki;
2) państwowe wsparcie socjalne – rodzaje zasiłków;
3) pomoc socjalna i usługi socjalne.
Pierwszy, publiczny i obowiązkowy filar czeskiego systemu emerytalnego
obejmuje dwa elementy, mianowicie każda emerytura składa się ze zryczałtowanego świadczenia w wysokości takiej samej dla wszystkich emerytów oraz z dodatku finansowanego ze składek ubezpieczonego uzależnionego od wysokości
jego zarobków i stażu ubezpieczeniowego. Do stażu ubezpieczeniowego wlicza
się okres bezrobocia, studiów, a także urlop wychowawczy, co przedstawiono
w tabeli 3.9. Indeksacja świadczeń uzależniona jest od wysokości zarobków.
Czeski system emerytalny ma charakter redystrybucyjny, a więc bieżące składki
ubezpieczonych przeznaczane są na wypłatę bieżących emerytur; uzupełniający
charakter mają środki przekazywane przez budżet państwa. Dopuszcza się dobrowolne ubezpieczenie osób niezatrudnionych lub studentów. Wiek emerytalny
48
S. Krajewski, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Czechy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 14.
88
wynosi dla mężczyzn 60–63 lata, dla kobiet 53–63 lata, a wymagany okres
ubezpieczenia – co najmniej 25 lat.
Tabela 3.9. Kryteria wiekowe uprawniające do otrzymania emerytury w Czechach
Wiek uprawniający do emerytury (lata + miesiące)
Rok
urodzenia
mężczyźni
kobiety (w zależności od liczby dzieci)
bezdzietne
1 dziecko
2 dzieci
3–4 dzieci
5+ dzieci
60
57
56
55
54
53
1936
60 + 2
57
56
55
54
53
1937
60 + 4
57
56
55
54
53
1938
60 + 6
57
56
55
54
53
1939
60 + 8
57 + 4
56
55
54
53
1940
60 + 10
57 + 8
56 + 4
55
54
53
1941
61
58
56 + 8
55 + 4
54
53
1942
61 + 2
58 + 4
57
55 + 8
54 + 4
53
1943
61 + 4
58 + 8
57 + 4
56
54 + 8
53 + 4
1944
61 + 6
59
57 + 8
56 + 4
55
53 + 8
1945
61 + 8
59 + 4
58
56 + 8
55 + 4
54
1946
61 + 10
59 + 8
58 + 4
57
55 + 8
54 + 4
1947
62
60
58 + 8
57 + 4
56
54 + 8
1948
62+2
60 + 4
59
57 + 8
56 + 4
55
1949
62+4
60 + 8
59 + 4
58
56 + 8
55 + 4
1950
62+6
61
59 + 8
58 + 4
57
55 + 8
1951
62+8
61+4
60
58 + 8
57 + 4
56
1952
62+10
61+8
60+4
59
57 + 8
56 + 4
1953
63
62
60+8
59+4
58
56 + 8
1954
63
62+4
61
59+8
58 +4
57
1955
63
62 + 8
61 + 4
60
58 + 8
57 + 4
1956
63
63
61 + 8
60 + 4
59
57+ 8
1957
63
63
62
60 + 8
59 + 4
58
1958
63
63
62
61
59 + 8
58 + 4
1959
63
63
62
61
60
58 + 8
Po 1959
63
63
62
61
60
59
Przed 1936
Źródło: Česká správa sociálního zabezpečení, http://www.cssz.cz.
Drugi filar, prywatny i dobrowolny, ma formę funduszy emerytalnych
(w Republice Czeskiej działa ich 25) wypłacających uzupełniające świadczenia
emerytalne. Poza nadzorem nad tymi funduszami państwo bierze udział również
w odprowadzaniu części składek do tych funduszy. Trzeci filar charakteryzuje
89
się całkowicie dobrowolnym składkowaniem i zawiera indywidualne oszczędności w formie ubezpieczenia na życie; ten element czeskiego systemu emerytalnego ma charakter czysto kapitałowy49.
Tabela 3.10. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Czechach
(stan prawny na styczeń 2009 r.) w %
Wyszczególnienie
Pracownik
Ubezpieczenie socjalne
Ubezpiecze- ubezpieczenie
państwowa
ubezpieczenie
nie zdrowotne
polityka zaemerytalne
chorobowe
i rentowe
trudnienia
4,50
6,50
1,10
0,40
1,20
1,60
Pracodawca
9,00
21,50
3,30
(2,3 od 2009 r.)
Samozatrudniony
13,50
28
4,40
(2,5 od 2009 r.)
Osoba bez własnych przychodów
13,50
–
–
–
Pracownik państwowy
13,50
–
–
–
Źródło: Ambasada Rzeczpospolitej Polskiej w Pradze, http://praha.trade.gov.pl.
Głównym wyzwaniem dla gospodarki jest problem starzenia się społeczeństwa. Wydatki na zabezpieczenie społeczne stanowiły 18,7% PKB w 2006 r.
(znacznie poniżej średniej dla całej UE). Szacuje się, że osiągną one poziom 7,1%
w 2050 r. Wydatki na system emerytalny stanowiły 43,1%, a na system zdrowotny 34,4%.
Stopa zatrudnienia osób starszych wzrosła w 2007 r. do poziomu 46% dla
mężczyzn i 33,5% dla kobiet dzięki ogólnemu wzrostowi gospodarczemu i stosowanej polityce społecznej. Konieczne jest podjęcie dalszych działań zmierzających do wzrostu zatrudnienia w grupie kobiet w wieku poprodukcyjnym.
Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy wyniosła w 2007 r. 60,7 roku, co jest wskaźnikiem zdecydowanie niższym w porównaniu ze średnią krajów
UE. Wcześniejsze przechodzenie na emeryturę nadal jest szeroko rozpowszechnione i możliwe w okresie trzech lat przed osiągnięciem ustawowego wieku
emerytalnego, ale po przepracowaniu 25 lat składkowych. Dzięki emeryturom
obniżył się wskaźnik biedy wśród osób starszych do poziomu 18%, a zagrożenie
nią w tej grupie wiekowej jest niskie i wynosi 5% (2% – mężczyźni, 8% – kobiety), co stanowi wskaźnik poniżej średniej dla krajów UE (19%). Zasadnicza
różnica występuje jednak w sytuacji kobiet i mężczyzn w zależności od wieku
(w grupie osób 75+ wynosi 7%: 2% mężczyzn i 10% kobiet). Przyczyną niższej
49
Ibidem, s. 15.
90
emerytury w grupie kobiet jest uzyskiwanie przez nie niższych zarobków
w okresie składkowym i w czasie wykonywania pracy.
Cypr
Sytuacja na rynku pracy na Cyprze jest stabilna, co odzwierciedla ogólnie
dobrą kondycję gospodarki cypryjskiej (stabilny wzrost PKB w ostatnich latach:
4,4% w 2007 r.). Bieda oraz wykluczenie społeczne nie są głównymi problemami polityki społecznej.
Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata jest stabilna i osiągnęła 56%
w 2007 r. (73% dla mężczyzn i 40% dla kobiet), jednakże osób powyżej 65. roku
życia i zagrożonych biedą jest 52%, co stanowi najwyższy wskaźnik wśród krajów UE. Głównym celem polityki społecznej jest obniżenie tego wskaźnika do
poziomu 40% w 2011 r.
Wydatki na zabezpieczenie społeczne wyniosły na Cyprze w 2006 r. 18,1%
PKB, z czego 8,3% PKB przeznaczonych jest na płatności dla osób starszych
(4,6% PKB stanowią wydatki na system zdrowotny). Wydatki na emerytury stanowiły w 2006 r. 6,8% PKB i przewiduje się, że osiągną poziom 19,8% PKB do
2050 r.
Obecny system zabezpieczenia społecznego został wprowadzony 6 października 1980 r. System ubezpieczeń społecznych przewiduje obowiązek ubezpieczenia każdej osoby zarobkującej na Cyprze. Ubezpieczeni katalogowani są
według trzech kategorii: pracownicy najemni, osoby pracujące na własny rachunek, dobrowolnie wpłacający50. Ubezpieczenia społeczne są finansowane ze
składek płaconych przez pracodawców, osób ubezpieczonych i państwo.
W przypadku osób zatrudnionych składka wynosi 16,6% ich zarobków – z tego
6,3% jest płacone przez pracownika, 6,3% przez pracodawcę, a 4% przez państwo. Ustawodawstwo określa maksymalną kwotę do celów składki, która jest
aktualizowana co roku. Dla osób pracujących na własny rachunek składki są obliczane na podstawie hipotetycznego dochodu, który jest ustalany w zależności
od zawodu i miejsca zatrudnienia. Jednak, istnieje możliwość płacenia składek
od realnych dochodów. Składka płacona przez osoby pracujące na własny rachunek wynosi 11,6%, a przez państwo – 4%. W przypadku dobrowolnych
wpłat wkład wynosi 13,5%, z czego 10% to dobrowolny wkład, a 3,5% – wkład
państwa51.
Pracownicy zatrudnieni w dyplomacji lub na podobnych zasadach, poza granicami Cypru, odprowadzają składkę w wysokości 12,6% od bazowej, określonej kwoty lub od rzeczywistych zarobków, w zależności od kontraktu. Podobnie
jak w wymienionych przypadkach 4% składki od zarobków gwarantuje państwo.
50
51
Social Insurance in Cyprus, http://www.mlsi.gov.cy.
T. Noncheva, D. Satcheva, op. cit., s. 24.
91
Specjalnym ubezpieczeniem społecznym objęta jest Gwardia Narodowa. System
przewiduje świadczenia pieniężne w wypadku małżeństwa, macierzyństwa, choroby, utraty pracy, wdowieństwa i inwalidztwa52. Wiek uprawniający do emerytury na Cyprze to 65 lat (63 lata – górnicy). Warunkiem uzyskania emerytury są
co najmniej 3 lata składek, w którym to czasie zarobki były co najmniej równe
156 bazowym tygodniówkom (w 2006 r. 79 funtów cypryjskich). Obywatele,
którzy nie spełniali wymagań i których zarobki tygodniowe wynosiły mniej niż
25% średniej, mają możliwość przejścia na emeryturę w wieku 68 lat53.
Stopa zatrudnienia osób starszych wynosi 56% wszystkich osób w wieku
55–64 lata. Jest to wskaźnik wyższy niż średnia dla krajów UE i osiągnął on poziom ustalony w strategii lizbońskiej.
Dania
Sytuacja gospodarcza Danii jest stabilna, jej gospodarka osiągnęła wszystkie
wskaźniki ustalone przez UE w zakresie zatrudnienia. Stopa zatrudnienia wyniosła w 2007 r. 77,1% (najwyższy poziom w historii), a bezrobocie tylko 3,8%
i było najniższe od początku lat 70. Całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne wynoszą 29,1% PKB (2006 r.) i należą do najwyższych w UE. Przewiduje się wzrost wydatków na system emerytalny z poziomu 9,5% PKB do 12,5%
PKB w latach 2004–2050. Grupa osób powyżej 65. roku życia w stosunku do
osób z przedziału 15–64 lata stale się powiększa. Przewiduje się jej wzrost z poziomu 23,6% (2008 r.) do 37,8% (2030 r.) i 41,3% (2050 r.), co stanowi o wiele
niższy poziom niż przewidywany dla krajów UE-27 (50,4% w 2050 r.).
Duński system zabezpieczenia społecznego jest uniwersalny i obejmuje
wszystkich obywateli spełniających minimalne wymagania zamieszkania lub
przebywania na terytorium państwa54. Ustawowy wiek emerytalny to 65 lat,
ustalany w oparciu o okres zamieszkiwania na terytorium Danii. Zarządzanie
systemem odbywa się na poziomie lokalnym, natomiast nadzór nad nim sprawuje Ministerstwo Opieki Społecznej (Velfærdsminis-teriet). Jest to system bezskładkowy finansowany z funduszów podatkowych55. Warunkiem otrzymania
emerytury w systemie powszechnym są przynajmniej 3 lata zamieszkiwania
w Danii między 15. a 65. rokiem życia (67. dla tych, którzy ukończyli 60 lat do
1 lipca 1999 r.). Cudzoziemcy, by otrzymać emeryturę, muszą przynajmniej 10
lat zamieszkiwać w Danii, w tym ostatnich 5 lat przed emeryturą. Pełna emerytura przysługuje po 40 latach zamieszkiwania w Danii między 15. a 65. rokiem
52
Social Insurance In Cyprus, http://www.mlsi.gov.cy.
Social Security Programs throughout the World: Europe, 2006…, s. 69.
54
Ibidem, s. 82.
55
53
92
życia (67. dla tych, którzy ukończyli 60 lat do 1 lipca 1999 r.)56. W 1964 r. publiczny systemy emerytur został uzupełniony świadczeniami uzależnionymi od
uprzednich zarobków (Arbejdsmarkedets Tillægspension – ATP). Celem ATP
jest uzupełnianie emerytury pochodzącej z publicznego systemu emerytalnego
o element oszczędnościowy. Obowiązek uczestniczenia w tej części systemu
spoczywa zarówno na wszystkich osobach w wieku 16–66 lat, którzy pracują
powyżej 9 godzin tygodniowo, jak i na osobach od 1993 r. otrzymujących
świadczenia z tytułu choroby, adopcji, macierzyństwa oraz bezrobocia57. W tym
systemie pracownicy otrzymują dodatkowe emerytury w wieku 67 lat58. Warunkiem otrzymania emerytury dla pracownika jest uczestnictwo w systemie co
najmniej 10 lat w okresie 20 lat poprzedzającym wiek emerytalny oraz 18 miesięcy pracy na terytorium Danii w 20-miesięcznym okresie poprzedzającym
wiek emerytalny. Składka wnoszona przez pracownika wynosi maksymalnie 975
koron na rok (2006), a przez pracodawcę – maksymalnie 1949 koron na rok
(2006). Warunkiem do otrzymania świadczenia dla osoby pracującej na własny
rachunek jest praca w pełnym wymiarze przynajmniej przez 5 lat oraz zatrudnienie na własny rachunek w Danii przez co najmniej 4 lata z ostatnich 5 lat
przed uzyskaniem prawa do świadczenia. Składka w tym systemie dla osoby
samozatrudnionej wynosi maksymalnie 975 koron na rok (2006). System ATP
jest zarządzany przez organ centralny i wchodzi w zakres Ministerstwa Zatrudnienia (Beskæftigelsesministeriet)59. Trzecim elementem systemu emerytalnego
w Danii jest publiczny system specjalnych emerytur uzupełniających, tzw. SP,
tymczasowo w okresie 2004–2008 zawieszony. Jego celem również jest uzupełnienie emerytury pochodzącej z publicznego systemu emerytalnego o element
oszczędnościowy, z tym że nie jest on bezpośrednio związany z długością okresu pracy, lecz z wysokością otrzymywanych zarobków. Uczestnictwo w systemie jest obowiązkowe zarówno dla osób zatrudnionych, jak i prowadzących
działalność. Stopa składki jest dla wszystkich uczestników systemu jednakowa
i wynosi 1% dochodów brutto60.
Estonia
W 2006 r. całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne zmalały do poziomu 12,4% PKB i przewiduje się dalszy ich spadek w latach 2004–2010 o 0,6
punktu procentowego, a w latach 2004–2050 – o 2,7 punktu procentowego. Wy56
T. Dobraczyński, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Dania, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 14.
57
Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, red. T. Szumlicz, M. Żukowski, Twigger,
Warszawa 2004, s. 75.
58
59
60
Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 76.
93
datki na zabezpieczenie społeczne w Estonii są jednymi z najniższych w całej
Unii (UE-25: 27%). Transfery emerytalne w Estonii wyniosły w 2006 r. 6%
PKB (UE-25: 12%). Przewiduje się spadek publicznych wydatków na system
emerytalny z poziomu 6,7% w 2004 r. do 4,2% w 2050 r. z powodu wzrostu znaczenia ubezpieczeń w sektorze prywatnym.
Estonia ma szeroko rozbudowany system zachęt do podejmowania zatrudnienia po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego. Dzięki temu wskaźnik
zatrudnienia osób starszych (60–64 lata) wyniósł w 2006 r. 41,4%, podczas gdy
w krajach UE wynosił 28,1%. Dla osób z przedziału wiekowego 55–64 lata stopa zatrudnienia wyniosła 58,5%, podczas gdy dla krajów UE wynosiła 43,6%.
Jednocześnie około połowy emerytów przechodzi na wcześniejszą emeryturę
przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Korzystają oni z przysługującej im wcześniejszej emerytury lub emerytur specjalnych przyznawanych na
szczególnych warunkach.
Ryzyko zagrożenia ubóstwem w grupie osób starszych wzrosło z poziomu
20% (2005) do 33% (2007). Grupą szczególnie narażoną na nie są kobiety.
W okresie od 2000 r. do 2007 r. podwoił się udział osób powyżej 65. roku życia
osiągających dochód poniżej granicy ubóstwa. Estoński system ubezpieczeń
społecznych obejmuje ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie bezrobotnych
oraz zasiłki rodzinne, świadczenia socjalne dla niepełnosprawnych, ubezpieczenie emerytalno-rentowe, państwowy zasiłek dla bezrobotnych oraz zasiłek pogrzebowy. Po zmianie systemu zabezpieczenie socjalne odgrywało początkowo
niewielką rolę, gdyż sposób myślenia wprowadzających nową reformę opierał
się na założeniach neoliberalizmu. Pod koniec lat 90. zmienił się on jednak,
w wyniku czego przeforsowano reformę świadczeń dla bezrobotnych oraz ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Od wynagrodzeń pobierany jest w Estonii
33-procentowy podatek socjalny (13% na ubezpieczenie chorobowe i 20% – na
ubezpieczenie emerytalno-rentowe). Podatkowi podlegają również przychody
pracodawców, wynagrodzenia zarządu oraz rad nadzorczych, jak też przychody
z działalności firm jednoosobowych. Podatek ten płacony jest wyłącznie przez
pracodawcę, również wtedy gdy jego pracownicy wykonują pracę za granicą.
Z podatku socjalnego finansowane są państwowe świadczenia socjalne, takie jak
ubezpieczenie chorobowe i emerytalno-rentowe61.
W Estonii występują dwa typy świadczeń emerytalnych: 1) emerytura wypłacana w oparciu o wiek emerytalny, niezdolność do pracy oraz rentę wypadkową, 2) minimum emerytalne gwarantowane przez państwo. Celem emerytury
gwarantowanej przez państwo jest zapewnienie minimalnego dochodu dla tych,
którzy nie mają prawa do świadczeń związanych z zatrudnieniem. Są one finan61
M. Gwosdz, S. Budy, A. Devjatkov, A. Frevel, K. Kochta, P. Robejsek, Estonia w zarysie,
Międzynarodowy Instytut Polityki i Gospodarki, Parlament Hanzeatycki e.V, Hamburg 2004, Projekt finansowany przez Unię Europejską w ramach programu Prince, s. 7.
94
sowane z budżetu państwa. Drugi filar został wprowadzony w 2002 r.: nastąpiło
przekierowanie części składek do prywatnych funduszy. Udział w II filarze jest
obowiązkowy tylko dla osób urodzonych po 1983 r. W przypadku osób urodzonych między 1942 i 1982 r. system ten jest dobrowolny62. W nowym systemie
składkami obciążeni są zarówno pracodawca – 4%, jak i pracownik – 2% od
wynagrodzenia63.
Osoba, która skończyła 63 lata i ma 15-letni staż pracy w Estonii, ma prawo
ubiegać się o emeryturę. Świadczenie emerytalne przysługuje osobie, która spełnia następujące warunki64:
1) skończyła 63 lata, lecz nie kwalifikuje się do otrzymywania emerytury
właściwej i mieszka w Estonii na stałe bądź ma tymczasowe zameldowanie
przez ostatnich pięć lat – może wówczas otrzymać emeryturę minimalną (gwarantowaną przez państwo) – stanowi ona 100% podstawy emerytalnej w kraju,
2) osiągnęła wymagany wiek i pobierała emeryturę na podstawie niezdolności do pracy – stanowi ona 100% podstawy emerytalnej w kraju,
3) straciła zdolność do pracy, a spowodowany tym uszczerbek na zdrowiu
wynosi nie mniej niż 40%, jednocześnie nie nabyła prawa do emerytury z tytułu
niezdolności do pracy, jest na stałe zameldowana w Estonii bądź posiada podstawę do tymczasowego zameldowania w Estonii przez ostatni rok przed wystąpieniem z wnioskiem o emeryturę – stawka tej emerytury jest proporcjonalna do
uszczerbku na zdrowiu.
Finlandia
Najważniejszym długookresowym wyzwaniem dla fińskiej gospodarki i polityki gospodarczej jest problem starzejącego się społeczeństwa. W celu niwelowania skutków tego zjawiska przyjęto wiele rozwiązań wspierających głównie
liczbę urodzeń w społeczeństwie. W 2006 r. całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne wyniosły 25,4% PKB, podczas gdy średnia dla UE-27 wynosiła
25,8%. Największy udział w stosunku do PKB stanowiły emerytury (9,6%). Odsetek osób starszych zagrożonych ubóstwem jest o wiele wyższy niż wynosi
średnia krajowa (13%), wśród kobiet starszych wynosi 26%.
W Finlandii istnieją dwa systemy emerytalne: krajowy system emerytalny
i pracowniczy system emerytalny. Krajowy system emerytalny zapewnia emerytury w oparciu o kryterium zamieszkania i gwarantuje dochód minimalny, podczas
gdy pracowniczy system emerytalny bazuje na zatrudnieniu i tym samym wysokości zarobków. Oba tworzą ustawowy system emerytalny w Finlandii. Emerytury
62
Adequate and Sustainable Pensions…, s. 154.
64
A. Dolistowska, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Estonia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, listopad 2008, s. 14.
63
95
z systemu krajowego są administrowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
(Kansaneläkelaitos – KELA). System pracowniczy jest zarządzany przez firmy
prywatne. Główną instytucją pracowniczego ubezpieczenia jest Centralna Instytucja Emerytalna (Eläketurvakeskus – ETK)65. Państwowy system emerytalny zapewnia minimalną emeryturę na poziomie 21% średniego dochodu w zależności
od miejsca zamieszkania. Wiek emerytalny wynosi 65 lat. Udział emerytów
otrzymujących tylko podstawową formę zabezpieczenia spada, w 2004 r. wynosił
9%, z obu systemów emerytury pobiera 43% emerytów, natomiast tylko z II filaru
korzysta 48% świadczeniobiorców66. W 2007 r. ukończono proces reform systemu
emerytalnego, który zapoczątkowany został w latach 60. ubiegłego wieku67. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Finlandii prezentuje tabela 3.11.
Tabela 3.11. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Finlandii w %, podział
według grup ubezpieczonych
Ubezpieczeni
TyEL
Składki razem
Składki pracownika
21,1
4,3/5,4 (wiek do 54 lat/ponad
54 lata)
MEL
22
11
VaEL
24,8
4,3/5,4
KuEL
21,1
4,3/5,4
osoby samozatrudnione
płacą od przeciętnej
YEL
20,8/21,9 (wiek do 54 lat/ponad 54 lata)
W wypadku prowadzenia 1 działalności gospodarczej redukcja składek o 25% przez 48 miesięcy
19,6
MYEL
10,19/20,8 (wiek do 54 lat)
10,73–21,9 (wiek ponad 53 lata)
10,7
Źródło: The Finnish Pension System, „Handbooks” 2007, nr 6.
Emerytury w II filarze są zarządzane przez 50 różnych funduszy prywatnych,
objętych regulacjami kilku ustaw emerytalnych: Employees Pensions Act (TyEL),
Seamens Pensions Act (MEL), Employees Pensions Act (TEL), Temporary Employees Pensions Act (LEL), Local Government Pensions Act (KuEL), State Employees Pensions Act (VEL, od 1 stycznia 2007 r. VaEL), Farmers Pensions Act
(MYEL), Pensions Act for Performing Artists and Certain Groups of Employees
(TaEL), Self-Employed Persons’ Pensions Act (YEL). Akty te obejmują różne
65
K. Kawka-Kopec, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Finlandia, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, wrzesień 2008, s. 21.
66
H. Niemelä, K. Salminen, Social Security in Finland, Finnish Centre for Pensions, Vammala 2006, s. 25.
67
Adequate and Sustainable Pensions Synthesis Report 2006…, s. 248.
96
grupy ubezpieczonych68. Źródła finansowania drugiego filaru ubezpieczeń oraz
wysokość stawek odprowadzanych przez pracodawców prezentują tabele 3.12
oraz 3.13.
Tabela 3.12. Źródła finansowania drugiego filaru ubezpieczeń w Finlandii
Ubezpieczeni
Podmioty zobowiązane do odprowadzania składek
TyEL, MEL
pracownik, pracodawca, 1/3 emerytury z MEL finansowana jest
przez budżet państwa
YEL, MYEL
prowadzący działalność oraz budżet państwa
VaEL, KuEL
pracownik, pracodawca, VaEL finansuje w 60% budżet państwa
Emerytura państwowa
pracodawcy i budżet państwa
Źródło: The Finnish Pension System, „Handbooks” 2007, nr 6.
Tabela 3.13. Składki na zabezpieczenie społeczne w % odprowadzane przez pracodawców
w Finlandii
Ubezpieczenie
2008
2009
Ubezpieczenie społeczne w zależności od kapitału firmy
2,771
4,971
5,871
2,801
5,001
5,901
Ubezpieczenie emerytalne w zależności od kapitału firmy
0,801
3,001
3,901
0,801
3,001
3,901
Ubezpieczenie chorobowe
1,97
2,00
Ubezpieczenie od bezrobocia
2,90
2,70
Ubezpieczenie emerytury pracowniczej
16,8
16,8
Ubezpieczenie na życie
0,07
0,07
Ubezpieczenie wypadkowe w zależności od klasyfikacji
1,0
1,0
Źródło: Confederation of Finnish Industries, 31.12.2008.
Francja
Całkowite wydatki na zabezpieczenie społeczne wyniosły w 2006 r. 31,1%
PKB, a wydatki na emerytury były ich największą częścią (44,3% całości kwoty). Wydatki na emerytury stanowiły natomiast 13,1% PKB (2007).
Średnia wieku osób opuszczających rynek pracy wynosiła 58,7 roku dla
mężczyzn i 59,1 roku dla kobiet. Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lata
osiągnęła w 2007 r. 38,3%. Zagrożonych ubóstwem w grupie wiekowej powyżej
65 lat było 13% w stosunku do grupy wiekowej 18–64.
68
M. Hietaniemi, S. Ritola, The Finnish Pension System, Finnish Centre for Pensions, „Handbooks” 2007, nr 6, s. 13.
97
Francuski systemem zabezpieczenia społecznego można podzielić na pięć
grup69:
– ogólny system, który obejmuje większość pracowników,
– specjalne programy dla pracowników, z których część obejmuje wszystkie
rodzaje ryzyka i (lub) tylko zabezpieczenie emerytalne,
– system zabezpieczenia dla rolników i pracowników sektora rolnego,
– system dla osób pracujących na własny rachunek: jeden system ubezpieczenia zdrowotnego i trzy programy ubezpieczenia emerytalnego,
– przeciwdziałanie bezrobociu.
Ogólny system ubezpieczeń społecznych – tzw. régime général – funkcjonuje na obszarze całego państwa i obejmuje 80% ludności w zakresie ubezpieczeń
chorobowych, ubezpieczeń od wypadków przy pracy, podstawowych ubezpieczeń emerytalnych oraz świadczeń rodzinnych. Uprawnieni do świadczeń w ramach tego systemu są pracownicy najemni. Wysokość składek na ubezpieczenie
społeczne we Francji przedstawia tabela 3.14.
Tabela 3.14. Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne (régime général) we Francji
w 2005 r.
Pełne wynagrodzenie
Razem
20,95
ubezpieczenie zdrowotne,
macierzyńskie, rentowe,
na wypadek śmierci
ubezpieczenie
rodzinne
ubezpieczenie emerytalne
(podstawowe)
pracodawca
pracownik
pracodawca
pracownik
13,10
0,75
5,40
1,60 + 0,10
Ubezpieczenie społeczne
Razem
ubezpieczenie emerytalne
(podstawowe)
pracodawca
14,85
8,20
pracownik
6,55
Podstawa 95% wynagrodzenia
dodatek
mieszkaniowy
CSG
CRDS
pracodawca
pracodawca
pracodawca
0,10
7,50 z tego 5,10
odlicza się od
podatku
0,50
Dodatkowy plan emerytalny 3SSC (ARRCO) lub 8SSC (AGIRC)
razem
pracodawca
pracownik
ARRCO
7,50
4,00
3,50
AGIRC
20,00
12,50
7,50
Źródło: The French Social Protection System, Adecri, Paris 2005.
69
98
Wpłaty składek ubezpieczeniowych przez pracodawców na rzecz ubezpieczonych pracowników stanowią podstawę finansowania ubezpieczeń społecznych pracowników najemnych70. System emerytalny we Francji obejmuje podstawową emeryturę zarządzaną przez C.N.A.V.T.S, uzupełniającą emeryturę
A.R.R.C.O oraz świadczenie dla osób na stanowiskach kierowniczych –
A.G.I.R.C. Stawka emerytury waha się w zależności od czasu trwania kariery
zawodowej oraz otrzymywanych pensji. Emerytura z ubezpieczenia społecznego
jest oparta na płacy podstawowej oraz stawce i okresie wnoszonych składek.
Płaca podstawowa jest średnią roczną płacą z najlepszych 25 lat objętych ubezpieczeniem. Obecnie maksymalna stawka emerytury (50%) jest przyznawana
osobom w wieku co najmniej 60 lat, które mogą wykazać, że opłacały składki
przez co najmniej 160 kwartałów (40 lat okresu składkowego). Składki na emerytury uzupełniające i emerytury kierownicze uprawniają do „punktów emerytalnych”71.
Grecja
System ubezpieczeń społecznych w Grecji oparty jest na dwóch filarach: zabezpieczeniu podstawowym i dodatkowym (nazywanym w Grecji pomocniczym).
Występuje również trzecia forma ubezpieczeń – indywidualne plany ubezpieczeń,
ale ma ona bardzo małe znaczenie. W greckim systemie zabezpieczenia występuje
wiele różnych funduszy ubezpieczeń społecznych obejmujących różne grupy społeczeństwa. Na przykład istnieją oddzielne fundusze dla zawodów prawniczych,
nauczycieli, inżynierów, handlowców, rolników. Wszystkie fundusze działają pod
kierownictwem Ministerstwa Spraw Socjalnych. Główną instytucją ubezpieczenia
społecznego w Grecji jest IKA-TEAM, która odpowiada za całość składek
i świadczeń dla pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, z wyjątkiem zasiłków dla bezrobotnych i zasiłków rodzinnych, dla których właściwa
jest Organizacja Zatrudnienia Siły Roboczej – OAED72. Wysokość składek na
ubezpieczenie społeczne w Grecji prezentują tabele 3.15 oraz 3.16. Pierwszy poziom systemu emerytalnego jest zarządzany przez państwo, jego uczestnicy
otrzymują emerytury bazowe finansowane na zasadzie repartycyjnej (pay-as-you-go). Uczestnictwo w systemie jest obowiązkowe, a wysokość emerytur oblicza
się według zasady zdefiniowanego świadczenia. Drugi poziom systemu to zakładowe programy emerytalne, których organizatorem jest pracodawca73.
W Grecji osoby, które przystąpiły do ubezpieczenia przed 31 grudnia 1992 r.,
płacą składkę w wysokości 20% rocznego wynagrodzenia, z czego pracodawca
70
The French Social Protection System, Adecri, Paris 2005, s. 27.
http://www.eures.praca.gov.pl.
72
http://www.oecd.org/dataoecd/56/3/33746781.pdf.
73
Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 136–138.
71
99
opłaca 13,33%, pracownik 6,67%. W wypadku osób ubezpieczonych po 1 stycznia 1993 r. państwo dodatkowo opłaca 10%. W systemach dodatkowych, które
obejmują pracowników najemnych, składka wynosi 6% i jest opłacana w równych częściach przez pracodawcę i pracownika. W sytuacji przejścia na emeryturę wysokość świadczenia bazowego dla osób ubezpieczonych przed grudniem
1992 r. waha się od 30% do 70% zarobków. Przy ustalaniu świadczenia emerytalnego brane są pod uwagę zarobki uzyskane w ciągu ostatnich 5 lat zatrudnienia. Świadczenie emerytalne dla osób, które po 1 stycznia 1993 r. przystąpiły do
ubezpieczenia, uzależnione jest wyłącznie od stażu ubezpieczeniowego74.
Tabela 3.15. Wysokość składek w Grecji odprowadzana do IKA, obowiązujących
od 1 stycznia 1994 r. w %
Pracownik
Pracodawca
Razem
Zdrowotne
Ubezpieczenie
2,55
5,10
7,65
Emerytalne
6,67
13,33
20
Zatrudnionych w niebezpiecznych zawodach
3,60
2,20
1,40
Wypadkowe
–
1
1
Razem
11,42
20,83
32,25
IKA-TEAM
Razem
3
3
6
14,42
23,83
38,25
HEAVY-TEAM
1,25
0,75
2
Razem
15,67
24,58
40,25
Źródło: IKA, http://www.ika.gr.
Tabela 3.16. Wysokość składek w Grecji na rzecz dodatkowych funduszy
od 1 stycznia 1994 r. w %
Fundusz ubezpieczeniowy
bezrobocie
służba wojskowa
OAED
Pracownik
Pracodawca
Razem
1,33
2,67
4
–
1
1
DLOEM
1
1
2
ELPEKE & LEPEE
–
0,45
0,45
LPEaAE
–
0,15
0,15
0,10
0,26
0,36
Ergatiki Katikia (Council Homes)
1
0,75
1,75
Ergatiki Estia (Labourers’ Union)
0,25
0,25
0,50
EKLA
Źródło: IKA, http://www.ika.gr.
74
P. Kowalczyk, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Grecja, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, sierpień 2008, s. 13.
100
Wiek emerytalny dla osób, które przystąpiły do ubezpieczenia przed 31 grudnia 1992 r., wynosi 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, przy czym należy
udokumentować 4500 dni okresu składkowego. Jest to zasada podstawowa, od
której jest wiele wyjątków uwzględniających szczególne okoliczności. Dla osób,
które przystąpiły do ubezpieczenia po 1 stycznia 1993 r., wymagany jest 37-letni
okres składkowy, niezależnie od wieku75.
Irlandia
Za system zabezpieczenia społecznego w Irlandii odpowiedzialne jest Ministerstwo Spraw Społecznych i Rodziny (Department of Social and Family Affairs),
a kwestie te reguluje ustawa Social Welfare Law Reform and Pensions Act 2006.
Irlandia ma najniższy w Europie udział wypłacanych świadczeń pieniężnych ze
względu na podeszły wiek, udział świadczeń rodzajowych w grupie „opieka
zdrowotna/chorobowe” oraz udział świadczeń pieniężnych w grupie „rodzinne” są
znacznie wyższe w Irlandii niż w Europie. W szczególności Irlandia przeznacza
prawie dwa razy więcej środków niż UE na świadczenia rodzinne, z czego połowa
obejmuje zasiłki rodzinne. Taką sytuację wyjaśnia struktura wiekowa populacji:
Irlandia ma najmłodsze społeczeństwo ze wszystkich krajów członkowskich76.
Świadczenia można podzielić na trzy kategorie77:
– składkowe, takie jak: zasiłki dla bezrobotnych, opieka zdrowotna leczenia, składkowe świadczenia emerytalne,
– nieskładkowe (pomoc społeczna): różnorodne zasiłki dla rodzin i nieskładkowe świadczenia emerytalne,
– uniwersalne usługi, takie jak zasiłki na dzieci, bezpłatne podróże itp.
System ubezpieczeń społecznych składa się z dwóch filarów: podstawowego
i dodatkowego (rys. 3.4). Świadczenie emerytalne przysługuje osobom, które
osiągnęły 65 lat (retirement pension), jeśli spełniają określone warunki związane
z wysokością i okresem odprowadzania składek na ubezpieczenie. Należy zawrzeć umowę najpóźniej przed ukończeniem 55. roku życia, wykazać odprowadzenie do systemu 260 tygodniowych składek oraz co najmniej 24 składek tygodniowych rocznie od 1953 r. do końca roku podatkowego przed ukończeniem
65. roku życia78.
75
Summary of Social Security and Private Employee Benefits GREECE Prepared by The
Ethniki Hellenic General Insurance Company, Athens 2008, s. 1.
76
Zabezpieczenia społeczne: wydatki na świadczenia pieniężne i rodzajowe, „Statistics in Focus: theme 3” 2002, nr 16, „Ageing. Irish pension system”, http://ec.europa.eu/economy_finance/
epc/documents/irl_en.pdf.
77
http://www.welfare.ie/EN/AboutUs/Pages/procurementinformation.aspx.
78
http://www.welfare.ie/EN/Schemes/Pension/Pages/oacpt.aspx.
101
Filar podstawowy,
obligatoryjny,
oparty na zasadzie
repartycyjnej
Emerytura
pracownicza
(retirement pension)
Emerytura składkowa
(old-age contributory
pension)
Filar dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy lub oparty
na zasadzie repartycyjnej
Programy
emerytalne
sektora
państwowego
(public service
pay-as-you-go
schemes)
Zawodowe
kapitałowe
programy
emerytalne
(funded
occupational
pension schemes)
Osobiste
emerytury
(personal
pensions)
Emerytura
bezskładkowa
(old-age non-contributory
pension)
Rys. 3.4. Konstrukcja systemu emerytalnego Irlandii
Źródło: Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, red. T. Szumlicz, M. Żukowski, Twigger,
Warszawa 2004, s. 197.
Emerytura składkowa (contributory state pension) jest wypłacana w Irlandii
osobom, które skończyły 66. rok życia i zgromadziły na swoim koncie wystarczającą ilość składek. Nie podlega ona kryterium dochodowemu i pozwala na
osiąganie innych dochodów. Uprawnienia do emerytury posiadają osoby, które:
zaczęły płacić składki na ubezpieczenie społeczne PRSI, zanim skończyły 56.
rok życia, opłaciły przynajmniej 260 pełnych składek, zanotowały średnią przynajmniej 48 pełnych składek opłaconych i (lub) uznanych od 1979 r. (1988 dla
samozatrudnionych) do końca roku podatkowego, w którym kończą 66 lat lub
zgromadziły średnią przynajmniej 10 pełnych składek opłaconych i (lub) uznanych od 1953 r. (lub od momentu rozpoczęcia opłacania składek, jeśli stało się to
po 1953 r.) do końca roku podatkowego, w którym kończą 66 lat79.
Emerytura bezskładkowa (non-contributory state pension) jest świadczeniem podlegającym kryterium dochodowemu i jest przeznaczona dla osób, które
nie mają prawa do emerytury pomostowej lub emerytury składkowej ze względu
na zbyt małą ilość opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne. Do emerytury bezskładkowej mają prawo osoby, które: spełniają warunek stałego pobytu, są
79
Ibidem.
102
w wieku 66 lat lub starsze, mieszkają w Irlandii, mają ważny numer PPS, spełniają kryterium dochodowe80.
Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne w Irlandii zależy od zarobków oraz rodzaju pracy. Składka na ubezpieczenie społeczne znana jest w Irlandii jako PRSI (pay related social insurance). Stawki ubezpieczenia społecznego
w Irlandii podzielone są na różne kategorie zwane klasami (classes) albo stawkami składek (rates of contribution). W zależności od klasy odprowadza się
zróżnicowane składki ubezpieczeniowe81. Oprócz składek na ubezpieczenie społeczne można także płacić składki zdrowotne. Od stycznia 2007 r. składka zdrowotna wynosi 2% od dochodów do 100 100 euro i 2,5% powyżej tej kwoty82.
Litwa
Zabezpieczenie społeczne na Litwie jest w gestii Ministerstwa Zabezpieczenia Społecznego i Pracy, Państwowej Rady Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Na Litwie, podobnie jak w wielu krajach europejskich, obowiązują następujące rodzaje państwowego ubezpieczenia
społecznego83:
– ubezpieczenie emerytalne,
– ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie,
– ubezpieczenie wypadkowe i chorób zawodowych,
– ubezpieczenie zdrowotne.
Wysokość składek prezentuje rys. 3.5.
Fundusze ubezpieczeniowe zajmują się wypłatą świadczeń adekwatnych do
tytułu ubezpieczeń.
Prawo do otrzymania emerytury z państwowego ubezpieczenia społecznego
jest przyznawane osobie, która osiąga wiek emerytalny (60 lat dla kobiet i 62,5
roku dla mężczyzn), wymagane jest przy tym minimalne ubezpieczenie przez 15
lat. Aby otrzymać pełną kwotę emerytury, konieczne jest wykazanie się 30-letnim
okresem składkowym. Świadczenie emerytalne można otrzymać na pięć lat przed
wymaganym wiekiem emerytalnym, należy jednak udokumentować 30-letni okres
składkowy. Takie świadczenie przysługuje również kobietom, które wychowały
(urodziły) przynajmniej pięcioro dzieci, oraz osobom, które co najmniej 15 lat
zajmowały się dzieckiem niepełnosprawnym. W dwóch ostatnich przypadkach
dodatkowym warunkiem jest rejestracja osoby jako bezrobotnej na 12 miesięcy
przed złożeniem wniosku o świadczenie emerytalne.
80
http://www.welfare.ie/EN/Schemes/Pension/Pages/oacpt.aspx.
http://www.citizensinformation.ie/categories/social-welfare/irish-social-welfare-system/social-insurance-prsi/social_insurance_in_ireland.
82
Ibidem.
83
http://www.sodra.lt/en.
81
103
Ubezpieczenie emerytalne
25,85% + 2,5%
Ubezpieczenie
wypadkowe Ubezpieczenie
zdrowotne
0,3%
3%
Ubezpieczenie
od bezrobocia
0,95%
Ubezpieczenie
chorobowe
i macierzyńskie
2,9% + 0,5%
Rys. 3.5. Składki na ubezpieczenia społeczne na Litwie odprowadzane
od wynagrodzeń w 2009 r.
Źródło: SoDra – State Social Insurance Fund Board, 2009, http://www.sodra.lt.
Świadczenie emerytalne składa się z części podstawowej, uzupełniającej
oraz premii84. Od 1 stycznia 2004 r. osoby zatrudnione mogą przenieść część
swoich składek na ubezpieczenia społeczne na indywidualne konto. Przystąpienie do tego systemu emerytalnego jest dobrowolne85.
Łotwa
System ubezpieczeń społecznych zbudowany jest na zasadzie połączenia
wysokości wypłacanych świadczeń z wpływami uzyskanymi od ubezpieczonych. System zabezpieczenia oparty jest na zasadach rynkowych: im więcej się
wpłaca, tym wyższe świadczenie się otrzymuje. Zgodnie z tym podejściem państwo zminimalizowało swój udział w zabezpieczeniu społecznym tylko do pomocy socjalnej86.
Od lipca 2001 r. na Łotwie istnieją trzy poziomy systemu emerytalnego87:
– podstawowy – działający na zasadach pay-as-you-go,
– dodatkowy – działający na zasadach kapitałowych,
– dobrowolny – oparty na prywatnych ubezpieczeniach emerytalnych.
84
State Social Insurance System of the Republic of Lithuania, State Social Insurance Fund
Board under the Ministry of Social Security and Labour, 2009, s. 19.
85
86
D. Bernotas, A. Guogis, Evaluation of Social Security in Lithuania, Latvia and Estonia:
Achievements and Drawbacks, The paper prepared under an international Cost A 15 project “Reforming Social Security Systems in Europe” (No.V-057), s. 13.
87
State Social Insurance Agency, http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=698.
104
Pierwszy poziom systemu emerytalnego został wprowadzony w styczniu
1996 r. i jest oparty na zasadzie solidarności pokoleń, co oznacza, że składki
na ubezpieczenia społeczne dokonywane przez ludność aktywną zawodowo są
wykorzystywane do wypłaty świadczenia dla pokolenia emerytów. Na tym poziomie wprowadzono rejestr składek wpłaconych na rachunek emerytalny88.
Wysokość składek na ubezpieczenie społeczne wynosi 33,09% od dochodu,
z czego 12% finansuje ogólny system, a 8% – indywidualne konta. Pozostała
część składek przeznaczana jest na ubezpieczenie chorobowe, macierzyńskie,
wypadkowe, bezrobocie i emerytury. Uprawnione do emerytury są osoby zamieszkałe na Łotwie oraz ubezpieczone (zatrudnione) w momencie przejścia
na emeryturę przez co najmniej 10 lat, które osiągnęły wiek emerytalny wynoszący 62 lata89.
Poziom dodatkowy systemu emerytalnego Łotwy został wprowadzony w lipcu
2001 r. i przewiduje inwestowanie części wpłacanych składek ubezpieczeniowych
na rynku finansowym (w akcje i inne papiery wartościowe), w celu zapewnienia
przyrostu dodatkowych zysków kapitałowych dla każdego uczestnika drugiego
poziomu90. Uczestnikami tego poziomu są osoby, które nie przekroczyły 50 lat
w dniu 1 lipca 2001 r. Dla urodzonych między 2 lipca 1952 r. a 1 lipca 1971 r.
uczestnictwo jest dobrowolne; dla tych, którzy nie osiągnęli na dzień 1 lipca
2001 r. 30 lat, uczestnictwo jest obligatoryjne. Uczestnicy drugiego poziomu nie
muszą płacić dodatkowych składek na ubezpieczenia społeczne. Całkowity wkład
do kapitału emerytalnego (20% dochodów) pozostaje niezmieniony i jest dzielony
między pierwszy a drugi filar systemu emerytalnego91.
Trzeci poziom systemu emerytalnego to prywatne dobrowolne ubezpieczenia
emerytalne i rentowe. Program ten wszedł w życie w lipcu 1998 r. Istnieją dwa
rodzaje prywatnych funduszy emerytalnych funkcjonujących na Łotwie – zamknięte i otwarte92.
Niemcy
Niemiecki system składa się z pięciu filarów systemu zabezpieczenia społecznego93:
– ubezpieczenie emerytalne,
– ubezpieczenie zdrowotne,
88
Ibidem.
State Social Insurance Agency, http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=705.
90
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowej
i Wschodniej. Warunki startu i funkcjonowania, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2006, s. 155.
91
http://www.vsaa.lv/vsaa/content/?lng=en&cat=705.
92
Ibidem.
93
The German Long-term Care System and Future Reform, http://www.bmg.bund.de/.
89
105
– ubezpieczenie od wypadków przy pracy,
– ubezpieczenie zdrowotne długotrwałej opieki,
– ubezpieczenie na wypadek utraty pracy.
System zabezpieczenia społecznego w Niemczech bazuje na tzw. koncepcji
trzech filarów, zakładającej, że poszczególne składniki dochodu na okres starości pochodzą z rożnych źródeł, będących kolejnymi warstwami zabezpieczenia
społecznego94. Pierwszy – ma charakter podstawowy, jest obowiązkowy i powszechny, składa się z części podzielonych według kryterium: pracownicy umysłowi i robotnicy oraz pracownicy sektora publicznego (Alterssicherung der
Landwirte – AdL, die Berufsständische Versorgung – BSV – und die Beamtenversorgung). Świadczenie wypłacane jest na podstawie wcześniejszego wkładu
w postaci składek odprowadzanych w okresie aktywności zawodowej. Drugi
filar stanowi zakładowy system emerytalny, w którym pracownik nie ma obowiązku korzystania z oferowanych mu produktów. Pracodawcy zobowiązani są
jednak prawem do stworzenia (na terenie firmy) przynajmniej jednej z ogólnie
funkcjonujących form zabezpieczenia emerytalnego. System działa w ustanowionych przez państwo ramach. Składki odliczane są od wynagrodzenia brutto
i dopiero od pozostałej kwoty naliczany jest podatek oraz świadczenia socjalne.
Wysokość składki wpływa na obniżenie podatku i wydatków na świadczenia
socjalne, kwota wolna od obciążeń podatkowych jest ograniczana przez Bundestag. System zabezpieczeń zakładowych może być tworzony w ramach kilku zakładów lub całej branży (Betriebliche Altersvorsorge, aber auch Zusatzversorgung des öffentlichen Dienstes – ZÖD). Trzeci filar można nazwać indywidualną
przezornością. Rynek oferuje szeroki wachlarz produktów różniących się między sobą jakością, ceną i regulacją prawną. Spektrum tworzą przede wszystkim
produkty ubezpieczeniowe i bankowe, papiery wartościowe lub produkty funduszy inwestycyjnych, a także kapitał rzeczowy, np. nieruchomości (Aktienfonds-Sparpläne, Riester-Rente, Rürup-Rente, Lebensversicherung und Immobilienbesitz)95.
Wiek emerytalny w Niemczech wynosi 65 lat, jednakże od 2012 r. na emeryturę będą mogły przechodzić osoby, które ukończyły 67 lat. O wcześniejszą
emeryturę mogą ubiegać się osoby, które ukończyły 63 lata i były ubezpieczone
przez co najmniej 35 lat. Prawo do wcześniejszej emerytury po ukończeniu 60
lat mają osoby niezdolne do pracy i bezrobotni, jak też kobiety, które opłacały
składki przez co najmniej 180 miesięcy i podlegały obowiązkowi ubezpieczenia
powyżej 10 lat po ukończeniu 40. roku życia. Wysokość wcześniejszej emerytu-
94
Systemy emerytalne w krajach Unii Europejskiej…, s. 242.
E. Siemiątkowka, Koniec niemieckiego snu o wysokiej emeryturze? „Kurier Finansowy”
2008, grudzień.
95
106
ry jest uzależniona od wysokości wkładów i może być pomniejszona i wypłacana tylko w części96.
Składki na państwowe ubezpieczenie zależą od wysokości dochodu brutto
(Beitragsbemessungsgrenzen), opłata składek ubezpieczeniowych dzielona jest
równo między pracownika i pracodawcę, niezależnie od wybranego systemu
ubezpieczeń: ubezpieczenie chorobowe – w wysokości 13,5%, ubezpieczenie
emerytalno-rentowe – w wysokości 19,8%, ubezpieczenie od bezrobocia – w wysokości 6,5%, ubezpieczenie pielęgnacyjne, wprowadzone od 01.01.1995 r. –
w wysokości 1,7%97.
Węgry
Stopa zatrudnienia osób starszych po kilkuletniej tendencji wzrostowej
i osiągnięciu 33,6% w 2006 r. spadła do poziomu do 33,1% i jest stale niska
w porównaniu ze średnią unijną (44,7%). Wydatki na zabezpieczenie społeczne
wynosiły 22,3% PKB w 2006 r. i pozostawały poniżej unijnej średniej.
Zagrożenie ubóstwem wśród osób starszych jest mniejsze niż w populacji
jako całości, pomimo że poziom emerytur stanowi 52% średniej unijnej mierzonej parytetem siły nabywczej. Ustawowy wiek emerytalny to 62 lata dla mężczyzn i kobiet (zwiększony z poziomu 55 lat). Jednakże większość osób (94%
w 2004 r.) przeszła na emeryturę wcześniej, w wyniku czego rzeczywisty wiek
emerytalny jest od 3 do 5 lat niższy (58,6 w 2007 r.) niż wiek ustawowy.
Na Węgrzech system zabezpieczenia społecznego podzielony jest na pięć
działów: emerytury, opieka zdrowotna (w tym wypadki przy pracy), przeciwdziałanie bezrobociu, system wsparcia rodziny i pomoc społeczna98. W 1992 r.
utworzono na Węgrzech Fundusz Ubezpieczeń Emerytalnych – MTP i Fundusz
Ubezpieczeń Zdrowotnych – HIF. W wyniku reformy wprowadzonej 1 stycznia
1998 r. dotychczasowy system pay-as-you-go został częściowo sprywatyzowany.
Utworzono oparty na zabezpieczeniu kapitałowym II filar ubezpieczeń. Członkostwo w II filarze systemu jest obowiązkowe dla wszystkich99 nowo zatrudnionych, natomiast uczestnicy starego systemu mieli możliwość wyboru. Te dwa
filary obowiązkowe ubezpieczenia emerytalnego uzupełniania filar III – dobrowolny. Od 1998 r. istnieje również dodatkowy system pomocy emerytalnej –
tzw. system zasiłków emerytalnych. Jest to rodzaj zasiłku socjalnego, działającego odrębnie od obowiązkowego sytemu ubezpieczeń emerytalnych – lokalny
samorząd, na podstawie aktualnego dochodu lub innych finansowych uwarun96
http://www.deutsche-rentenversicherung.de.
http://www.zus.pl/wai/default.asp?p=2&id=1422.
98
99
Social Security – Hungary, National Employment and Social Office Euroguidance Hungary, Budapest 2008, s. 1.
97
107
kowań, zaopatruje ubogich emerytów w dochód minimalny lub wyrównuje niewystarczające dochody do określonej minimalnej stawki100.
Począwszy od 2009 r. wiek uprawniający do świadczenia emerytalnego jest
taki sam dla kobiet i mężczyzn i wynosi 62 lata. W tradycyjnym systemie jednofilarowym wysokość emerytury zależy od wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia i okresu ubezpieczenia. Emerytura jest oparta na kalkulacji wynagrodzeń
otrzymywanych w okresie od 1988 r. do daty przejścia na emeryturę101. Warunkiem uzyskania emerytury jest pozostawanie w systemie ubezpieczeniowym co
najmniej 20 lat, w przypadku 15 lat uczestnictwa przysługuje emerytura niepełna102. Składki na ubezpieczenie społeczne odprowadzają zarówno pracodawcy,
jak i pracownicy. W 2008 r. pracodawcy mieli obowiązek odprowadzenia składek w wysokości 21% od wynagrodzenia na ubezpieczenie emerytalne, 8% na
ubezpieczenie zdrowotne, natomiast pracownicy: 9,5% na ubezpieczenie emerytalne i 6% na zdrowotne103.
Wielka Brytania
Wydatki na zabezpieczenie społeczne stanowiły w 2006 r. 26,4% PKB, co
jest zbliżone do średniej unijnej. Transfery socjalne (wyłączając emerytury) pozwalają na redukcję ubóstwa o 11 punktów procentowych (37%; z 30% do
19%). W Wielkiej Brytanii zauważa się podobne niepokojące trendy demograficzne jak w innych krajach członkowskich. Przewiduje się wzrost wydatków
publicznych w latach 2004–2050 o 4 punkty procentowe.
W Wielkiej Brytanii, tak jak w pozostałych krajach UE, występuje problem
starzejącego się społeczeństwa, co może zachwiać stabilnością systemu emerytalnego. W 2006 r. całkowite wydatki emerytalne stanowiły 10,7% PKB (UE:
11,9%). Prognozuje się ponadto wzrost publicznych wydatków emerytalnych
o 2 punkty procentowe do poziomu 8,6% w 2050 r.
Stopa zatrudnienia osób starszych (66,3% mężczyzn i 48,9% kobiet w 2007 r.)
jest najwyższa w Europie. Średni wiek opuszczenia rynku pracy wynosił 62,6
roku w 2006 r. (UE-27: 61,2 roku). Równorzędnie z inicjatywami już ustanowionymi (podniesienie wieku emerytalnego, opóźnianie przejścia na emeryturę,
podnoszenie wieku dla emerytur zawodowych) rząd prowadzi działania zmierzające do tego, aby pomóc ludziom pozostać na rynku pracy. Najważniejszym na100
M. Russek, Warunki życia i pracy w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego –
Węgry, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, październik 2008, s. 11.
101
Social Security – Hungary…, s. 10.
102
Information on the Major Benefit Regulations and Organisational Structure of the Pension
Insurance System in Hungary, Published by Central Administration of National Pension Insurance,
Budapest 2008, s. 6.
103
Summary of Social Security and Private Employee Benefits HUNGARY, Prepared by
AEGON Hungary Composite Insurance Company, 2008, s. 1.
108
rzędziem jest zasada aktywnego zatrudnienia New Deal 50 Plus skierowana do
starszych ludzi, wprowadzanie rozwiązań mających na celu zwalczanie dyskryminacji wiekowej w pracy oraz inicjatywa Age Positive, która promuje zalety
zatrudniania starszych ludzi.
Zgodnie z danymi Eurostatu ryzyko ubóstwa wśród ludzi powyżej 65. roku
życia wynosi 27% dla mężczyzn i 32% dla kobiet, co stanowi poziom powyżej
średniej unijnej (odpowiednio 16% i 22%). Zgodnie z narodowymi danymi ubóstwo emerytów zmniejszyło się w ostatniej dekadzie.
Włochy
Stopa zatrudnienia osób starszych (55–64 lata) wyniosła w 2007 r. 33,8%, co
stanowiło poziom poniżej celu lizbońskiego (50%). W 2007 r. zagrożonych ubóstwem było 20% ludności, 1% więcej niż w 2004 r. (21% kobiet i 18% mężczyzn). Osób zagrożonych ubóstwem w wieku 65 lat i więcej było 22%.
W 2006 r. Włochy wydały 26,6% swojego PKB na zabezpieczenie społeczne. Wydatki te przeznaczone były głównie dla osób starszych (60,5%). Wprowadzona w 1995 r. reforma systemu emerytalnego przewidywała wzrost wydatków publicznych na system emerytalny do poziomu 14,2% PKB w 2004 r. i do
14,7% PKB w 2050 r. Rzeczywisty wiek opuszczenia rynku pracy w 2007 r.
wynosił 60,4 roku.
Włoski system zabezpieczenia społecznego nie jest zorganizowany według jakiegoś ogólnego kryterium. Dla każdej jego gałęzi, a przede wszystkim dla systemu emerytalnego, istnieje jeden organ administracji odpowiedzialny za zbieranie
składek i zapewnianie świadczeń. Nadzór nad działalnością systemu sprawują poszczególne ministerstwa, w szczególności zaś Ministerstwo Pracy i Zabezpieczenia Społecznego. Nadzór nad systemem emerytalno-rentowym sprawuje Ministerstwo Pracy. Poszczególnymi segmentami tego systemu zarządzają jednak inne,
wyspecjalizowane instytucje104.
Włoski system emerytalny składa się z trzech filarów105:
1) obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne,
2) uzupełniające systemy emerytalne, w tym zamknięte fundusze utworzone
przez pracodawców i (lub) pracowników,
3) prywatne ubezpieczenia.
Obecny system emerytalny jest wynikiem trzech reform systemowych
z 1992 r. (reforma Amata), 1995 r. (reforma Diniego) i 2004 r. (reforma emerytalna). Jednym z celów reform było stworzenie podstaw sprawiedliwego, prostego systemu emerytalnego, który byłyby zaakceptowany przez społeczeństwo,
dlatego wiele z tych zmian rozłożono na ponad dziesięć lat. Jedno z założeń re104
105
A. Brugiavini, Social Security and Retirement in Italy, NBER Working Paper No. 6155, s. 12.
109
form stanowiła próba zmiany podstawowych zasad przyznawania świadczeń dla
przyszłych emerytów. Reforma z 1995 r. wprowadziła hipotetyczne konta indywidualne dla ubezpieczonych w publicznym systemie, wzorowane na rozwiązaniach szwedzkich. Wprowadzenie reform i rozłożenie ich w czasie spowodowało, że obecnie ubezpieczeni mogą otrzymywać świadczenia według trzech reguł
(sprzed 1992 r., z lat 1992–1995 i po 1995 r.). W listopadzie 2005 r. włoski parlament umożliwił pracownikom przekierowanie wkładów emerytalnych do prywatnych funduszy. Począwszy od 2008 r. minimalny wiek emerytalny wynosi 60
lat, pod warunkiem że pracownik odprowadzał składki przez co najmniej 35 lat.
Pracownik, który przez 40 lat płacił składki, może przejść na emeryturę w dowolnym wieku. Ubezpieczeni, którzy rozpoczęli odprowadzanie składek ubezpieczeniowych przed 1996 r., mogą przejść na emeryturę w wieku 65 lat – mężczyźni, 60 lat – kobiety. Warunkiem jest jednak odprowadzanie składek do
systemu przez 20 lat106.
3.6. PODSUMOWANIE
W nadchodzących dekadach struktura wiekowa ludności Europy znacznie
się zmieni ze względu na niski wskaźnik płodności oraz wydłużanie się okresu
życia. Według szacunków w 2060 r. w Unii Europejskiej osób w wieku produkcyjnym (15–64 lata) będzie o 50 milionów mniej niż w 2008 r., natomiast liczba
osób w wieku 65 lat i starszych zwiększy się prawie o 67 milionów. Współczynniki tych dwóch grup wiekowych do 2060 r. ulegną podwojeniu. Oznacza to, że
w 2060 r. na jednego emeryta będą przypadać tylko dwie osoby w wieku produkcyjnym. Funkcje zabezpieczenia społecznego, z którego korzystają osoby
starsze, czyli opieka zdrowotna oraz świadczenia rentowe i emerytalne, wymagają od państw członkowskich natychmiastowych działań w zakresie zmian
strukturalnych i finansowych107.
Organizacja zabezpieczeń społecznych w krajach Unii Europejskiej jest bardzo zróżnicowana i trudno jest znaleźć elementy wspólne dla tych systemów.
Wydaje się jednak, że przewidywane problemy związane ze zmianami demograficznymi, dotykające całej Europy, spowodują zmiany w wydatkach, co z kolei
wpłynie na reorganizację systemów zabezpieczeń i upodobnienie ich do siebie.
Teza ta jest tym bardziej prawdopodobna, że działania takie ze strony strukturalnej zaleca Komisja Europejska, a finansowej – Bank Światowy.
106
A. Puente Cackley, T. Moscovitch, B. Pfeiffer, Italian Pension Reform, U.S. Government
Accountability Office Prepared for the Urban Institute’s, February 2006, s. 10.
107
Social Protection and Social Inclusion 2008: EU Indicators…, s. 10.
110
W większości państw Unii Europejskiej reforma systemów emerytalnych
jest nieunikniona. Rządy starają się znaleźć sposoby wprowadzenia systemów
dających się utrzymać w dłuższym okresie i umożliwiających zrównoważenie
stale rosnących wypłat z państwowych funduszy emerytalnych. Coraz trudniej
jest wypłacać emerytury z funduszy państwowych przy stale rosnącej liczbie
pracowników, którzy osiągnęli wiek emerytalny. W niektórych krajach europejskich reformy są już realizowane, w innych parlamenty przyjęły odpowiednie
ustawy, w jeszcze innych posłowie dopiero pracują nad projektami.

PORÓWNANIE SYSTEMÓW ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W

Transkrypt

Podobne dokumenty

Uzgodnienia w sprawie emerytur

Dłuższy wiek emerytalny wpłynie na ochronę przed zwolnieniem

Nowy, powszechny wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn d 1

wakacje 2014 - koński dwór

Kasa Rolnic/cjjo rbe/piec/enia Spolec/ncgo O d d / I a ł

Inny kraj, inny Prezydent czyli Francja obniża wiek emerytalny

System emerytalny Wielkiej Brytani - kompendium - PECA-NI