przypadek Giennadija Timczenki

Komentarze osw
Geneza biznesu Timczenki
Giennadij Timczenko do niedawna znany był głównie jako współzałożyciel i akcjonariusz
Gunvoru. Ta istniejąca od 1997 roku spółka w ciągu zaledwie kilku lat przejęła kontrolę nad
eksportem około 35% rosyjskiej ropy, stając się trzecim pod względem wielkości sprzedaży
O S W. W A W. P L
S t u d i ó w
O ś r o d e k
OSW
K OMENTARZE
S t u d i e s
E a s t e r n
f o r
C e n t r e
Ws c h o d n i c h
S t u d i ó w
Najbardziej charakterystycznym przykładem tego procesu jest obserwowana w ostatnich
miesiącach niezwykle szybka ekspansja firm kontrolowanych przez Giennadija Timczenkę,
który wyrósł na jednego z najpotężniejszych biznesmenów w gospodarce rosyjskiej. Dotychczas znany był on głównie jako współwłaściciel Gunvoru, największej firmy pośredniczącej
w eksporcie rosyjskiej ropy. W ciągu ostatnich miesięcy Timczenko znacznie rozszerzył swój
biznes, przejmując wiele istotnych aktywów w sektorze energetycznym. W trakcie kryzysu
gospodarczego w Rosji nikt inny nie zwiększył tak znacząco swojego majątku. Ekspansja
Timczenki była możliwa dzięki zasobom kapitałowym zgromadzonym w poprzednich latach.
Wiele wskazuje jednak na to, że nie doszłoby do niej bez wsparcia politycznego ze strony
przedstawicieli najwyższych władz Rosji. Sektor energetyczny uznawany jest za strategiczny
i przez to pozostaje zamknięty dla wolnej konkurencji, a wszystkie decyzje o zmianie własności poszczególnych aktywów muszą mieć zgodę Kremla. Wydaje się, że ekspansję Giennadija Timczenki można potraktować również jako przykład szerszej tendencji. W ostatnich
miesiącach w gospodarce rosyjskiej obserwuje się bowiem proces uwłaszczania się części
elity politycznej, która wykorzystując kryzys przejmuje w swoich prywatnych interesach
wybrane aktywa gospodarcze.
O ś r o d e k
Trwający od jesieni 2008 roku kryzys gospodarczy w Rosji przyniósł znaczące osłabienie wielkich przedsiębiorstw rosyjskich, z których większość
kontrolowana jest przez kapitał prywatny. Gdyby nie ogromna pomoc finansowa ze strony państwa, części z nich groziłoby bankructwo lub przejęcie
przez zagranicznych kredytodawców. Na tym tle wyróżniają się nieliczne
firmy, które wzmacniają swoją pozycję w gospodarce rosyjskiej. Z reguły
ich właścicielami są przedsiębiorcy, co do których panuje przekonanie,
że mają bliskie relacje z rosyjskimi władzami. Pomimo kryzysu przejmują oni strategicznie ważne aktywa, głównie w sferze energetycznej.
W rezultacie w gospodarce rosyjskiej wzrasta znaczenie wybranych wielkich przedsiębiorców powiązanych z częścią elity władzy lub w niektórych
przypadkach reprezentujących jej prywatne interesy.
OSW
Wojciech Konończuk
K OMENTARZE
Zarobić na kryzysie w Rosji:
przypadek Giennadija Timczenki
Ws c h o d n i c h
numer 31 | 28.12.2009 | ośrodek studiów wschodnich im. marka karpia
1
Komentarze osw
n u m e r 3 1 | 2 8 . 1 2 . 2 0 0 9 | o ś r o d e k s t u d i ó w w s c h o d n i c h i m . m a r ka ka r p i a
pośrednikiem naftowym na świecie (83 mln ton ropy i produktów naftowych w 2007 roku,
przychód w 2008 roku wyniósł około 70 mld USD1). Gunvor ma siedzibę w Genewie i jest
spółką zależną Gunvor International BV, zarejestrowaną w Holandii, która z kolei – poprzez
Gunvor Cyprus Holding Ltd. z Cypru – należy do EIS Clearwater Advisors Corp. z Brytyjskich Wysp Dziewiczych. Według oficjalnych informacji, właścicielami tradera są, obok
Timczenki, Szwed Torbjörn Törnqvist oraz anonimowy biznesmen rosyjski.
Mimo szybko rosnącego wolumenu sprzedaży i znaczenia Gunvoru, Timczenko pozostaje
jednym z najbardziej tajemniczych biznesmenów rosyjskich. Wiadomo, że sprzedażą ropy
i produktów naftowych zajmuje się od końca lat 80. Początkowo pracował w spółce zależnej rafinerii w Kiriszach pod Petersburgiem, odpowiadającej za eksport jej produktów.
Następnie był współwłaścicielem kilku firm pośredniczących w handlu rosyjską ropą
(m.in. Urals, Kinex). W okresie prezydentury Władimira Putina z niewielkiej spółki Gunvor
stał się jednym z najważniejszych graczy
w sektorze pośrednictwa w handlu ropą
W ostatnich miesiącach Timczenko
na świecie. Obecnie firma ma biura na
znacznie rozszerzył swój biznes,
całym świecie i sprzedaje również ropę
przejmując wiele istotnych aktywów
z Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji.
w sektorze energetycznym.
Według stanu na koniec 2008 roku,
oprócz Gunvoru Timczenko kontrolował jeszcze kilka mniejszych rosyjskich firm, m.in.: traderów naftowych IPP, Surguteks,
Waterway Petroleum; operatora kolejowego Transoil i estońską firmę Tarcona, specjalizujące się w transporcie ropy i produktów naftowych; Clearlake Shipping LTD, jedną
z największych na świecie firm zajmujących się transportem ropy tankowcami; 5% akcji
Novateku, największego po Gazpromie producenta gazu w Rosji (44 mld m3 rocznie); Citco
Waren-Handelsgessellschaf austriackiego pośrednika w eksporcie większości rosyjskiego gazu skroplonego; 9,5% akcji Banku Rossija (jego najwięksi akcjonariuszami są uznawani za bliskich znajomych Władimira Putina); petersburską firmę ubezpieczeniową Alma.
W 2008 roku magazyn Forbes oszacował majątek Giennadija Timczenki na 2,5 mld USD.
Kryzys gospodarczy w Rosji otworzył mu możliwość dalszej ekspansji i znaczącego zwiększenia własności aktywów energetycznych.
1
Dałoby to Gunvorowi miejsce
w końcu pierwszej setki największych koncernów świata
pod względem wielkości przychodu, m.in. przed Rosnieftią.
2
W grudniu pojawiła się informacja, że Volga Resources planuje
zwiększyć swój udział
w Novateku do 23,49%, dokupując akcje o giełdowej wartości
900 mln USD. Wiedomosti,
22.12.2009.
2009: Timczenko przyspiesza ekspansję
W ciągu ostatnich „kryzysowych” miesięcy kontrolowane przez Timczenkę firmy przejęły
kilka znaczących aktywów, głównie w nowych dla siebie branżach (zob. schemat aktywów
Timczenki w Aneksie).
- Gunvor zaczął inwestować w infrastrukturę dla eksportu surowców energetycznych,
przejmując w marcu 100% akcji powstającego terminalu produktowego w Ust-Łudze
(przepustowość 25 mln ton rocznie, planowane zwiększenie do 40 mln) oraz w maju
50% akcji w spółce budującej terminal w Noworosyjsku (przepustowość 4 mln ton mazutu). Oba obiekty znajdują się w kluczowych miejscach eksportu rosyjskich surowców
i dzięki nim Gunvor stanie się ważnym graczem na rynku handlu produktów naftowych.
- Volga Resources (VR), założony przez Timczenkę fundusz inwestycyjny z siedzibą
w Luksemburgu, kupił w czerwcu 79,6% akcji Strojtransgazu, drugiej największej firmy
budowlanej działającej w sektorze energetycznym, która m.in. jest jednym z wykonawców ropociągu BTS-2, strategicznego projektu, który ma doprowadzić do zmniejszenia
znaczenia ropociągu Drużba.
- Kontrolowane przez Timczenkę firmy zaczęły przejmować aktywa w sektorze gazowym,
gdzie dotychczas nie prowadził on interesów. Volga Resources zwiększyła w maju do
18,2% udziały w Novateku2. Ujawniono też informację, że od 2008 roku kontroluje
O S W. W A W. P L
2
Komentarze osw
n u m e r 3 1 | 2 8 . 1 2 . 2 0 0 9 | o ś r o d e k s t u d i ó w w s c h o d n i c h i m . m a r ka ka r p i a
74,9% akcji olbrzymiego Jużno-Tambejskiego złoża gazowego (zasoby 1,3 bln m3 gazu
i 40–60 mln ton kondensatu) na Półwyspie Jamalskim3. Ponadto, poprzez Strojtransgaz Timczenko jest właścicielem 50% spółki Petromir, która posiada licencję na
zagospodarowanie wielkiego złoża gazowego Angaro-Leńskiego (zasoby 1,2 bln m3)
w obwodzie irkuckim. Transakcje dowodzą, że Timczenko dąży do zajęcia znaczącego
miejsca w rosyjskim sektorze gazowym, a głównym instrumentem ma się stać Novatek4.
Już widoczne są pierwsze rezultaty wejścia Volga Resources do akcjonariatu tego koncernu. W październiku okazało się, że Novatek ma szanse na zastąpienie Gazpromu jako
głównego dostawcy gazu do części elektrowni Inter RAO (w latach 2010–2015 miałaby
dostarczyć około 64 mld m3 surowca) oraz przyspieszeniu uległy planu koncernu budowy terminali LNG na Jamale.
- Timczenko zaczął zabiegać o zdobycie dostępu do złóż naftowych w Rosji. Poprzez Strojtransgaz uzyskał on kontrolę nad 67% akcji spółki Urałnieftiegazprom, która ma sześć
licencji wydobywczych w obwodzie orenburskim (zasoby 25 mln ton ropy i 25 mld m3
gazu). We wrześniu Gunvor wykupił również od szwedzkiej firmy Lundin Petroleum 30%
akcji w Łaganskim złożu naftowym (zasoby 15–65 mln ton ropy) w rosyjskiej części
Morza Kaspijskiego. Ponadto trader systematycznie zwiększa swój udział w rosyjskim
sektorze handlu ropą i produktami naftowymi5.
3
W maju 2009 roku Volga
Resources odsprzedała 51%
akcji tego złoża Novatekowi.
4
W październiku 2009 roku
decyzję o stworzeniu departamentu gazowego podjął Gunvor.
5
Powiązana z Timczenką spółka
IPP jako pierwsza w Rosji
uzyskała w grudniu zezwolenie
na eksport surowca z nowego
terminalu w Koźmino
na Dalekim Wschodzie.
6
Timczenko zaprzeczył temu
w wywiadzie dla The Wall
Street Journal, 11.06.2008.
7
The Guardian, 21.12.2007.
W Gunvorze pracuje syn Władimira Jakunina, szefa rosyjskich
kolei i wpływowego polityka,
uchodzącego za zaufanego
człowieka premiera Putina.
8
Szczegóły zakupu przez Gunvor
ropy od koncernów naftowych
nie są znane, a rosyjskie sądy
odrzucają żądania akcjonariuszy
mniejszościowych Rosniefti
i Surgutnieftiegazu (największych dostawców Gunvoru)
zmuszenia obu firm do ujawnienia tych informacji.
Oprócz ekspansji w Rosji, struktury kontrolowane przez Giennadija Timczenkę w ostatnich
miesiącach zwiększały również zaangażowanie za granicą. W końcu 2008 roku Gunvor
kupił 50% akcji, a w listopadzie kolejne 50% w Castor Petroleum, traderze naftowym
z siedzibami w Genewie i Nowym Jorku,
specjalizującym się w dostawach ropy
Timczenko dąży do zajęcia znaczącego
(około 15 mln ton rocznie) z Ameryki
miejsca w rosyjskim sektorze
Łacińskiej, Afryki i Zatoki Perskiej na zagazowym, a głównym instrumentem
chodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych.
ma się stać Novatek.
Tym samym Gunvor istotnie zwiększył
swój udział w światowym handlu ropą.
W październiku Volga Resources kupił od rosyjskiego Ingosstrachu 54,1% akcji niemieckiej
firmy ubezpieczeniowej Sovag.
Tajemnica sukcesu
Specyfika biznesu energetycznego w Rosji, uznanego za strategiczny i kontrolowanego przez
władze, pozwala przypuszczać, że bardzo szybko rozwijająca się ekspansja firm Timczenki
postępuje za zgodą i przy wsparciu Kremla. Według części rosyjskich mediów Timczenko jest
zaufanym człowiekiem rosyjskiego premiera, a początki ich znajomości sięgają okresu wspólnej służby w radzieckim wywiadzie zagranicznym6. Jeszcze w 2004 roku Iwan Rybkin, jeden
z kandydatów w wyborach prezydenckich, zaliczył go do grupy przyjaciół Władimira Putina, którzy „odpowiadają za jego biznes”. Zgodnie z tym przekonaniem, Timczenko działa
w prywatnym interesie części rządzącej elity władzy jako jej swoisty „agent gospodarczy”7.
Powstanie Gunvoru miało umożliwić scentralizowanie i przejęcie kontroli nad znaczącą częścią eksportu rosyjskiej ropy przez część elity rządzącej, a tym samym na czerpanie przez
nią nieoficjalnych zysków8. Analiza sytuacji na rosyjskim rynku energetycznym pokazuje,
że firmy kontrolowane przez Timczenkę mogą liczyć na korzystne warunki działania i preferencje (kontrakty na sprzedaż ropy, dostęp do złóż i możliwość nabywania innych aktywów
w sektorze energetycznym) niedostępne „zwykłym” firmom. Na uprzywilejowane traktowanie ze strony władz wskazuje m.in. przejęcie udziałów w złożu Jużno-Tambejskim, jednym
z największych w Rosji, uzyskanie zgody na budowę terminalu w Ust-Łudze, który za kilka
O S W. W A W. P L
3
Komentarze osw
n u m e r 3 1 | 2 8 . 1 2 . 2 0 0 9 | o ś r o d e k s t u d i ó w w s c h o d n i c h i m . m a r ka ka r p i a
lat stanie się jedną z najważniejszych dróg eksportu rosyjskiej ropy9, czy udzielenie przez
Wnieszekonombank (WEB) 545 mln USD kredytu na ten projekt.
Poza czynnikami dobrego „umocowania” politycznego, szybka ekspansja Giennadija Timczenki w okresie kryzysu wynika zapewne również z tego, że w odróżnieniu od innych
wielkich przedsiębiorców dysponował on znaczącymi zasobami finansowymi, wygenerowanymi w poprzednich latach głównie z zysków w handlu ropą. Dzięki temu mógł skupować
aktywa, których wartość znacznie spadła ze względu na kryzys gospodarczy.
9
Timczenko uchodził również
za jednego z lobbystów
budowy ropociągu BTS-2
do Ust-Ługi.
Nowa fala redystrybucji aktywów?
Ekspansja gospodarcza Timczenki jest częścią szerszego problemu związków między elitą
polityczną a wielkim kapitałem w Rosji oraz ilustracją bezpośredniego wpływu urzędników
państwowych na zmiany struktury własności w gospodarce rosyjskiej. Można odnieść wrażenie, że kryzys wywołał nową falę redystrybucji aktywów w kluczowych sektorach, która
dokonuje się w prywatnym interesie części elity władzy. Przez wiele lat ludzie, którzy wraz
z prezydentem Władimirem Putinem objęli ważne stanowiska, zadowalali się „jedynie” kontrolą nad przepływami finansowymi wielkich koncernów państwowych lub nadzorowanych
przez państwo. Wydaje się, że w ostatKryzys wywołał nową falę redystrybucji
nich miesiącach zaczęli oni wykorzystywać sytuację kryzysu, aby niektóre z konaktywów w kluczowych sektorach,
trolowanych aktywów przejąć – poprzez
która dokonuje się w interesie części
swoich przedstawicieli – na własność.
elity władzy.
Tym samym można obserwować proces
uwłaszczania się wysokich urzędników
państwowych. Przypadek Giennadija Timczenki jest najbardziej charakterystycznym i prawdopodobnie największym, jeśli chodzi o skalę przykładem tego zjawiska, jednak nie jedynym.
Widoczny jest szybki przyrost aktywów kontrolowanych przez braci Arkadija i Borysa Rotenbergów, dawnych przyjaciół Władimira Putina z Petersburga. W ciągu ostatnich miesięcy
przejęli oni m.in. Strojgazmontaż, jedną z największych firm budowlanych w branży gazowej,
10% portu handlowego w Noworosyjsku, największego w Rosji oraz kontrolują SPM-Bank,
kilka dużych zakładów produkujących wysokoprocentowy alkohol i szereg innych aktywów.
Według ocen prasy rosyjskiej, roczny przychód ich firm sięga minimum 3 mld USD10.
Trudno wskazać konkretną skalę uwłaszczania się rosyjskiej elity politycznej, można jednak
przypuszczać, że przedstawione przykłady nie są jedyne, ale najbardziej charakterystyczne.
Dynamiczny rozwój biznesu wybranych wielkich przedsiębiorców w sektorach znajdujących
się „pod kuratelą” Kremla pozwala sądzić, że proces redystrybucji aktywów znacznie przyspieszył w konsekwencji kryzysu gospodarczego. W ocenie niektórych ekspertów, przedstawiciele
rosyjskiej elity władzy mogą kontrolować już „znaczną część” rosyjskiego przemysłu11.
O S W. W A W. P L
10
Forbes Russia, 6.11.2009,
Wiedomosti, 9.12.2009.
N. Kriczewskij, Postpikaliewskaja
Rossija: nowaja politiko-ekonomiczieskaja riealnost’, Moskwa
2009, s. 8,
http://inozemtsev.net/doc/vert/
1251655062_krichevsky.pdf
11
4
Komentarze osw
n u m e r 3 1 | 2 8 . 1 2 . 2 0 0 9 | o ś r o d e k s t u d i ó w w s c h o d n i c h i m . m a r ka ka r p i a
aneks
Schemat aktywów Gienadija Timczenki
Ośrodek Studiów Wschodnich imienia Marka Karpia monitoruje oraz analizuje polityczną, eko-
© Copyright by OSW
nomiczną i społeczną sytuację w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach
oraz na Kaukazie i w Azji Centralnej.
Redakcja merytoryczna:
Ośrodek Studiów Wschodnich
Głównymi tematami badawczymi OSW są: sytuacja wewnętrzna i stabilność krajów obszaru
Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz
im. Marka Karpia
zainteresowań OSW, system władzy, relacje pomiędzy poszczególnymi ośrodkami politycznymi,
ul. Koszykowa 6A, 00-564 Warszawa
polityka zagraniczna, problematyka związana z rozszerzeniem NATO i UE, aspiracje integracyjne
e-mail: [email protected]
państw obszaru ze strukturami zachodnimi oraz bezpieczeństwo energetyczne.
O S W. W A W. P L
Redakcja: Katarzyna Kazimierska
Skład: Wojciech Mańkowski
5