Psychologia pozytywna a współczesne badania psychologiczne

Łukasz Kaczmarek, Helena Sęk
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wprowadzenie
Psychologia pozytywna
a współczesne badania psychologiczne
W roku 2000 dwóch psychologów,
Martin Seligman oraz Mihaly
Csikszentmihalyi,
ogłosiło manifest psychologii pozytywnej.
Wyznaczają w nim nowe obszary przyszłych badań psychologicznych.
Ich
zdaniem psychologia,
dotąd skoncentrowana
głównie na psychopatologii, powinna zgłębić te obszary wiedzy o człowieku i jego środowisku, które dotyczą czynników
warunkujących
maksymalny
rozwój jednostek
i społeczeństw
(Seligman,
Csikszentmihalyi,
2000J.
Autorzy
nie przypisują
sobie prawa pierwszeństwa
do tej idei.
Powołują się między innymi na psychologię
humanistyczną,
koncepcję salutogenezy
Aarona Antonovsky'ego,
pozytywnego
zdrowia
psychicznego
Marii [ahody czy też dojrzałość i wzrost w teorii Erika
Eriksona (Aspinwall, Staudinger,
2003J.
W naszej ocenie zjawisko "psychologii
pozytywnej"
opisują w
obecnym stanie następujące
fakty:
- Silne przywództwo
w postaci autorytetów
w swojej dziedzinie;
oprócz wspomnianych
"ojców założycieli"do nurtu psychologii pozytywnej są zaliczani także m.in. Lisa Aspinwall, Sheley Taylor, Peter
Salovey, David Buss, Ed Diener.
- Niejasność postulowanych
nowych ram teoretycznych. Miałyby one
opierać się na nowej konceptualizacji
pojęć "siły" (ang. strenght) i
"cnoty" (ang. virtue) (por. Aspinwall, Staudinger, 2003). Pojęcia i
koncepcje psychologii pozytywnej powstają jako wynik dyskusji panelowych - podobnie jak pojęcia zdrowia pozytywnego - są więc raczej formułowane
na poziomie
operacyjnym.
Można odnieść
wrażenie, że jedynie siła autorytetu przywódców tego ruchu i ich entuzjazm utrwala osiągnięcia tego nurtu.
lUUIUlU •.
Łukasz Kaczmarek, Helena Sęk
-
Wykorzystywanie i promowanie dorobku badawczego wypracowanego niezależnie od ruchu psychologii pozytywnej, zanim ruch psychologii pozytywnej w ogóle powstał. Za przykład może posłużyć
zajmująca centralną pozycję koncepcja "optymalnego doświadczenia" Csikszentmihalyiego rozwijana od kilkudziesięciu lat. Szkoda,
że animatorzy tego ruchu nie próbują pokazywać, jak można integrować dotychczasowe osiągnięcia różnych dziedzin psychologii, takich
jak: psychologia jakości życia, psychologia zasobów odpornościowych, psychologia twórczości, psychologia potencjałów rozwojowych i potencjałów zdrowia z psychologią pozytywną.
- Szybki i sprawny rozwój organizacji zrzeszającej ludzi, którzy interesują się pozytywnymi aspektami życia. Szczególnie dotyczy to infrastruktury, np.: finansowanie projektów badawczych, nagrody i
stypendia stymulujące zainteresowanie badawcze pozytywnymi obszarami, programy współpracy badawczej w ramach Sieci Psychologii
Pozytywnej (Positive Psychology Network), podręczniki, tematyczne numery czasopism, portale internetowe, konferencje międzynarodowe.
Jak zatem widać, psychologia pozytywna ma wiele cech ruchu
społecznego, który zresztą powstał w opozycji do dominacji psychopatologii, zrzeszającego ludzi nauki i praktyki społecznej. Dla psychologów społecznych, psychologów zainteresowanych
zagadnieniami rozwoju i jego wspomaganiem, psychologów zdrowia problematyka pozytywnych aspektów życia jednostki i społeczeństwa od
dawna jest przedmiotem badań. Można więc być psychologiem pozytywnym lub pozytywnie zorientowanym,
wcale o tym nie
wiedząc. Jeżeli spojrzymy na bardziej szczegółowy przegląd proponowanych przez psychologię pozytywną zagadnień (patrz tab. 1), to
zauważymy, że wiele tematów jest od dawna przedmiotem badań
różnych dziedzin psychologii. Jednocześnie znajdziemy w tym zestawieniu zupełnie nowe akcenty, np. niektóre cnoty obywatelskie.
Wielokrotnie wyrażaliśmy nasze zainteresowanie ideą psychologii pozytywnej (Sęk, 2003; Kaczmarek, 2003, 2002a, 2002b), choć nie
kryliśmy - podobnie jak to uczyniliśmy powyżej - refleksji krytycznych. Sądzimy jednak, że ten nowy kierunek, nawet jeżeli jest tylko
okresowym wychyleniem wahadła zainteresowań badaczy problemów psychologicznych i społecznych, wart jest propagowania i wykorzystywania jako idei niezwykle inspirującej do nowych ujęć. [ednvm z wyrazów tego zainteresowania była zorganizowana w roku
'()()] przez Koło Psychologii Społecznej IP UAM konferencja nauko-
Wprowadzenie
Tabela 1. Obszar badań psychologii pozytywnej
------
-------~._------------_._-~._--_.-
czas
__
P_O.._Z.l_· o_n_l
Przeszłość
._I~aźniejszość
Subiektywny:
Zadowolenie
Szczęście
wartościowe
(ang. contentOptymalne
ment]
doświadczenie
Satysfakcja
Dobrostan
Indywidualny:
Zdolność do miłości i poświęcenia
Pozytywne cechy Odwaga
Wrażliwość estetyczna
Zdolności interpersonalne
Oryginalność
Zdolność do wybaczania
Duchowość
Szczególne uzdolnienia
Mądrość
Wiara
Grupowy:
Odpowiedzialność
Cnoty
Opiekuńczość
obywatelskie
Altruizm
Postawa obywatelska
Umiarkowanie
Tolerancja
Etyka pracy
Przyszło.~~
Optymizm
Nadzieja
Źródlo:Opracowanewłasnena podstawie:Seligman,Csikszenlmihalyi(2000).
ność elementówkażdejkategoriipodanaza autorami.
Kolej-
wa pod sztandarem psychologii pozytywnej adresowana do młodych
naukowców: studentów i doktorantów. Bez zaskoczenia i z wielką radością przyjęliśmy fakt dużego zainteresowania
zaproponowaną
problematyką. Wielu uczestników nie czuło przynależności do nurtu
"psychologii pozytywnej". Wielu dowiedziało się o ruchu Seligmana
dopiero w trakcie konferencji. Mimo to większość uczestników przeprowadziła badania wpisujące się w mniejszym lub większym stop-
7
Łukasz Kaczmarek, Helena Sęk
niu w nurt psychologii pozytywnej. Dowodzi to w sposób bezpośredni, że idea promowana przez Seligmana, choć świeża, nie jest nowa.
Spotkanie przekształciło się w dłuższą współpracę nad książką.
Została ona podzielona na dwie części zgodnie z zaproponowanym
przez Seligmana podziałem. Pierwsza część dotyczy poziomu subiektywnego i indywidualnego. Natomiast druga - dotyczy problematyki społecznej.
Tom otwiera raport z badań dotyczących jednego z najbardziej subiektywnych doznań: afektu pozytywnego. Badania zostały zainspirowane bezpośrednio pracą autorek podkreślających swą przyriależność do ruchu psychologii pozytywnej: Susan Folkman, [udith Moskowitz i Barbary Fredrickson. Biorąc pod uwagę korzystny wplyw
pozytywnych doznań pojawiających się w procesie radzenia sobie Zł)
stresem, autor - Łukasz Kaczmarek - rozpoczyna drogę prowadząca
do identyfikacji różnych sposobów wzmagania pozytywnego afektu.
Przedstawione badania udzielają odpowiedzi na pytanie, czy na poziom pozytywnego afektu może wpływać aktywność o charakterze
twórczym.
Kolejne badania, przeprowadzone
przez Annę Słysz, dotyczą
związku pomiędzy refleksyjnością i pro aktywnym radzeniem sobie
ze stresem a subiektywnymi wskaźnikami zdrowia. Refleksyjność rozumiana jest jako zdolność do tworzenia kategorii, które dobrze określają zmieniającą się naturę otoczenia jednostki. Natomiast proaktywne radzenie sobie ze stresem nastawione jest na rozwój osobisty
oraz na tworzenie i realizowanie pozytywnych celów życiowych.
Mateusz Głowacki przedstawia wyniki analizy dotyczącej zakresu, w jakim cechy osobowości są dziedziczone. Na tej podstawie
udziela odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu możemy kształtować swoją osobowość i swoje otoczenie tak, aby nasze wrodzone talenty i predyspozycje mogły rozwinąć się w pełni. W kontekście psychologii pozytywnej szczególnie wartościowe są ustalenia na temat
uwarunkowań genetycznych ugodowości opisywanej przez szereg
pożądanych cech, takich jak: wielkoduszność, uczynność, troskliwość, czułość, szczodrość, ofiarność i szlachetność (por. tab. 1).
Badania Marka Lekkiego w pewnym stopniu wiążą się z badaniami przedstawionymi
przez Głowackiego. Autor szuka związków
cech osobowości z postawą religijną. W tym tekście na szczególną
uwagę i refleksję zasługują ustalenia dotyczące cechy otwartości.
Wiąże się ona z szeroką wyobraźnią, wyczuciem estetyki i zwraca-
8
Wprowadzenie
niem uwagi na idee, wartości i uczucia. Zatem zarówno religijność,
jak i otwartość mogłyby znaleźć się w repertuarze cech posiadanych
przez osobę wpisującą się w ideał psychologii pozytywnej. Jednakże
przedstawione badania dają przesłankę do wniosku, że nie wszystkie
siły współgrają ze sobą. Uzasadniona jest zatem hipoteza, że harmonijny rozwój nie polega na maksymalizowaniu
liczby posiadanych
zasobów, lecz na osiąganiu ich spójnej konfiguracji.
Jedno z głównych pytań psychologii pozytywnej dotyczy tego, co
się ludziom podoba, czyli wywołuje pozytywne doznania. Nie trzeba
badań naukowych, wystarczy nasze codzienne doświadczenie, by
uznać, że jednym ze źródeł pozytywnych doznań jest patrzenie na
ludzi atrakcyjnych fizycznie i przebywanie z nimi. Natasza Kosakawska wraz z Moniką Czarnecką prezentują wyniki badań określających, czy istnieje powszechny wzorzec piękna u nastolatków,
trzydziestolatków
i sześćdziesięciolatków.
Jednocześnie odwołują
się do teorii podkreślających, że atrakcyjność fizyczna nie stanowi
jedynie wartości estetycznej, lecz również pełni funkcję sygnalizującą między innymi zdrowie i sukces.
Drugą część tomu rozpoczyna rozdział dotyczący skuteczności metod zachęcania do zachowań prospołecznych. Może budzić kontrowersje to, na ile zachowania pozytywne służące jednostce i społeczeństwu powinny być motywowane zewnętrznie (por. Sęk, 1999). Jednakże istnieją również pewne przesłanki świadczące o tym, że ingerencja zewnętrzna może ułatwić pokonanie własnej bierności i wprowadzenie się w pozytywny stan afektywny (Csikszentmihalyi, LeFevre, 1989). Zgodnie z tym możemy przypuszczać, że również
wywołane zachowanie prospołeczne może pełnić pozytywną funkcję
emocjonalną i pomaga budować pozytywny obraz siebie.
Badania przeprowadzone
przez Małgorzatę Gamian, Weronikę
Przyłucką, Katarzynę Rodak i Agatę Surowiec zmierzają do ukazania
roli, jaką odgrywa powoływanie się na opinię autorytetu w trakcie
przedstawiania prośby o charakterze prospołecznym. Osoby badane
proszone zostały o wyrażenie zgody na budowę hospicjum dla bezdomnych w bezpośrednim sąsiedztwie swego miejsca zamieszkania.
Autorki przeprowadzają również dyskusję na temat tego, czy techniki wpływu społecznego, kojarzone często z nieetycznymi działaniami domokrążców (i stąd też czerpiące swe barwne nazewnictwo, np.
"stopa w drzwi", "drzwi zatrzaśnięte przed nosem" itp.), mogą pełnić
funkcję również pozytywną.
9
Łukasz Kaczmarek, Helena Sęk
Wątek wpływu społecznego rozwija Tomasz Grzyb. Z przeprowadzonymi przez niego badaniami warto się zapoznać, przynajmniej z
dwóch powodów. Po pierwsze uzupełniają wiedzę o technikach
wpływu społecznego zaprezentowaną w poprzednich rozdziałach.
Po drugie wyposażają w wiedzę o subtelnych związkach między
emocjami a refleksyjnością. Pokazują między innymi, że szybka
zmiana emocji z negatywnych na pozytywne wywołuje spadek refleksyjności, który sprzyja uległości. Możemy założyć, że jedną z
"sił" uodparniających nas na manipulację jest wiedza o technikach,
którym możemy zostać poddani. W tym rozumieniu siła człowieka
polega na znajomości i kontroli własnych słabych stron. Zatem badania Tomasza Grzyba w sposób bezpośredni dotyczące słabości
człowieka stanowią pośredni wkład w psychologię pozytywną,
uczulając na znaczenie sił samokontroli i samointegracji.
Badania opisane przez Mario Gollwitzera z Uniwersytetu w Trewirze dotyczą najbardziej ogólnego poziomu: procesów międzykulturowych. Dlatego zostały przedstawione jako zwieńczenie tomu.
Autor zauważa podobieństwo między procesem integracji wschodnich i zachodnich Niemiec a rozszerzeniem Unii Europejskiej na
wschód (w tym wstąpienie Polski do Unii Europejskiej). Jednym z
głównych problemów społecznych, z którymi Niemcy borykają się
do dziś, jest brak wspólnej tożsamości narodowej. Podobnie, sprawne działanie Unii Europejskiej wymaga wykształcenia pozytywnej
tożsamości jej członków jako Europejczyków. W badaniach szukano
odpowiedzi między innymi na pytanie, czy zakres, w jakim obywatele danego kraju czują się typowymi mieszkańcami Unii Europejskiej,
odgrywa rolę wacenie sprawiedliwości różnic w pozycji własnej
grupy względem grupy obcej.
Warto wspomnieć, że badania pod kierunkiem Mario Gollwitzera wpisują się również w ten aspekt psychologii pozytywnej, który
dotyczy budowania międzynarodowej
infrastruktury
umożliwiającej integrację środowiska badaczy. Badania zostały przeprowadzone w ramach trzeciego już polsko-niemieckiego obozu naukowego. W trakcie corocznych obozów studenci z uniwersytetów
w Trewirze i Poznaniu (Koło Psychologii Społecznej IP UAM) poznają różnice i podobieństwa między Polakami i Niemcami na
gruncie naukowym, a także towarzyskim. Mamy nadzieję, że również prace nad przedstawioną Czytelnikowi książką przyczyniły się
do przecierania szlaków transferu wiedzy między ośrodkami na-
10
Wprowadzenie
ukowymi z Warszawy, Gdańska, Opola, Wrocławia, Poznania i niemieckiego Trewiru.
Dziękujemy prof. dr. hab. Jerzemu Brzezińskiemu, który walnie
przyczynił się do powodzenia konferencji i powstania niniejszej
książki, wspierając merytorycznie i finansowo działania studenckiego ruchu naukowego. Podziękowania składamy też recenzentom prof. dr. hab. Stanisławowi Kowalikowi, od którego studenci uczyli
się jak z powodzeniem inicjować ważne akcje badawcze, i dr. hab.
Michałowi Stasiakiewiczowi za cenne uwagi.
Poznań, 15 grudnia 2003
Łukasz Kaczmarek, Heleno Sęk
Literatura
Aspinwall L.G., Staudinger U.M. (2003). A Psychology of human stretigths:
Fundamental quesiiotis and [uture directions for a posiiive psychology.
New York: Arnerican Psychological Association.
Csikszentmihalyi M., LeFevre J. (1989). Optimal experience in work and leisuro. [ournol oJ Personolity and Social Psychulob'Y' 56, 5, 815-822.
Kaczmarek Ł. (2003). Wirtuozeria życia - rekonstrukcja ideału człowieka w
psychologii pozytywnej. Referat wygłoszony na III Międzynarodowym
Festiwalu Psychologów, W stroną psychologii bardziej pozytywnej. Poznań, 7 maja 2003 r.
Kaczmarek Ł. (2002a ). Positive psychology - what is so posilive about it?
Referat wygłoszony na II Międzynarodowym
Festiwalu Psychologów,
Psychologia - bez granic. Poznań, 26 kwietnia 2002 r.
Kaczmarek Ł. (2002b). Radość tworzenia a stres - w świetle postulatów psychologii pozytywnej. Referat wygłoszony na XXXI Międzynarodowym
Seminarium Kół Naukowych. Olsztyn, 10 maja 2002 r.
Seligman M.E.P., Csikszentmihalyi M. (2000). Positive Psychology: An introduclion. American Psychologisi, 55,5-14.
Sęk H. (1999). Teoria wpływu społecznego a promocja zdrowia: problemy i
dylematy. W: H. Sęk, SI. Kowalik (red.). Psychologiczny kontekst problemów społecznych (s. 157-170), Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Sęk H. (2003). Psychologia pozytywna z perspektywy klinicysty "na manowcach". Referat wygłoszony na III Międzynarodowym Festiwalu Psychologów, W stronę psychologii bardziej pozytywnej. Poznań, 7 maja 2003 r.
II