Artykuł naukowy

Marta Górka
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
FUNKCJE SIECI W ROZWOJU REGIONÓW.
SIECI JAKO PARADYGMAT ROZWOJU REGIONALNEGO
Immanentną cechą życia społeczno-gospodarczego w XXI wieku jest globalizacja
procesów i struktur. Literatura przedmiotu dostarcza wielu definicji tego pojęcia, które
akcentują ogólnoświatowy, globalny charakter procesów społecznych, ekonomicznych,
politycznych i technicznych. Autorzy tych definicji zwracają również uwagę na ujednolicenie
wzorów zachowania oraz wzrost współzależności i ograniczenie autonomii na poziomie
makro, mezo i mikrostruktur społecznych i gospodarczych.
Globalizacja
zakładająca
międzynarodową
współpracę
oraz
integrację
i uniformizację życia społeczno-gospodarczego na poziomie państw i regionów, bynajmniej
nie likwiduje różnic regionalnych. Przeciwnie, różnice te stają się bardziej widoczne, bowiem
brak dostosowania się ze strony regionów do globalnych warunków powoduje ich zacofanie
względem regionów „umiędzynarodowionych”1 (Torres 2004, s. 26-29; Jewtuchowicz 2009,
s. 13-15). Jest to podstawą do wysunięcia tezy, iż w warunkach globalnej konkurencji,
konkurencyjność nadal pozostaje zakorzeniona w sferze lokalnej (Torres 2004, s. 21).
Przedsiębiorstwa współzawodniczące na światowych rynkach wypracowują swoje
strategie działania w oparciu o rynki lokalne, co oznacza, iż wykorzystują potencjał regionu
do realizacji interesów o zasięgu międzynarodowym. Procesy globalizacyjne stymulują
integrację na poziomie regionów, ponieważ wymagania globalnego rynku bardzo często
przekraczają możliwości pojedynczych podmiotów. Region, oferujący bliskość w sensie
przestrzennym, staje się tym samym miejscem, w którym przedsiębiorstwa nie radzące sobie
samodzielnie w warunkach globalizacji zostają włączone w sieć współzależnych aktorów
sceny regionalnej. Zaczyna się wówczas kształtować nowe spojrzenie na procesy globalizacji,
do których włączenie się jest warunkowane działalnością w sferze lokalnej. Na aktualności
zyskuje tym samym maksyma sformułowana pod koniec lat 70. XX wieku przez R. J.
Dubos’a w odniesieniu do ochrony środowiska naturalnego – Think globally, act locally.
1
Regiony lub też środowiska umiędzynarodawiające są układem, w którym aktorzy lokalnej sceny gospodarczej
i instytucjonalnej podejmują współpracę w zakresie wzmocnienia pozycji konkurencyjnej regionu na arenie
międzynarodowej. Wykorzystując endogeniczne siły danego regionu, przedsiębiorstwa podejmują działania o
charakterze międzynarodowym. W regionach takich wspierany jest handel zagraniczny i tworzone są warunki
dla funkcjonowania globalnych firm.
1
Hasła tego, w późniejszym okresie, zaczęto stosować dla określenia innych aspektów życia
społeczno-gospodarczego, przewrotnie odwracając jego brzmienie – Myśl lokalnie, działaj
globalnie. W tym krótkim wyrażeniu zawarte jest pojęcie glokalizacji jako połączenia
globalnego i lokalnego wymiaru rozwoju (Krzysztofek i Szczepański 2005, s. 156-159), a co
za tym idzie, określenia nowych ram rozwoju regionalnego opartego na terytorium,
gospodarce opartej na wiedzy oraz paradygmacie sieci społecznych.
„Życie nie składa się jedynie z rozwoju w czasie, lecz również ze zróżnicowań
w przestrzeni. Jeżeliby wszystko działo się w tym samym czasie, wówczas nie byłoby
w ogóle rozwoju. Jeżeliby wszystko znajdowało się w tym samym miejscu, wówczas nie byłoby
w ogóle odrębności. Tylko przestrzeń umożliwia istnienie odrębności, które następnie
rozwijają się w czasie (…)” (Lösch 1961, s. 380). W twierdzeniu tym, którego autorem jest
niemiecki teoretyk gospodarki przestrzennej A. Lösch wskazane zostały dwa główne czynniki
determinujące rozwój regionalny – czas i miejsce. Kategoria czasu jest niezbędna by określić
rozwój per se, bowiem generalnie ujmując, rozwój jest to nowy etap w zmieniającej się
sytuacji, lub też pewien proces, który określa pozytywną zmianę istniejącego stanu rzeczy.
Zmiana zawsze następuje w czasie, tylko w odniesieniu do czasu zmiana może zostać
zdefiniowana.
Wielowymiarowość rozwoju przejawia się w tym, iż może dotyczyć różnorodnych
systemów oraz struktur społeczno-gospodarczych, które zawsze osadzone są w konkretnej
przestrzeni fizycznej. Rozwój tym samym staje się czynnikiem, który różnicuje jednostki
terytorialne – decyduje o ich odrębności.
Rozwój na poziomie regionalnym definiowany jest jako wzrost potencjału
gospodarczego oraz konkurencyjności regionu w wymiarze ilościowym, jakościowym oraz
strukturalnym. To rozwój w sensie ekonomicznym i społecznym, który określany jest poprzez
następujące
przyrodnicze,
komponenty:
zasoby
potencjał
naturalne,
gospodarczy,
zagospodarowanie
strukturę
gospodarki,
infrastrukturalne,
środowisko
poziom
życia
mieszkańców, infrastrukturę technologiczną, specyfikę rynku pracy (Nijkamp i Abreu 2009;
Chądzyński i in. 2007, s. 39-40). W odniesieniu do tych i wielu innych czynników
kształtowane są międzyregionalne różnice, które decydują o pozycji konkurencyjnej danego
regionu w skali krajowej oraz globalnej.
Globalizacja stwarza nowe warunki dla rozwoju regionalnego, stąd też wielu badaczy
podjęło
problematykę
regionu
i
jego
znaczenia
w
globalizującym
się
świecie.
Międzynarodowa integracja gospodarcza, względna homogenizacja kultury, rozwój instytucji
o charakterze globalnym oraz postęp technologiczny przełamujący bariery czasu i przestrzeni
2
zakwestionowały jednak istotność terytorium. Zaczęto obwieszczać „koniec terytorium”
(Badie 1995), powstanie globalnego społeczeństwa sieci (Castells 2011), które oderwane jest
od konkretnego miejsca. Z drugiej jednak strony, różnice międzyregionalne stały się bardziej
widoczne, dlatego też kategorię terytorium nadal stosuje się do wyjaśniania zmian społecznogospodarczych.
W
oparciu
o
dostępną
literaturę
można
wskazać
trzy
główne
kierunki
w interpretacji rozwoju regionalnego. Badacze dla określenia pewnego stylu myślenia, który
jest powszechnie obowiązujący w analizie zjawisk na poziomie regionalnym, posługują się
pojęciem paradygmatu. Paradygmat gospodarki opartej na wiedzy, paradygmat sieci i
terytorium, prezentowane przez różnych autorów, organizują sposób postrzegania rozwoju
regionu.
Określenie „nowy paradygmat” w odniesieniu do powyższych założeń, jest stosowane
dla podkreślenia zmianyw postrzeganiu procesów rozwojowych w wymiarze terytorialnym.
A. Kukliński pisze o gospodarce opartej na wiedzy jako nowym paradygmacie trwałego
rozwoju. Wyciąga ten wniosek na podstawie analizy teoretycznych oraz empirycznych treści
prezentowanych w ostatnim trzydziestoleciu przez trzy organizacje międzynarodowe –
OECD, Bank Światowy i Unię Europejską (Kukliński 2007, s. 35-36; Kukliński 2001;
Goldberg 2004; Komisja Europejska 2003). M. Granovetter prowadząc badania w Dolinie
Krzemowej dowiódł, iż sukces gospodarczy tego regionu jest wynikiem obecności sieci
społecznych (Castilla i in. 2000, s. 219). Śladami amerykańskiego socjologa, inni badawcze
zaczęli rozpatrywać rozwój regionalny w odniesieniu do paradygmatu sieciowego.
Paradygmat terytorium natomiast, określa w jaki sposób konkretna przestrzeń geograficzna,
sama w sobie, stanowi determinantę rozwoju. Terytorium jest w tym rozumieniu pewną formę
organizacji i relacji międzyludzkich, która łącząc elementy gospodarcze, społeczne,
historyczne i kulturalne charakterystyczne dla danego obszaru, umożliwia ciągłą interakcję
pomiędzy sferą społeczną i ekonomiczną (Jewtuchowicz 2005, s. 64-66).
Kategoria sieci występuje w wielu opracowaniach z zakresu rozwoju regionalnego
(Cook i Morgan 1993, s. 543-564; Saxenian 1994; Scott 1992, s. 219-233; Storper 1997).
Autorzy tych publikacji zwracają uwagę na pozytywne aspekty współpracy sieciowej, która
staje się warunkiem sukcesu regionu w globalnej gospodarce opartej na wiedzy.
Wewnątrzregionalne powiązania i kooperacja pomiędzy aktorami sceny gospodarczej
umożliwiają spełnienie kluczowych dla GOW postulatów – wprowadzania innowacji, dyfuzji
wiedzy oraz budowania kapitału społecznego. Na tę zależność zwrócił również uwagę
3
M. Castells, według którego kluczowa dla gospodarki opartej na wiedzy jest jej sieciowa
organizacja (Castells 2005, s. 8-10).
Sieć jako forma organizacji produkcji, dystrybucji i zarządzania, jest zdaniem
M. Castells’a analogią współczesnego rozwoju gospodarczego. Zwiększony dostęp do
zasobów, rozproszenie odpowiedzialności i redukcja ryzyka, elastyczność i adaptacja do
zmiennych
warunków
otoczenia
globalnego
oraz
płynność
przepływów
wiedzy
i umiejętności to główne zalety struktur sieciowych (Perry 1995, s. 5). Z perspektywy
socjologicznej natomiast, udział w sieciach społecznych, rozumianych jako „zbiór węzłów lub
aktorów (osób lub organizacji) połączonych relacjami społecznymi lub więziami specjalnego
typu”(Castilla i in. 2000, s. 219), pozwala zwiększyć zaufanie pomiędzy partnerami. W sieci
bowiem, ze względu na jej relacyjny charakter, aktorzy w swoich działaniach odwołują się do
wcześniejszych interakcji i wspólnych doświadczeń, a w zależności od struktury sieci
tworzone są określone warunki, by to zaufanie jeszcze bardziej umacniać (Castilla i in. 2000,
s. 219). Zaufanie pomiędzy uczestnikami sieci pozwala w dalszej kolejności na budowę,
w ramach istniejących struktur, odpowiedniego poziomu kapitału społecznego.
W odniesieniu do strefy działalności gospodarczej, podkreśla się, iż sieci społeczne
warunkują wielość transakcji ekonomicznych. Zwraca się również uwagę na społeczne
zakorzenienie podmiotów gospodarczych i osadzenie ich działań w kontekście społecznym
(Granovetter 1992, s. 65-66). W wymiarze regionalnym natomiast wskazuje się, iż kooperacja
w sieciach stanowi wyznacznik przewagi konkurencyjnej regionów i powinna stać się
przedmiotem szczególnej troski polityki regionalnej w ramach nowego paradygmatu rozwoju
(OECD 2009, s. 36), zwłaszcza w aspekcie tworzenia innowacji.
Istnieje bogata literatura na temat warunkowania procesów innowacyjnych przez
procesy sieciowe (Almeida i Kogut 1999, s. 905-917; Cook 1996, s. 159-171; Grandori i Soda
1995, s. 183-214; Hagedoom, Duysters 2002, s. 167-188). Autorzy tych pozycji wymieniają
korzyści jakie generuje sieć w procesie tworzenia innowacji. Podkreślają jednocześnie, iż
sieci są niezbędne nie tylko po to, by zwiększyć dostęp do specjalistycznej wiedzy i
usprawnić dyfuzję innowacji technologicznych, ale w równej mierze są istotne ze względu na
możliwość wzajemnego uczenia się aktorów sieci od siebie. Sieci o zasięgu regionalnym
wpływają analogicznie na procesy uczenia się oraz tworzenia innowacji w regionie.
Powiązanie tych procesów odnajdujemy w koncepcji regionu uczącego się.
Region, który w naturalny sposób oferuje bliskość geograficzną, jest także miejscem
bliskości kulturowej, organizacyjnej, przemysłowej i instytucjonalnej. Bliskość tak
interpretowana jest z kolei jedną z kluczowych kategorii rozwoju regionalnego. Aby jednak
4
rozwój się dokonywał, musi zostać stworzona odpowiednia przestrzeń relacji pomiędzy
aktorami regionalnej sceny gospodarczej oraz pomiędzy członkami danej społeczności
lokalnej (Jewtuchowicz 2005, s. 61-62). Takie warunki stwarza sieć, która zespala swoich
uczestników i generuje pozytywne efekty synergii. Aktorzy sieci kooperacyjnej, która
zawiązuje się na obszarze spójnego regionu wykorzystują atuty i endogeniczne czynniki tegoż
regionu dla osiągnięcia sukcesu rynkowego, zarówno jednostkowego jak i całej sieci. Tym
samym pojawia się nowa kategoria, która warunkuje rozwój – kategoria terytorium.
Współczesna gospodarka charakteryzuje się między innymi stale rosnącą złożonością
i różnorodnością interakcji społeczno-ekonomicznych. Podczas gdy transakcje, które są
stosunkowo częste, proste i
charakteryzujące
się
przewidywalne występują niezależnie od otoczenia, relacje
nieregularnością,
nieprzewidywalnością,
niepewnością
i
dużą
złożonością (których znaczenie jest coraz większe w warunkach globalnej gospodarki opartej
na wiedzy), są mocno osadzone w regionalnym kontekście, a ich przebieg w dużej mierze
zależy od bliskości (geograficznej, kulturowej, organizacyjnej i instytucjonalnej) partnerów
interakcji (Scott i Storper 1995, s. 506-507). Tym samym region (jako określone terytorium),
staje się źródłem informacji i akumulacji wiedzy oraz umiejętności. Staje się pewną formą
organizacji, która zmniejsza niepewność i ryzyko, wspierając tym samym potencjał
innowacyjny (Pietrzyk 2006, s. 34).
Terytorium oferuje określone warunki prowadzenia działalności gospodarczej, jest
systemem, którego istota wyraża się w więziach, interakcjach i stosunkach społecznych. Jest
przestrzenią życia, która ma własną historię i kulturę, własny potencjał gospodarczy
i potencjał ludzki (Jewtuchowicz 2005, s. 63-66). Terytorium wpływa na życie pojedynczych
osób i funkcjonowanie całych organizacji, jest miejscem stałej interakcji między sferą
społeczną a sferą ekonomiczną. Terytorium tworzone jest przez sieć aktorów lokalnej sceny
gospodarczej i społecznej, a powiązania pomiędzy nimi stanowią miarę współczesnego
rozwoju.
Siecią społeczną, zgodnie z Encyklopedią Socjologii, jest każda sieć, którą tworzą
jednostki ludzkie, grupa, zbiorowość, organizacja lub każdy inny obiekt społeczny (Sławecki,
2011, s. 49). Jest to zatem grupa aktorów, którą łączą relacje zależności.
Sieci występowały zawsze i wszędzie. Tym, co podlegało nieustannym zmianom na
przestrzeni kilkudziesięciu lat zainteresowania tą problematyką, jest kontekst społeczny,
polityczny, technologiczny i gospodarczy ich występowania. W zależności od kontekstu i
aktualnej „mody” w wyjaśnianiu procesów społeczno-gospodarczych, zainteresowanie
strukturami sieci z niedużego, dostrzeganego przez wąską grupę naukowców z różnych
5
dziedzin, stopniowo rosło, aż do obecnego momentu, w którym
sieci społeczne są
postrzegane jako naczelna zasada organizująca działalność gospodarczą. Rozwój struktur
sieciowych nie jest wyłącznie przejawem „mody na sieci”, ale jest również koniecznością.
Koniecznością, która podyktowana jest występowaniem takich procesów i zjawisk w
przestrzeni społeczno-gospodarczej jak (Lachiewicz i Zakrzewska-Bielawska 2012, s. 40):

Globalizacja, której przejawem jest w skali globalnej wzrost współzależności
podmiotów gospodarczych, wzrost współzależności państw narodowych i ich większa
integracja, homogenizacja kultury i uniformizacja społeczeństwa;

Rozwój innowacji technologicznych, a szczególnie technologii informacyjnych i
komunikacyjnych, czego następstwem jest „kurczenie się” świata w rozumieniu M.
McLuhana i powstanie społeczeństwa sieci w terminologii M. Castellsa. Ze względu
na nowy sposób koordynacji działalności – logikę przestrzeni przepływów, przestrzeń
miejsca przestaje być ograniczeniem, a świat staje się globalną wioską w rozumieniu
McLuhana;

Wzrost znaczenia zasobów niematerialnych w przestrzeni gospodarczej tj. wiedza,
umiejętności, kapitał ludzki i społeczny. Rozwój opiera się na paradygmacie
gospodarki opartej na wiedzy;

Zmiana organizacyjna w ramach struktur korporacyjnych, które podążają w kierunku
coraz większej decentralizacji i specjalizacji, która sprzyja kształtowaniu różnych
modeli struktur sieciowych. Sieci kooperacyjne, holdingowe, agencyjne, franczyzowe,
sieci aliansów pozwalają szybciej i sprawniej osiągać efekty skali, a poprzez
wydzielenie czynności, które nie są kluczowe, „na zewnątrz” firmy (sieci
outsourcingowe), pogłębiona zostaje dalsza specjalizacja i profesjonalizacja w danym
zakresie;

Niepewna sytuacja na rynkach zbytu, zachwiana koniunktura gospodarcza i rosnące
niepokoje gospodarcze, które związane są z kryzysem finansowym i skróceniem cyklu
życia produktu. Procesy te wymuszają konieczność innowacyjnych działań przy
jednoczesnym dostosowaniu oferty rynkowej do potrzeb klientów, co z kolei
nierzadko jest związane z ponoszeniem ogromnych nakładów na działania z zakresu
B+R. W przypadku ograniczonych środków jednej firmy, sieć przedsiębiorstw wydaje
się być najlepszym rozwiązaniem, który umożliwi osiągnięcie sukcesu rynkowego.
6
Sieci społeczne tworzy grupa aktorów (indywidualnych lub zbiorowych), którą łączą
relacje zależności. Przenosząc rozważania na poziom zbiorowości (a konkretnie instytucji,
przedsiębiorstw) sieci społeczne określić można jako sieci międzyorganizacyjne. Zdolność do
współdziałania oraz uczenia się stanowią kryteria niezbędne do zaistnienia środowiska
sprzyjającego innowacjom i przedsiębiorczości, w którym to nie przedsiębiorstwa tworzą
środowisko lokalne, lecz owe środowisko warunkuje powstawanie przestrzeni gospodarczej
regionu.
Środowisko innowacji definiowane jest jako terytorialnie zorientowany zbiór, w
którym interakcje pomiędzy uczestnikami sieci sprzyjają procesom wzajemnego uczenia się, a
przez to generowania innowacji. Niekiedy w literaturze odnaleźć można interpretację
środowiska innowacyjnego jako aktora zbiorowego, jako kapitału powiązań i relacji, który
powstaje na skutek zaistnienia sieci współpracy. Innowacyjne środowisko przedsiębiorczości
jest zatem kształtowane w otoczeniu zależnych od siebie podmiotów gospodarczych, uczelni
wyższych, administracji samorządowej, instytucji badawczo-rozwojowych, instytucji
otoczenia biznesu.
Podstawową zasadą funkcjonowania podmiotów gospodarczych, ich głównym celem i
racją bytu jest maksymalizowanie zysków. Istnieje bogata literatura oparta na badaniach
empirycznych, w której opisywane są korzyści dla przedsiębiorstw i innych podmiotów
społeczno-gospodarczych z tworzenia oraz udziału w sieciach społecznych (sieciach
międzyorganizacyjnych, instytucjonalnych,). Są to między innymi:

Lepszy dostęp do zasobów, dostęp do zasobów nie będących wcześniej w posiadaniu
firmy – uważa się powszechnie, że jest to podstawowy motyw udziału w strukturach
sieci (Gulati i in. 2011, s. 12). W szczególności istotny jest dostęp do zasobu jakim
jest wiedza – jawna i ukryta, ponieważ zgodnie z przesłankami koncepcji gospodarki
opartej na wiedzy, to wiedza znamionuje postęp w nowym tysiącleciu;

Podział ryzyka i rozłożenie odpowiedzialności pomiędzy uczestnikami sieci – w
dalszej kolejności sprzyja to wzrostowi innowacyjności i kreatywności. Ze względu na
to, iż „twórcza destrukcja” wiąże się ze znacznym ryzykiem, potencjalne straty w
przypadku indywidualnego działania są ponoszone przez jedną firmę (i mogą
doprowadzić do jej bankructwa), w przypadku struktur sieciowych ewentualne
niepowodzenia są dużo mniejsze dla pojedynczych organizacji i nie oddziałują w
takim stopniu na kondycję przedsiębiorstw (Casebeer i in. 2009, s. 610-626);

Wykorzystanie w efektywny sposób wszystkich zasobów sieci (Provan i Lemaire
2012, s. 638-648), dzięki czemu łatwiej osiągnąć efekt skali (osiągnięcie pewnej
7
„masy krytycznej” produkcji, która umożliwia zmniejszenie kosztów) i wzmocnić
efekty synergiczne w sieci;

Lepsza pozycja konkurencyjna i
przetargowa, która
zakrawa
na pozycję
monopolistyczną – sieć, jako połączenie kilku firm z założenia posiada lepszą pozycję
na rynku;

Wzrost elastyczności, możliwości i szybkości działania, związany ze zintegrowaniem
zasobów uczestników sieci;

Dyfuzja wiedzy, dostęp do informacji i możliwość dzielenia się wiedzą (Perechuda
2007, s. 56). Wiedza wykorzystana w odpowiedni sposób prowadzi do powstania
innowacji, innowacje z kolei postrzegane są jako proces interaktywnego uczenia się
(Morgan 1997, s. 493). Sieci są najlepszym generatorem i nośnikiem wiedzy, dlatego
też procesy uczenia się i innowacji są powiązane kategorią sieci;

Zwiększenie kapitału społecznego poprzez odniesienie do takich kategorii sieciowych
jak: kategoria wpływu (adaptacja wzorów zachowania i postaw w ramach sieci),
widoczności (poprzez grupę lub osobę odniesienia), bliskości (zmniejsza ryzyko
współpracy, zacieśnia relacje, zwiększa zaufanie), i kategoria pośrednictwa (zwiększa
ilość i jakość informacji);

Polepszenie wizerunku firmy, która tworzy sieci z innymi organizacjami cieszącymi
się dobrą reputacją na rynku;
Coraz częściej kategoria sieci jest wykorzystywana w koncepcjach z zakresu rozwoju
regionalnego jako ten element, który w pośredni lub bezpośredni sposób przyczynia się do
wzrostu gospodarczego i konkurencyjności regionu. Koncepcje, które w największym stopniu
odwołują się do sieciowości to: koncepcja innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości,
dystryktu przemysłowego, koncepcja klastrów, regionalnego systemu innowacji oraz regionu
uczącego się.
Duża ilość koncepcji oraz podejść teoretycznych tłumaczących rozwój regionalny
wynika ze zmienności warunków społeczno-gospodarczych oraz specyfiki badanych
obszarów. Ta różnorodność powoduje trudności w określeniu wzorca czy też modelu rozwoju
terytorialnego, który byłby na tyle uniwersalny, iż mógłby być stosowany w odniesieniu do
całego świata. Wśród licznych teorii zajmujących się omawianym zagadnieniem, można
jednak wskazać pewne elementy wspólne, których uwzględnienie w teorii było konieczne ze
względu na charakter procesów społeczno-gospodarczych w XXI wieku. Z tego powodu w
8
wielu koncepcjach rozwoju regionalnego pojawiają się pojęcia: globalizacja, konkurencja,
elastyczność, zmienność, innowacje, lokalizacja, wiedza, współpraca i sieci. Twierdzenie,
które może zostać utworzone z powiazania tych pojęć brzmi następująco: globalizacja, która
określa zasady konkurencji na poziomie światowym, krajowych i regionalnym, wymusza
szybkie dostosowywanie się do zmiennych warunków, których spełnienie jest możliwe dzięki
tworzeniu innowacji. Innowacje z kolei powstają w wyniku wdrożenia sprawnego systemu
innowacji, który opiera się na współpracy sieciowej, tworzeniu, wymianie i wykorzystywaniu
wiedzy przez aktorów regionalnej sceny gospodarczej.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
P. Almeida, B. Kogut, Localization and knowledge and the mobility of engineers in regional networks,
[w:] Management Science, tom 45, nr 7, 1999.
B. Badie, La fin des territoires, Fayard, Paryż 1995.
A. Casebeer, J. Popp, C. Scott, Positively deviant networks: What are they and why do we need them?
[w:] Journal of Health Organization and Management, 23(6), 2009.
M. Castells, Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa 2011.
M. Castells, The Network Society: from Knowledge to Policy, [w:] M. Castells, G. Cardoso, Johns
Hopkins (red.), The Network Society From Knowledge to Policy, Center for Transatlantic Relations,
Waszyngton 2005.
E. J. Castilla, H. Hwang, E. Granovetter , M. Granovetter, Social Networks in Silicon Valley, [w:]
Chong-Moon Lee, W. F. Miller, M. Gong Hancock, H. S. Rowen (red.), The Silicon Valley Edge, ,
Stanford University Press, Stanford 2000.
J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji,
CeDeWu, Warszawa 2007.
P. Cooke, The new wave of regional innovation networks: analysis, characteristics and strategy, [w:]
Small Business Economics, tom 8, nr 2, 1996.
P. Cooke, K. Morgan, The network paradigm: New departures in corporate and regional development,
[w:] Environment and Planning D: Society and Space Nr 11, 1993.
I. Goldberg, Poland and the Knowledge Economy, Waszyngton, 2004.
A. Grandori, G. Soda, Inter-firm networks: antecedents, mechanisms and forms [w:] Organization
Studies, tom 16, nr 2, 1995.
M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: the Problem of Embeddedness, [w:] M.
Granovetter, R. Swedberg (red.), The Sociology of Economic Life, Westview Press, San Francisco 1992.
R. Gulati, D. Lavie, R. Madhavan, How do networks matter? The performance effects of
interorganizational networks. [w:] Research in Organizational Behavior, nr 31, 2011.
J. Hagedoorn, G. Duysters, External sources of innovative capabilities: the preference for strategic
alliances or mergers and acquisitions, [w:] Journal of Management Studies, tom 39, 2002.
A. Jewtuchowicz, Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk
przedsiębiorczości, [w:] A. Nowakowska (red.), Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, Wyd.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2005.
Komisja Europejska, Third European Raport on Science and Technology. Indicators Towards a
Knowledge Economy, Bruksela 2003.
K. Krzysztofek, M.S. Szczepański, Zrozumieć rozwój - od społeczeństw tradycyjnych do
informacyjnych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.
A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju, [w:] G.
Grzelak, A. Tucholska (red.), Rozwój, region, przestrzeń, Wyd. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2007.
A. Kukliński, GOW – wyzwanie dla Polski XXI wieku, Warszawa 2001.
9
21. S. Lachiewicz, A. Zakrzewska-Bielawska, Sieć przedsiębiorstw jako skuteczna forma organizacyjna w
warunkach kryzysu gospodarczego, [w:] Management and Business Administration. Central Europe,
Nr 4(117), 2012.
22. A. Lösch, Gospodarka przestrzenna. Teoria lokalizacji, PWE, Warszawa 1961.
23. K. Morgan , The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, [w:] Regional
Studies, tom 31.5, 1997.
24. P. Nijkamp, M. Abreu, Regional development theory [w:] Serie Research Memoranda 0029, VU
University, Amsterdam 2009.
25. OECD, Investing for growth: Building Innovative Regions, Background Report, OECD, Paryż 2009.
26. K. Perechuda, Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja, Wyd.
Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007.
27. M. Perry, Small Firms and Networked Economies, [w:] Routledge Studies in Small Business, Londyn
1999.
28. I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN,
Warszawa 2006.
29. K.G. Provan, R.H. Lemaire, Core concepts and key ideas for understanding public sector
organizational networks: Using research to inform scholarship and practice, [w:] Public
Administration Review, 72(5), 2012.
30. A. L. Saxenian, Regional advantage: Culture and competition in Silicon Valley and Route 128, 1994.
31. A.J. Scott, The collective order of flexible production agglomerations: Lessons for local economic
development policy and strategic choice, [w:] Economic Geography Nr 68, 1992.
32. A. J. Scott, M. Storper, The Wealth of Regions, Futures, tom 27, 1995.
33. B. Sławecki, Zatrudnianie po znajomości. Kapitał społeczny na rynku pracy, C.H. Beck, Warszawa
2011.
34. M. Storper, The regional world: Territorial development in a global economy, Guilford, Nowy Jork
1997.
35. O. Torres, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji, [w:] A.
Jewtuchowicz (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wyd. Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2004.
10