docZapewnienie jakości a konkurencyjność gospodarstw sadowniczych
download 
Reklamacja Transkrypt
Zapewnienie jakości a konkurencyjność gospodarstw sadowniczych
ZESZYTY NAUKOWE INSTYTUTU SADOWNICTWA I KWIACIARSTWA IM. SZCZEPANA PIENIĄŻKA TOM 17 2009 ZAPEWNIENIE JAKOŚCI A KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODARSTW SADOWNICZYCH NA GLOBALNYM RYNKU Quality assurance and the competitiveness of fruit farms on the global market Eugenia Czernyszewicz Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin e-mail: [email protected] ABSTRACT The current economic development shows changes connected with the increasing process of globalization. They manifest themselves in different economic activity areas, also in international trade and consumer’s behaviour. The essential characteristics of modern economics are rapidly changing conditions and the uncertainty that accompanies them. In such conditions, the main problem is the survival of a firm in the changing environment. To survive, businessmen are searching for opportunities to obtain supremacy in competitiveness. Quality, besides other features like costs, time and service, is a very important characteristic that distinguishes firms in terms of the competitiveness of the products made by them. The changes connected with the process of globalization also affect the competitive fruit market. Fruits are a very important Polish export stock on the EU and world markets and a product whose consumption affects the health condition of society. The aim of this work was to define the importance of domestic fruit quality in assuring their competitiveness in a changeable market environment connected with globalization of economic relations. Key words: quality, fruit, competitiveness, quality assurance, globalization WSTĘP Światowy rynek owoców jest rynkiem bardzo konkurencyjnym. Zmieniają ce się warunki gospodarowania, zwią zane mię dzy innymi z przemianami zachodzą cymi pod wpł ywem zmian klimatycznych i degra- 80 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 dacji ś rodowiska oraz procesem globalizacji powodująistotne zmiany na rynku, do których producenci musząsiędostosować , jeś li chcąprzetrwać. Musząposzukiwaćmoż liwoś ci uzyskania przewagi konkurencyjnej na rynku nad innymi gospodarstwami czy organizacjami producentów i ich produktami. Istotnym wyróżnikiem konkurencyjnoś ci jest jakoś ć. Obejmuje ona wiele cech owoców, które ł ącznie zaspokajają potrzeby i oczekiwania konsumentów. Z publikowanych wyników urzę dowej kontroli owoców prowadzonych przez Inspekcję Jakoś ci Handlowej Artykuł ów Rolno-Spożywczych wynika, ż e jakoś ćowoców na rynku jeszcze doś ćczę sto nie speł nia standardów jakoś ci handlowej. Najwięcej ujawnionych nieprawidł owoś ci dotyczy znakowania, a ponadto niezgodnoś ci z wymaganiami norm minimalnych (Szymańska 2007). Jeś li chodzi o jakoś ćzdrowotną , prowadzone badania jednoznacznie wskazują , że zanieczyszczenie produktów roś linnych, w tym owoców, substancjami szkodliwymi nie odbiega od danych w innych krajach w Europie i na ś wiecie. Jednak problemem jest duże rozproszenie informacji i ograniczony dostęp do baz danych oraz brak obowią zku corocznego podsumowania na przykł ad w postaci raportu. Wedł ug Oleszka i MaliszewskiejKordybach (2009) pozwolił oby to wyeliminowaćsubiektywne oceny i przezwycię żyć stereotyp Polski jako kraju z zanieczyszczonym ś rodowiskiem i o znacznym stopniu ryzyka. Celem pracy był o okreś lenie znaczenia jakoś ci krajowych owoców w zapewnieniu ich konkurencyjnoś ci w warunkach zmian na rynku zwią zanych z procesem globalizacji stosunków gospodarczych. Poję cie jakoś ci Jakoś ć„jest to cał okształ t cech i charakterystyka produktu lub usł ugi, która niesie z sobązdolnoś ćzaspokojenia potrzeb”. Przy czym obecnie jakoś ćnależy definiowaćjako wyjś cie naprzeciw lub nawet przekraczanie preferencji konsumenckich (Luning i in. 2005). Poję cie jakoś ci nie był o i nie jest jednoznacznie interpretowane, a próby jej zdefiniowania podejmowano wielokrotnie na przestrzeni wieków. W języku potocznym jakoś ćsł uży do okreś lenia doskonał oś ci produktu lub usł ugi. Joseph Juran, jeden z wielkich autorytetów zarzą dzania jakoś cią , okreś liłjakoś ćjako stopieńzaspokojenia przez wyrób potrzeby okreś lonego nabywcy, a Phil Crosby – jako zgodnoś ćz wymaganiami (Skrzypek 2000). Jakoś ćniską Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 81 lub wysokąwią ż e sięz ocenązakresu, w jakim dany produkt odpowiada wymaganiom oceniają cego. Mówiąc o jakoś ci ż ywnoś ci należ y uwzględnićcechy decydują ce o stopniu zdrowotnoś ci, atrakcyjnoś ci sensorycznej i dyspozycyjnoś ci oraz cechy związane z aspektem rynkowym i marketingowym produktu, jak uzasadniona cena, opakowanie, informacja na etykiecie (Kijowski i Sikora 2003 za Szczuckim). W ostatnich latach, wzrost troski o pogarszają cy się stan ś rodowiska i obserwowane niekorzystne zmiany klimatu powodują, ż e coraz wię kszego znaczenia nabierająrównieżcharakterystyki produkcyjne i aspekty ś rodowiskowe produkcji, które mająznaczenie w akceptacji produktu przez konsumenta, natomiast nie musząwpł ywaćbezpoś rednio na wł aś ciwoś ci fizyczne produktu. Z przedstawionych rozważ ańwynika, że na jakoś ćskł adająsię cechy uż ytkowe wyrobu i wymagania odbiorcy, które zależąod jego potrzeb, dochodów i cen (Oyrzanowski 1989). Najważ niejsze jest speł nienie oczekiwańnabywcy w stosunku do wyrobów i uwzględnienie jego potrzeb. Z punktu widzenia producenta i konsumenta ważne jest zapewnienie jakoś ci handlowej i zdrowotnej owoców, ponieważjest ona wymagana przepisami prawa oraz uwzglę dnienie innych aspektów jakoś ci, które sąważne z punktu widzenia konsumentów. Jakoś ćhandlowa artykuł ów ż ywnoś ciowych został a zdefiniowana w ustawie z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakoś ci handlowej artykuł ów rolno-spoż ywczych (Dz. U. 2005, Nr 187, poz. 1577, z póź n. zm.). Obecnie w podejś ciu do zapewnienia jakoś ci żywnoś ci rezygnuje sięz peł nej kontroli wyrobów finalnych na rzecz kreowania jakoś ci w cał ym procesie wytwarzania wyrobu oraz uznaje się, ż e każ dy element moż e miećpotencjalny wpł yw na bezpieczeństwo żywnoś ci. Dlatego teżo jakoś ći o jej utrzymanie trzeba dbaćw cał ym ł ańcuchu żywnoś ciowym, począ wszy od producenta ś wieżych produktów poprzez przetwórcęi dystrybutorów, a na konsumencie kończąc. Istotna jest rola producenta na etapie produkcji podstawowej, ponieważ owoce spożywane są najczę ś ciej w postaci ś wieżej. Ponadto od jakoś ci surowców w dużej czę ś ci zależ y jakoś ć produktu przetworzonego na bazie owoców czy warzyw. Jakie zmiany niesie proces globalizacji ? Tendencja do globalizacji rynku jest cechą współ czesnej fazy postindustrialnego rozwoju gospodarczego. W wymiarze oficjalnym 82 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 zmniejsza sięrola rzą dów i parlamentów narodowych na rzecz tworzenia nowego ł adu prawnego i instytucji o charakterze ponadnarodowym. Na tym etapie rozwoju pojawiająsięi zyskująna znaczeniu mię dzynarodowe organizacje pozarzą dowe, ruchy globalistyczne, a tradycyjne struktury, jak państwo czy naród przechodząkryzys. Globalizacja niesie za sobątakże zmiany jakoś ciowe powią zań eksportowo-importowych, gdzie rynek ś wiatowy jest traktowany jako rynek docelowy. W tradycyjnej koncepcji rynek krajowy byłrynkiem docelowym, z którego nadwyżki przeznaczano na eksport. Zmiany te oznaczająewaluacjętradycyjnie rozumianego handlu zagranicznego w kierunku współ pracy przedsiębiorstw z danym rynkiem. W zwią zku z tym pojawiająsięnowe możliwoś ci zwię kszenia przewagi konkurencyjnej za sprawązwię kszenia skali produkcji czy moż liwoś ci standaryzacji. Zachodzą ce procesy wpł ywają również na globalizacjęsposobu postrzegania otoczenia i ś wiadomoś ćkonsumentów (Moszkowicz 2005). Ogromna dynamika postępu technicznego prowadzi do skracania sięcyklu ż ycia technologii czy wyrobów, do wzrostu niepewnoś ci i sceptycyzmu we wszystkich sferach dział alnoś ci czł owieka. O chł onnym rynku, standardowym produkcie czy przecię tnym odbiorcy współ cześ ni przedsię biorcy mogątylko marzyć . Obecnie rynek jest nasycony, a klienci znacznie bardziej wymagają cy niżw przeszł oś ci. Dlatego teżgł ównym problemem zarówno przedsię biorstwa, jak też gospodarstwa rolniczego jest przetrwanie w szybko zmieniają cym się otoczeniu. W rozwią zaniu tego problemu nie pomagająnasilają ce się trudnoś ci w dostę pie do rynków zbytu, ale równieżdo rynku ś rodków produkcji. Do tego odczuwalne zmiany klimatyczne i zanieczyszczenie ś rodowiska przyrodniczego spowodował y koniecznoś ćzweryfikowania stosowanych technologii produkcji i zmiany w wymaganiach konsumentów. W tych warunkach przedsiębiorcy, aby przetrwać poszukują pilnie moż liwoś ci uzyskania przewagi konkurencyjnej na globalnym rynku i musząprzy tym byćzorientowani rynkowo, na klienta. W opinii Moszkowicza (2005) źródeł przewagi konkurencyjnej przedsię biorstwa poszukująw przystosowaniu do pojawiających sięluk rynkowych. Silna presja konkurencyjna powoduje, że uzyskana przewaga jest niestety nietrwał a. Zjawisko to jest nazywane hiperkonkurencją (D’Aveni i Gunther, http://www.utdallas. edu/~murthi/hypercomptn.ppt). W tej sytuacji przedsiębiorstwa muszą być wewnę trznie spójne, Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 83 elastycznie reagowaćna sygnał y wewnę trzne i zewnę trzne oraz być cał kowicie podporządkowane klientowi (Moszkowicz 2005). W związku z obserwowanymi przemianami Zalewski (2004) prognozuje, że w przyszł oś ci konkurencja pomię dzy dostawcami, przemysł em i sieciami handlowymi zastąpi konkurencjęmię dzy poszczególnymi przedsię biorstwami. Bę dzie to miał o z pewnoś ciąwpł yw na wymagania stawiane przez te ogniwa ł ańcucha ż ywnoś ciowego producentom surowców. W rolnictwie w zwią zku z globalizacjątakż e moż na dostrzec istotne zmiany i wzrost konkurencji. Zmienia się charakter specjalizacji w produkcji rolniczej, od specjalizacji w wytwarzaniu konkretnych dóbr w kierunku specjalizacji w sposobach ich wytwarzania. Obecnie ważne jest nie tylko, co sięwytwarza, ale przede wszystkim jak sięwytwarza. Spada wzglę dna rola rolnictwa w gospodarce narodowej, a roś nie znaczenie rolnictwa dla zachowania ś rodowiska naturalnego, zatrudnienia, stylu życia czy rozwoju turystyki i rekreacji. Koncepcje rozwoju iloś ciowego są przewartoś ciowywane do rozwią zań jakoś ciowych, a rolnictwo realizuje coraz czę ś ciej nie tylko cele ekonomiczne, ale takż e socjalne, społ eczne, kulturowe czy ekologiczne (Kowalski 2009). W zwią zku z tym pojawia siędylemat, czy produkcjęrolnicząrozwijać wedł ug kryterium ekonomicznego (opł acalnoś ć , dochodowoś ć ) czy ekologicznego? W globalnym agrobiznesie zachodząrównieżprocesy koncentracji, które wedł ug Zegara (2008) spychająinteresy i problemy drobnych rolników i mniej zamożne grupy społ eczne na margines. Procesy te oraz istotne nasilenie konkurencji o glebę , wodęi energięprzyczyniają siędo wystę powania niekorzystnych efektów zewnę trznych, co ma wpł yw na ocenęproduktów rolniczych przez konsumentów. Globalizacja ma także wpł yw na zunifikowanie gustów konsumentów, co powoduje, ż e korzyś ci z tego procesu odnoszągł ównie producenci standaryzowanych artykuł ów na rynek o ś wiatowym zasię gu. Z powodu wielkiej skali produkcji mogąoni ustalaćniż sze ceny od konkurentów produkują cych na rynek krajowy czy lokalny. Wszechobecna reklama zachę ca do nadmiernej konsumpcji dóbr i przyczynia siędo zmiany zwyczajów ż ywieniowych, a takż e groź nego dla zdrowia społ eczeństwa zjawiska otył oś ci (Zegar 2008). W szybkim tempie rozwija siękonsumeryzm jako filozofia życia. Przejawia sięto w postawach przywią zują cych nadmiernąwagędo nabywania dóbr i usł ug, które nie 84 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 tylko speł niają rolę użytkową, lecz takż e dostarczają przyjemnoś ci i satysfakcji, mająznaczenie klasowe, kulturowe i emocjonalne. Ma to wpł yw na charakter produkcji i produktów, które w tych warunkach nie tyle zaspakajają potrzeby, ile sł użą konsumpcji (Kowalski 2009). Globalizacja przez rozwój globalnych sieci handlowych zwiększa także zakres wyboru dóbr przez konsumenta, w tym dostę p do produktów o zróż nicowanej jakoś ci. Rola jakoś ci w zapewnieniu konkurencyjnoś ci przedsię biorstw i produktów Noori i Radford zdefiniowali sześ ćwyróż ników konkurencyjnoś ci: jakoś ć , koszt, czas, elastycznoś ć , niezawodnoś ći obsł ugę(Luning i in. 2005). Przedsię biorstwa w coraz większym stopniu zdająsobie sprawęze znaczenia jakoś ci w walce konkurencyjnej na rynku globalnym. Na tym rynku istnieje również silna presja kosztowa oraz jest wymagane zapewnienie coraz wyż szych standardów jakoś ci. Przy czym, w zwią zku z postę pującądegradacjąś rodowiska i widocznymi zmianami klimatu, dotycząone nie tylko cech fizycznych produktu, lecz także zwią zanych z szeroko rozumianym ś rodowiskiem. To powoduje, ż e obecnie aspekt ekologiczny produkcji jest tak samo waż ny jak aspekt ekonomiczny, a wię c opł acalnoś ći dochodowoś ćprodukcji. Jakoś ćjest uważ ana za ź ródł o przewagi konkurencyjnej nie tylko na rynku mię dzynarodowym, lecz coraz częś ciej na rynku krajowym. W Polsce przez wiele lat po wojnie iloś ćżywnoś ci był a waż niejsza od jakoś ci. Obecnie sytuacja sięzmienił a, na rynku jest doś ćż ywnoś ci, a nawet wystę pują jej nadwyżki. W takiej sytuacji konsumenci są zainteresowani produktami wysokiej jakoś ci po przystę pnej cenie. Kwestie te dotycząrównieżkonkurencyjnego rynku owoców w naszym kraju. W warunkach wysokiej produkcji owoców rynek producenta wyraź nie zmieniłsięw rynek konsumenta, który w dodatku ma coraz wyż sze wymagania odnoś nie jakoś ci owoców. Rewolucja ekologiczna, genetyczna, techniczna czy informatyczna wpł ynęł a istotnie na zmianę ś wiadomoś ci, zwyczaje ż ywieniowe, preferencje i procesy podejmowania decyzji w skali gospodarstwa domowego i przez pojedynczego konsumenta. Wszystkie te kwestie przyczynił y się do większej ś wiadomoś ci konsumentów dotyczącej wpł ywu diety na zdrowie i wzrostu ś wiadomoś ci oraz wraż liwoś ci Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 85 ekologicznej. Duż a mobilnoś ć konsumentów w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia sprawia, że wzorce spożycia z różnych krajów przenikająsię , tworzą c nowąkulturęspożycia, a co sięz tym wią ż e zapotrzebowania na produkty żywnoś ciowe. Niezmiernie waż na, moż e nawet ważniejsza od jakoś ci, jest opinia o podmiocie oferują cym dany produkt i wiarygodnoś ć oraz zaufanie do niego. Znaki jakoś ciowe i certyfikaty pomagają budować to zaufanie, bowiem jak zauważył Deming, jeden z wielkich autorytetów zarządzania jakoś cią , „Bogu wierzymy, wszyscy inni musząprzedstawićkonkretne dowody”. Funkcjonują ce bariery w handlu zagranicznym żywnoś ciąistotnie utrudniają , a czasem wrę cz uniemoż liwiająhandel pł odami rolnymi iż ywnoś cią przetworzoną. Dodatkowo od eksporterów wymaga się dowodów potwierdzają cych zgodnoś ćz normami i standardami oraz speł nienie norm dotyczą cych jakoś ci zdrowotnej żywnoś ci i coraz czę ś ciej wymogów dotyczących ochrony ś rodowiska. Jak podaje Zalewski (2004, za Roberts), na podstawie badańprowadzonych w USA, zidentyfikowano 330 barier technicznych w handlu żywnoś cią , które ujawniono w 69 krajach (na 132 badanych). Najwięcej barier był o zwią zanych z ochroną zdrowia roś lin i zwierzą t (210), bezpieczeństwem żywnoś ci (76) i jej jakoś cią (39). Ograniczenia był y nakł adane zwł aszcza na produkty przetworzone, produkty zwierzę ce i ogrodnicze oraz nasiona zbóżi roś lin oleistych. Wskazane nowe uwarunkowania i wyzwania rozwojowe gospodarki ś wiatowej zmuszajądo poszukiwania odmiennych sposobów zaspokajania potrzeb zwią zanych z wyżywieniem i produktami rolnymi. Chodzi o uwzglę dnienie w rozwoju produkcji rolniczej wymogów ochrony ś rodowiska przyrodniczego, o uwzglę dnienie regułwyznaczonych przez zasady zrównoważonego rozwoju i uzyskanie dla nowych rozwiązańspoł ecznej akceptacji. W zwią zku z tym rodzi sięniepokój, czy sprostamy zmianom w popycie, zwł aszcza ż e, jak wskazująprognozy OECD zwię kszy się ludnoś ćś wiata w latach 2005-2030 ażo 27% (Zegar 2008). W tej sytuacji konieczny będzie istotny wzrost podaży żywnoś ci. Wskazane przemiany będąwymagał y zmian w dystrybucji ż ywnoś ci i zapewnienia dostę pnoś ci ekonomicznej. Bę dądotyczył y równieżwymagańjakoś ciowych stawianych procesom i produktom. Wysoka jakoś ćjest warunkiem koniecznym przetrwania przedsiębiorstwa na globalnym, konkurencyjnym rynku. Jest 86 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 niezbędna dla rozwoju nie tylko przedsię biorstwa, ale cał ego sektora, i daje szanse na udziałw korzyś ciach pł yną cych z globalizacji gospodarki (Zalewski 2004). Metody zapewnienia jakoś ci owoców O jakoś ćowoców trzeba dbaćwe wszystkich ogniwach ł ańcucha żywnoś ciowego począ wszy od etapu produkcji przez przechowywanie i dystrybucję, a na konsumpcji kończą c. Należ y pamię tać , ż e waż ny jest etap przedprodukcyjny zwią zany z hodowląnowych odmian, inżynierią genetycznąoraz produkcjąmateriał u wyjś ciowego w szkół kach. Dlatego czę sto siępodkreś la, ż e sad zaczyna sięw szkół ce. Niezmiernie waż na jest hodowla roś lin, bowiem jej efektem sąroś liny i odmiany o cechach poszukiwanych przez producentów (tolerancyjne w stosunku do niekorzystnych czynników ś rodowiskowych, jak susza, zasolenie, zatopienie itp. oraz o zwię kszonej odpornoś ci na choroby i szkodniki, wię kszej plennoś ci, wyrównanym wzroś cie i dojrzewaniu owoców i innych cechach), konsumentów (w zakresie cech sensorycznych, chemicznych, mechanicznych itp.) oraz innych użytkowników (przetwórstwo, przechowalnictwo). Z uwagi na bardzo czasochł onny proces hodowli nowych odmian drzew owocowych często spotyka sięodmiany, zwł aszcza jabł oni i grusz, które sąprzypadkowo znalezionymi siewkami, na przykł ad ‘Granny Smith’. Ponadto proces ten istotnie można skrócićprzez zastosowanie metod biotechnologii i genetyki molekularnej. Inżynieria genetyczna cech jakoś ciowych owoców obejmuje, mię dzy innymi zmiany w takich cechach jakoś ciowych owoców, jak: barwa, soczystoś ć, zawartoś ćcukrów, karotenoidów, polifenoli, podatnoś ćna obicia, zdolnoś ćdo przechowywania i inne. W wyniku rozwoju metod genetyki molekularnej zwiększył y się moż liwoś ci manipulowania materiał em genetycznym roś lin, co doprowadził o do pojawienia się roś lin transgenicznych (np. pomidora o przedł użonej trwał oś ci, odpornego na wirusy). Zwię kszeniu wiedzy o genetycznych uwarunkowaniach jakoś ci owoców sł uż ąmiędzy innymi badania realizowane w ramach projektu Unii Europejskiej „ISAFRUIT” (www.isafruit.org) czy „HIDRAS” (www.hidras.unimi.it). Waż ne znaczenie w zapewnieniu jakoś ci owoców mająuwarunkowania ś rodowiskowe i stosowane technologie produkcji. Warunki klimatyczne, tj. temperatura i związana z tym dł ugoś ćokresu wegetacji, Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 87 nasł onecznienie, poziom i rozkł ad opadów oraz wiatry na danym obszarze wpł ywająnie tylko na poziom i strukturęprodukcji, lecz takż e na cechy sensoryczne i zdrowotnoś ćowoców. Waż nym czynnikiem ś rodowiskowym jest gleba. Dostarcza ona skł adników pokarmowych roś linom, lecz takż e gromadzi zanieczyszczenia wystę pujące w ś rodowisku i przez to moż e wpł ywaćna zawartoś ćszkodliwych dla zdrowia pierwiastków w owocach. Waż nąrolęw zapewnieniu jakoś ci owoców peł niączynniki zwią zane z warunkami uprawy i zbioru roś lin. Wpł ywają one na wł aś ciwoś ci sensoryczne owoców, ich skł ad chemiczny i wartoś ć odżywczą oraz poziom zanieczyszczeń chemicznych, mechanicznych i biologicznych. Waż ny jest wybór odpowiedniego rejonu uprawy i stanowiska, jakoś ćmateriał u wyjś ciowego, dobór odmian, rozstawa, stosowane zabiegi agrotechniczne, jakoś ćużytych ś rodków produkcji, terminowoś ći dokł adnoś ćwykonania zabiegów pielę gnacyjnych i ochronnych. Ponadto na jakoś ćowoców istotny wpł yw mająwarunki zbioru plonów (termin, technologia zbioru) i czynnoś ci wykonywane po zbiorze. Istotnym elementem uł atwiającym osią gnięcie i utrzymanie jakoś ci procesów i produktów w sadownictwie, zwł aszcza w ś wietle obowią zują cych uregulowań prawnych, jest wdroż enie metod i systemów zapewnienia i zarzą dzania jakoś cią . Jest to ważny aspekt zagadnienia, równieżdlatego, ż e z globalizacjągospodarki i handlu wiąż ąsięduże przepł ywy towarów, które sprzyjają nieuczciwoś ci (Zalewski 2004). Certyfikowane systemy zapewnienia jakoś ci sł użą budowie zaufania pomię dzy dostawcą a odbiorcą (konsumentem), ponieważ zgodnoś ć z odpowiednimi wymaganiami jest potwierdzona przez niezależną jednostkęcertyfikują cą(np. GLOBALG.A.P, IFS, HACCP, ISO 22000 i innych). Wś ród wielu metod i systemów zapewnienia jakoś ci owoców należy wymienić Dobrą Praktykę Rolniczą, Integrowaną Produkcję , produkcjęekologiczną , systemy GMP/GHP. W zależ noś ci od wymagań odbiorcy, producenci mogą wdroż yć w swoim gospodarstwie inne dobrowolne systemy, jak HACCP, QACP, QS, ISO serii 22000, 9000 czy standardy handlowe speł niają ce wymagania zakł adów przetwórczych, handlowców i supermarketów, jak: GLOBALG.A.P., IFS, BRC Global Standard Food czy inne. Podstawy prawne, zakres i problemy związane z wdraż aniem wymienionych systemów w gospodarstwach sadowniczych autorka przybliż ył a i opisał a w swoich pracach Czernyszewicz (2008 a,b). 88 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 Z uwagi na obszernoś ćwskazanej problematyki, kwestie te zostaną w pracy pominię te. Opinie producentów dotyczące jakoś ci Z badańprowadzonych w Katedrze Ekonomiki Ogrodnictwa UP w Lublinie, w 2007 r. wynika, że w opinii prawie co drugiego producenta (47%) jakoś ćowoców na rynku krajowym jest dobra, w opinii 35% – zadowalają ca, a w 13% – zł a (Czernyszewicz 2008a). Taki rozkł ad zapatrywańproducentów na temat jakoś ci owoców oraz obserwacja rynku sugerują , że temat poprawy jakoś ci owoców na rynku krajowym jest nadal bardzo aktualny. Ponadto w cytowanych badaniach prawie 92% ankietowanych sadowników stwierdził o, ż e jakoś ćowoców jest „waż na” lub „bardzo ważna” dla konsumentów. Opinie producentów był y znaczą co zróż nicowane i zależ ał y od kierunków zbytu owoców, zwł aszcza czy producent eksportowałowoce (rys. 1). Moż na z tego wnioskować , że zarówno krajowi odbiorcy owoców, jak i konsumenci jeszcze nie w peł ni wyrażająswoje preferencje dla wysokiej jakoś ci owoców. Waż nym motywem podejmowania dział ańmają cych na celu poprawę jakoś ci owoców jest możliwoś ćuzyskania wyż szej ceny za owoce speł niają ce oczekiwania i wymagania konsumentów, co sięwią ż e również z wyż szymi dochodami. Z opiniątązgadzał a sięogromna większoś ć ankietowanych sadowników (97%), istotnie częś ciej producenci eksportują cy swoje owoce (Czernyszewicz 2008a). Odpowiedzi te mogą sugerować, ż e na rynku krajowym wysoka jakoś ćowoców nie jest jeszcze czę sto premiowana odpowiednio wyższą ceną, dlatego waż na jest informacja i edukacja konsumentów w tym zakresie. Ponadto należy zauważ yć, ż e w warunkach bardzo konkurencyjnego rynku waż ną korzyś ciązapewnienia jakoś ci owoców jest moż liwoś ćsprzedaży owoców nie tylko na rynku krajowym, ale teżna rynkach europejskim czy ś wiatowym, gdzie czę sto ceny sąwyższe od cen na rynku lokalnym. Najważ niejszymi barierami wdrożenia systemu zapewnienia jakoś ci są w opinii sadowników wysokie koszty związane ze speł nieniem wymagań systemu i jego certyfikacjąprzez niezależ ne jednostki certyfikacyjne (40% wskazań) i obawa przed obcią żeniem dodatkowymi zapisami i notatkami z przeprowadzonych prac, zabiegów i dział ań(50% wskazań) (Czernyszewicz 2008a). Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 89 Źródł o: badania wł asne – Source: own research Rysunek 1. Opinie producentów dotyczą ce waż noś ci jakoś ci owoców dla konsumentów (% wskazań ) – Producers’ opinions on the importance of fruit quality for consumers (indications in per cent) Warto podkreś lić , ż e prowadzenie zapisów jest waż nym aspektem zwią zanym z wdraż aniem systemu jakoś ci, ponieważzapisy dokumentują realizowane dział ania i stanowiądowód prawidł owoś ci funkcjonowania systemu zapewnienia jakoś ci w przedsię biorstwie. Inne powody wskazywano istotnie rzadziej. Producenci, którzy wdrożyli w swoim gospodarstwie system zapewnienia jakoś ci, chcieli w ten sposób zwię kszyćprzede wszystkim moż liwoś ci zbytu swoich produktów (54%), zdobyćnowe rynki zbytu (44%) oraz sprostaćwymaganiom odbiorców (44%) i podnieś ćzaufanie u klientów (42%). Opinie producentów istotnie różnicował a wielkoś ćgospodarstwa i czł onkowstwo w grupie producenttów. Duż e różnice w opiniach producentów niezrzeszonych i zrzeszonych wynikał y z różnych kierunków dystrybucji owoców i dotyczył y przede wszystkim korzyś ci z wejś cia na nowe rynki zbytu, sprostania konkurencji i wymaganiom odbiorców oraz zwię kszenia sił y negocjacyjnej w kontaktach handlowych (Czernyszewicz 2008a). Wskazane korzyś ci powinny byćakcentowane zwł aszcza w ocenie ekonomicznej wdraż ania systemu zapewnienia jakoś ci, gdyżobecnie jest bardzo duż a konkurencja na rynku unijnym i ś wiatowym, a konsumenci bardzo wymagają cy i ś wiadomi 90 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 wpł ywu swojego postę powania na zdrowie i ś rodowisko przyrodnicze. Z cytowanych badańwynika, ż e najbardziej popularnąmetodązapewnienia jakoś ci owoców jest integrowana produkcja (83% wskazań) i standard handlowy EUREPGAP (od 2007 r. GLOBALG.A.P.), który miałwdrożony co trzeci ankietowany sadownik (Czernyszewicz 2008a). Systemy te oraz GMP/GHP był y oceniane przez czę ś ciej niżco drugiego sadownika jako „waż ne” lub „bardzo waż ne” (rys. 2). Źródł o: badania wł asne – Source: own research Rysunek 2. Opinie producentów dotyczą ce waż noś ci certyfikatów niektórych metod i systemów zapewnienia jakoś ci i bezpieczeń stwa owoców (% wskazań) – Producers’ opinions on the importance of some methods and systems of fruit quality and safety assurance (indications in per cent) Na podstawie przeprowadzonych badań oraz analizy danych wtórnych publikowanych w literaturze i dostę pnych na stronach internetowych instytucji zajmujących sięcertyfikacjąsystemów zapewnienia i zarzą dzania jakoś ciąwynika, że istnieje potrzeba intensyfikacji dział ańw tym zakresie, jeś li chcemy by polskie owoce miał y szeroki dostęp do rynku unijnego i ś wiatowego. Przemawiająza tym równieżdane dotyczące tendencji zmian w produkcji i konsumpcji owoców, w tym Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 91 najważ niejszego gatunku z punktu widzenia krajowej produkcji – jabł ek, w latach 1990-2007 (tab. 1). Z danych tych wynika, ż e produkcja owoców w Polsce i na ś wiecie miał a tendencjęwzrostową , a w Europie – spadkową , jabł ek zaśwzrostową , tylko w Europie spadkową . Konsumpcja owoców na ś wiecie i w Polsce miał a tendencjęlekko wzrostową , a w Europie spadkową , jabł ek zaśspadkowąw Polsce i Europie, a na ś wiecie lekko wzrostową . Tabe la 1 Równania trendu liniowego zmian w produkcji i konsumpcji owoców i jabł ek w latach 1990-2007 – Equations of linear regression for the changes in fruit and apple production and consumption during 1990-2007 Owoce – Fruit Spoż ycie kg/M/rok** Produkcja w tonach* Production in tonnes R 2 Consumption in kilogrammes R2 per capita per year Polska, Poland y = 1794,7x - 8152,2 0,521 y = 1,444x + 33,813 0,610 Europa, Europe y = -13677x + 599552 0,211 y = -0,3077x + 83,451 0,041 Świat, World y = 697339x + 1E+07 0,904 y = 0,9011x + 49,67 0,955 Jabł ka, Apple Polska, Poland y = 52348x + 1E+06 0,300 y = -0,1121x + 16,484 0,112 Europa, Europe y = -188886x + 2E+07 0,327 y = -0,1604x + 21,418 0,145 Świat, World y = 1E+06x + 4E+07 0,858 y = 0,1341x + 6,3516 0,567 * lata, years 1990-2007 ** lata, years 1990-2003 Źródł o: obliczenia wł asne na podstawie danych FAO – Source: own calculations based on FAO data PODSUMOWANIE Globalizacja rynku jest faktem. Dlatego należ y dostosowaćsiędo zmian, które generuje. Dotyczy to równieżbardzo konkurencyjnego rynku owoców. W warunkach nadprodukcji owoców na rynku ś wiatowym i stagnacji, a nawet lekkiej tendencji spadkowej w konsumpcji przewagę konkurencyjnąmoże zapewnićwysoka jakoś ćhandlowa i zdrowotna oferowanych owoców, potwierdzona odpowiednimi certyfikatami wyda- 92 Zeszyty Naukowe Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pienią ż ka, tom 17 nymi przez niezależ ne od producentów i odbiorców akredytowane lub upoważnione z mocy prawa instytucje. Osią gnię cie przewagi konkurencyjnej, której źródł em jest szeroko rozumiana jakoś ćpozwoli lepiej dostosowaćprodukcjędo wymagańodbiorców, pokonaćwiele barier wystę pują cych w handlu zagranicznym i miećudziałw korzyś ciach pł yną cych z globalizacji, a przede wszystkim przetrwaćw szybko zmieniają cym sięotoczeniu. Poza tym wysoka jakoś ćowoców mogł aby przyczynićsiędo wzrostu konsumpcji owoców w naszym kraju, co jest niezwykle waż ne ze społ ecznego punktu widzenia, bowiem w dł ugim okresie może przyczynićsiędo poprawy zdrowia społ eczeństwa. LITERATURA C z e r n y s z e w i c z E. 2008a. Zapewnienie jakoś ci i bezpieczeń stwa owoców w aspekcie preferencji konsumentów. Rozprawy Naukowe UP w Lublinie, z. 333, Wydaw. UP w Lublinie, Lublin. C z e r n y s z e w i c z E. 2008b. Metody i systemy zapewnienia jakoś ci owoców i warzyw w produkcji podstawowej. Towaroznawcze Problemy Jakoś ci, 3(16): 56-68. D ’ A v e n i R., G u n t h e r R. Hypercompetition. Hypercompetitive Rivalries. http://www.utdallas.edu/~murthi/hypercomptn.ppt., dostę p 10.07.2009 r. K i j o w s k i J ., S i k o r a T. (red) 2003. Zarzą dzanie jakoś ciąi bezpieczeństwem ż ywnoś ci. Integracja i informatyzacja systemów. WNT, Warszawa. K o w a l s k i A. 2009. Czynniki wpł ywają ce na kierunki rozwoju rolnictwa w zmieniają cym sięś wiecie. W: Przyszł oś ćsektora rolno-spoż ywczego i obszarów wiejskich. Pr. zbior. pod red. A. Harasima, IUNG, Puł awy: 9-19. L u n i n g P.A., M a r c e l i s W.J ., J o n g e n W.M.F . 2005. Zarzą dzanie jakoś ciąż ywnoś ci uję cie technologiczno-menedż erskie. WNT, Warszawa. M o s z k o w i c z M. (red.) 2005. Zarzą dzanie strategiczne. Systemowa koncepcja biznesu. PWE, Warszawa. O l e s z e k W., M a l i s z e w s k a -K o r d y b a c h B. 2009. Jakoś ći bezpieczeństwo ż ywnoś ci i pasz pochodzenia roś linnego. W: Przyszł oś ćsektora rolno-spoż ywczego i obszarów wiejskich. Pr. zbior. pod red. A. Harasima, IUNG, Puł awy: 193-205. O y r z a n o w s k i B. 1989. Jakoś ćdla konsumenta, producenta i gospodarki narodowej. PWE, Warszawa. S k r z y p e k E. 2000. Jakoś ći efektywnoś ć . Wydaw. UMCS, Lublin. Zapewnienie jakoś ci a konkurencyjnoś ćgospodarstw sadowniczych… 93 S z y m a ńs k a A. (oprac.) 2007. Informacja zbiorcza o wynikach kontroli planowanej w zakresie jakoś ci handlowej ś wież ych owoców, GIJHAR-S, Warszawa, wrzesień , www.ijhar-s.gov.pl. Z a l e w s k i R. I., 2004. Zarzą dzanie jakoś ciąw produkcji ż ywnoś ci. Wydaw. AE w Poznaniu, Poznań. Z e g a r J. 2008. Światowe problem rolnictwa i wyż ywienia. Realia i co dalej …, 6(09): 17-36.
