FULL TEXT - Instytut Badawczy Leśnictwa

FULL TEXT - Instytut Badawczy Leśnictwa

Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
Rola leśnictwa plantacyjnego w warunkach kryzysu
i surowcowego świata
·
371
środowiskowego
Janusz Zwoliński 1
I.Wylesienia i przyczyny kryzysu
.w
leśnictwie
Nie ulega żadnej wątpliwości, że leśnictwo, które
w XXI wiek, jest podzielone i niedocenione
(Rykowski 2006 a, b ), a krytyka zawodu leśnika nabrała
cech politycznej i społecznej walki, w której racjonalne
argumenty i naukowe podstawy zastąpiła emocja, satyra,
a nierzadko i przemoc. Współczesną krytykę leśnictwa
cechuje utopijne przekonanie o istnieniu perpetuum
mobile, w którym materia i energia mogą być dowolnie
przetwarzane, bez związku z otaczającym środowiskiem
i bez wpływu na nie. Tak więc krytykuje się zarówno
wylesienia (wzrost C02 i efektu cieplarnianego oraz
zmniejszenie różnorodności biologicznej, trwałości
pokrywy glebowej i zasobów wodnych, zubożenie
społeczności · leśnych), jak i zalesienia (obniżenie poziomu wód gruntowych, zakwaszenie gleby, tworzenie
„pustyń biologicznych", zmiany w krajobrazie, czy tzw.
green cancer - zielony nowotwór). Lobby środowis­
kowe i ekologiczne, choć wywodzące się z wiedzy i
tradycji leśnych, stało się w tej walce narzędziem słu­
żącym niejasnym celom. Kryzys leśnictwa i w leśnic­
twie jest nie tylko przedmiotem troski leśników, ale tych
wszystkich, dla których znaczenie lasów dla zachowania
życia na Ziemi jest oczywiste. Przyczyn kryzysu jest
wiele, a do najważniejszych należą:
- niedowartościowanie lasów naturalnych i związane
z tym wylesienia,
- niedocenianie znaczenia drewna jako surowca odnawialnego i potrzeby jego trwałego pozyskania dla
rozwoju ludzkości, przy jednoczesnej ochronie biosfery.
Wartość ekonomiczna lasów nabiera szczególnego
znaczenia w okresie globalizacji i upowszechnienia się
gospodarki rynkowej·, w okresie wzrastających cen energii i żywności, stanowiących barierę utrudniającą walkę
z biedą i głodem, szczególnie w krajach rozwijających
się. Pobieżna analiza danych FAO (2005) wskazuje na
ubóstwo materialne społeczeństw krajów o wysokim
procencie lesistości (ryc. 1).
W wielu krajach świata bogactwo lasów nie wiąże
się z zamożnością obywateli, a wręcz przeciwnie - kraje
lesiste zaliczają się do najbiedniejszych w świecie (wy-
wkroczyło
jątek stanowią tu
trzy kraje skandynawskie). Widoczne
jest to zwłaszcza na przykładzie krajów centralnej Afryki, charakteryzujących się wysoką lesistością, wyrażoną
powierzchnią lasów w przeliczeniu na mieszkańca, przy
jednoczesnym niskim dochodzie narodowym. Dlatego
też rządy tych krajów upatrują w wylesieniach możli­
wość poprawy dochodu, polepszenia zaopatrzenia w
żywność oraz poprawy jakości życia setek milionów
ludzi. Tłumaczy to największe wylesienia (ponad 5 mln
ha/rok) na kontynencie afrykańskim, gdzie w wielu
krajach (np. Mozambik, Etiopia, Republika Demokratyczna Konga) dochód roczny na mieszkańca nie przekracza 150 dolarów. Zależność powierzchni wylesień od
zamożn<?ści ludności przedstawiono przykładowo narycinie 2. Srednia wartość dochodu rocznego niezbędnego
dla zahamowania wylesień wynosi w tym przypadku
6343 dolarów/osobę, choć niektóre biedniejsze kraje
charakteryzuje dodatni bilans powierzchni lasów.
Mimo że tradycyjna ochrona środowiska, w tym
lasów, zawsze będzie ważnym celem leśnictwa, uwaga
tego, jak i innych sektorów gospodarki wielu krajów
będzie się koncentrować na wytwarzaniu dóbr i usług dla
zwiększenia korzyści materialnych ludności, szczególnie w społeczeństwach narażonych na skutki recesji
gospodarczej. Intensyfikacja produkcji, zarówno rolnej,
jak i leśnej będzie jednym z ważniejszych mechanizmów
tych przemian. W warunkach kryzysu lasy naturalne
będą narażone na dalsze straty powierzchni i zmiany
Dochód narodowy
(USD/mieszkańca)
50..-~~~----~~~~~~~~~~~~~
40
•
•
Afryka
•
Z-Europa
.& W-Europa
•
30
20
10
2
3
• •
4
•
5
6
7
Powierzchnia lasów (ha/mieszkańca)
Rycina 1. Dochód narodowy i lesistość krajów Afryki,
Europy Zachodniej i Europy Wschodniej (FAO 2005)
Uniwersytet KwaZulu-Natal, Pietermaritzburg, Republika Południowej Afryki ([email protected])
8
,:·
Leśne
372
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
Zmiana lesistości (%)
5
amerykańskim
(15%) oraz w Afryce (4%) i Oceanii
(2%). Do krajów przodujących pod względem powierzchni zakładanych plantacji zalicza się Chiny, Rosję i
Stany Zjednoczone, w których znajduje się około 60%
powierzchni światowych plantacji. Zarówno Rosja, jak i
Stany Zjednoczone nie mająjednak siedlisk typowych
dla plantacji drzew szybko rosnących. Plantacje takie są
zakładane w krajach o klimacie ciepłym lub tropikalnym. Krajami, w których warunki przyrodnicze, socjalne i ekonomiczne sprzyjają wprowadzaniu intensywnie produkujących plantacji są kraje Ameryki Ła­
cińskiej (np. Brazylia, Chile, Urugwaj i Argentyna),
niektóre kraje afrykańskie (np. Republika Południowej
Afryki, Tanzania, Kenia, Mozambik i Maroko), kraje
Dalekiego Wschodu (takie jak Chiny, Indie i Wietnam)
oraz Australia i Nowa Zelandia.
Choć początek rozwoju nowoczesnego leśnictwa, tj.
bazującego na współczesnej nauce, datuje się na wiek
XIX, systematyczne badania naukowe dotyczące plantacji leśnych są dziedziną zasadniczo nową, rozwijającą
się w ostatnićh 50 latach.
Zgodnie z definicją FAO, plantacją leśną jest drzewostan leśny założony poprzez sadzenie lub siew w
procesie zalesiania lub odnowienia lasu. Plantacje są
zakładane ź gatunków egzotycznych lub miejscowych,
na powierzchniach nie mniejszych niż 0,5 ha; korony
drzew pokrywają .przynajmniej 10% powierzchni gruntu, a wysokość dojrzałych drzew jest nie mniejsza niż
5 m. Taka definicja plantacji leśnych nie oddaje w pełni
ich cech charakterystycznych, do których naieży zaliczyć: 1) intensyfikację zabiegów hodowlanych i urzą­
dzeniowych, 2) rekordowo szybki przyrost drzew oraz
3) ekonomiczną atrakcyjność inwestycji ze względu na
krótki cykl produkcyjny i szybki wzrost drzew. W wyniku dosłownej interpretacji przytoczonej definicji FAO
lasy wielu krajów są klasyfikowane jako „plantacje",
pomimo że nie mają cech typowych plantacji. Wynikające z tego nieporozumienia zniekształcają często świa­
towe statystyki, „dodając" zazwyczaj powierzchni plantacyjnej krajom, które typowych plantacji nie posiadają.
.--~~~~~~~~~~~~~~~~~--,
•
•
-5
...
...
•
·~A --.
~
·:·
•-
A
•
••
•
~ .ł. V
~
•
• ••
•
• - -•~
...
.
•
y = 0.3435 ln(x) - 3.0074
=
R 2 0,1472
100
1000
Dochód narodowy
10
ooo
100 ooo
(USD/mi eszkańca)
Rycina 2. Związek między wylesieniami a dochodem
narodowym w latch 1990 do 2000 w krajach Afryki i Europy
(FAO 2005)
struktury, a także na zmniejszenie ich wielorakich funkcji środowiskowych.
2. Charakterystyka plantacji leśnych ,
W roku 2000 powierzchnia lasów świata wynosiła
3869 mln ha (tab. 1), podczas gdy plantacje leśne zajmowały około 187 mln ha (FAO 2001 ). Oznacza to
przyrost powierzchni plantacji o 63 mln ha w okresie
ostatniego pięciolecia ubiegłego stulecią i o około 160
mln ha przez ostatnie 20 lat (FAO 2001 ). Obecnie ocenia
się, że rocznie przybywa na świecie około 4,5 mln ha
plantacji. Pomimo niewielkiego udziału (5%) plantacji
leśnych w całkowitej powierzchni leśnej , ich udział w
produkcji drewna przemysłowego w skali globalnej jest
znaczący (35%). Przewiduje się, że do roku 2020 plantacje dostarczą 44% surowca drzewnego. Obecnie około
48% areału plantacji wykorzystuje się do intensywnej
produkcji drewna, natomiast do innych celów, takich jak
produkcja biopaliw, ochrona gleb czy rekul~acja terenów zniszczonych przez przemysł, wykorzystywane
jest blisko 26% (FAO 2001 ). Większość światowych
plantacji położona jest w Azji (62%) i w Europie (17%).
Pozostałe plantacje leśne znajdują się na kontynencie
Tabela 1. Powierzchnia lasów i plantacji na świecie w 2000 r. (FAO 2001)
Lasy i plantacje
powierzchnia
lesistość
zmiany powierzchni
w latach 1990-2000
Plantacje leśne
mln ha
%
mln ha/rok
mln ha
Afryka
Azja
Europa*
Ameryka Płn. i Cent.
Oceania
Ameryka Płd.
650
548
1039
549
198
886
22
18
46
26
23
51
-5,3
-0,4
0,9
-0,6
-0,4
-3,7
8
116
32
18
3
10
świat
3869
100
- 9,5
187
Region
*włączając azjatycką część
Rosji
Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
373
Rycina 3. Zmiana użytku z zarośli mangrowych (A) na plantacje trzciny cukrowej i eukaliptus6w (B) w południowych Chinach,
oraz zaniedbany, naturalnie odnowiony „las" na gruntach porolnych w Europie (C) i plantacje sosnowe na opuszczonych
pastwiskach w Południowej Afryce (D) (fot. A, B - Yaojian Xie, Chinese Eucalypt Research Centre)
Dodatkową trudnością światowej
nomenklatury leśnej
jest stosowan.ie terminu „lasy sadzone" (planted forests ),
jako mniej kontrowersyjnego określenia intensywnego
leśnjctwa.
Wśród wielu gatunków drzew uprawianych na plantacjach leśnych do najpopularniejszych należy zaliczyć
sosny (20% pow. plantacji) i eukaliptusy (10% pow.
plantacji). Tylko 29% wszystkich plantacji stanowi wła­
sność prywatną, podczas gdy 34% jest własnością publiczną. Obecnie plantacje są zakładane głównie na
gruntach porolnych, szczególnie na opuszczonych pastwiskach, a tylko w niektórych krajach wykorzystuje się
do tego celu obszary leśne uważane za nieużytki (ryc. 3).
Pomimo zaniku pierwotnego sposobu zdobywania
środków do życia przez myśliwych-zbieraczy, głównie
ze względu na udomowienie wielu gatunków zwierząt
i roślin, produkcja leśna pozostaje nadal jednym z kontrowersyjnych sposobów zarządzania zasobami naturalnymi. Użytkowanie lasów w „pierwotny" sposób jest
nadal możliwe dzięltj bogactwu i rozległemu zasięgowi
leśnych zasobów Ziemi, a także dzięki powszechnemu
użyciu surowców nieodnawialnych i ich pochodnych.
Można mieć nadzieję, że z uwagi na konieczność zachowania obecnego stanu lasów, biorąc pod uwagę
wzrastającą populację i aspiracje ludzi, zwiększone zostaną wysiłki dla udomowienia gatunków drzew leś­
nych, co nie tylko przyniesie korzyści ludziom, ale
wzmocni także ochronę i zachowanie zasobów naturalnych.
Lasy odnawiane głównie przęz sadzenie lub „sztuczny" siew nazywane są "sadzonymi'', „plantacjami drze-
wnymi", „plantacjami leśnymi", „farmami drewna" lub
„lasami antropogenicznymi" (man-made forests ). Gatunki drzew nadające się do hodowli tego typu lasów
występują głównie w Północnej Ameryce, Australii i
tropikalnych częściach Południowej Ameryki i Afryki,
tj. w regionach, w których obfitość drewna lub niskie
zapotrzebowanie na surowiec nie sprzyjały udomowianiu drzew leśnych. Obecne doświadczenia w zakładaniu
plantacji leśnych, głównie gatunków egzotycznych, wskazują, że z różnych i nie zawsze wyjaśnionych powodów,
na plantacjach gatunki te przyrastają dwu-, pięcia-, a
nawet ponad dziesięciokrotnie szybciej niż w warunkach
naturalnych (Libby 2002). Choć proces udomowiania
może być długotrwały, właściwe rozeznanie siedlisk
i potrzeb gatunkowych pozwala zwykle na szybkie uzyskanie korzystnych rezultatów. Do drzew o wysokim
potencjale produkcyjnym zalicza się następujące rodzaje
i gatunki: Pinus (P. radiata, P. taeda, P. pinaster,
P. caribea, P. patula), Picea (P. abies, P. sitchensis),
Pseudotsuga menziesii, Cryptomeria japonica, Cunninghamia lanceolata, Sequoia sempervirens, Cupressus
spp„ Taxodium, spp„ a wśród okrytozalążkowych: Salix
spp., Juglans spp„ Quercus spp„ Betula spp„ Acer spp„
Alnus spp. i inne. Do obiecujących gatunków dla klimatu
ciepłego należą: Eucalyptus spp., Acacia spp„ Gmelina
arborea, Tectona grandis, Swietenia macrophylla,
Paulownia tomentosa, Leucaena spp„ Prosopis spp„
Casuarina spp„ Grevillea spp„ Dalbergia spp. (Libby
2002). Zadaniem selekcji genetycznej jest nie tylko
zwiększenie przyrostu biomasy, ale również zwrócenie
uwagi na wartości komercyjne strzały (zmniejszenie
374
Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
krzywizn, zbieżności i sęków, itp.) oraz drewna dla
przetwórstwa mechanicznego i chemicznego przemysłu
celulozowo-papierniczego. Dla osiągnięcia tych celów
przeprowadzane jest klonowanie najbardziej pożądane­
go materiału genetycznego, które jest zabiegiem od dawna stosowanym w praktyce leśnej.
3. Polityka leśna a plantacje w
Głównym
świecie
powodem zakładania plantacji leśnych w
wielu krajach jest optymalizacja produkcji drewna w
warunkach zwiększonego popytu, przy jednoczesnej konieczności ochrony naturalnych zasobów leśnych i poprawienia rentowności operacji leśnych. Powyższe cele
plantacji leśnych zostały szczególnie korzystnie osiągnię­
te w krajach półkuli południowej. W Nowej Zelandii
99% całego surowca drzewnego pochodzi z plantacji
bazujących na egzotycznych gatunkach drzew (Pinus
radiata). Podobna sytuacja jest w Chile (84%), Brazylii
(62%), Republice Południowej Afryki, Zambii i Zimbabwe (50%). W latach 1965-1990 powierzchnia plantacji leśnych w krajach tropikalnych wzrosła: w Połud­
niowej Ameryce o 645%, w Azji - 561 %, w Australii i
Oceanii - 500%, w Środkowej Ameryce i na Karaibach 259% oraz w Afryce - 173% (Evans 1992, CIFOR
1995). Przykłady z różnych stron świata przedstawiono
poniżej (Libby 2002).
Lasy naturalne Nowej Zelandii były wycinane w
latach 1850-1900, zanim okazało się, że nie jest to użyt­
kowanie trwałe. Po 20 latach badań zdecydowano się
zastąpić drewno miejscowe drewnem pozyskanym z plantacji egzotycznych gatunków drzew. Sosna Pinus radiata i jedlica Pseudotsuga menziesii produkują 20-30
m3/ha/rok, natomiast lasy naturalne tylko 2-4 m3Ąia/rok.
A zatem w przypadku plantacji, przy całkowitej ochronie
fasów naturalnych (23% pow. leśnej to parki narodowe i
rezerwaty), do wyprodukowania tej samej ilości drewna
potrzebny jest 1O-krotnie mniejszy obszar produkcyjny.
Na 1,5 mln ha (6% powierzchni) produkuje się drewno
na potrzeby kraju i na eksport (50% produkcji) z korzyścią dla miejscowej gospodarki.
W Australii rozwój leśnictwa plantacyjnego był wolniejszy, a roczna produkcja drewna na 1 ha nie tak duża,
jak w Nowej Zelandii. Wieloletnie badania wskazały na
konieczność poprawy warunków wzrostu, głównie poprzez nawożenie i inne zabiegi hodowlane. Dzięki temu
zwiększono przyrost do ponad 20 m3/ha/rok. W połowie
ubiegłego dziesięciolecia w Australii zdecydowano się
podwoić, a następnie potroić powierzchnię plantacji leś­
nych, zwiększając ją do 3 mln ha. Zalesienia na dużą
skalę przyspieszono również ze względu na walkę ze
wzrastającym poziomem wód gruntowych na gruntach
porolnych. Gatijnkiem podstawowym przy zalesianiu są
Pinus radiata oraz wprowadzane ostatnio rodzime eukaliptusy, szczególnie E. globulus w zachodniej Australii.
W Chinach przez ostatnie 1OO lat uprawiano egzotyczne gatunki eukaliptusów. W następstwie kryzysu
środowiskowego (erozja gleby, powodzie i pustynnienie
klimatu) wprowadzono całkowity zakaz użytkowania
lasów naturalnych. Gwałtownie wzrastające zapotrzebowanie na drewno jest obecnie zaspokajane poprzez
import, a także poprzez produkcję drewna w plantacjach.
Zalesienia obejmują ok. 1O mln ha/rok. Początkowo
produkcja eukaliptusów była stosunkowo niska (5-8
m 3/ha/rok), ale po wprowadzeniu odpowiedniego materiału genetycznego, sadzeniowego i zabiegów hodowlanych zwiększono ją do 25 m 3/ha/rok. Gatunkami
wysokoprodukcyjnymi okazały się Eucalyptus urophylla, E. tereticornis, E. grandis i E. camaldulensis. Obecnie istnieje blisko 2 mln ha wysokoprodukcyjnych plantacji eukaliptusowych oraz setki średnich i małych zakładów przetwarzających wyprodukowane w nich drewno.
W Europie gatunki rodzime rosną wolno (zazwyczaj
3-8 m3/ha/rok), ale ich przyrost może przekraczać nawet
17 m3/ha/rok. Picea abies i Pinus sylvestris są czułe na
fotoperiod, co skutkuje skróceniem okresu wegetacyjnego. Lepiej rosną introdukowane gatunki północno­
amerykańskie: Pseudotsuga menziesii uzyskuje przyrost
ponad 18 m 3/ha/rok, a mieszaniec Populus deltoides i
europejskiego gatunku P. nigra - ponad 20 m 3/ha/rok na
siedliskach doliny rzeki Pad we Włoszech. W rejonach o
dłuższym okresie wegetacyjnym drzewa z rodziny Cupressaceae przyrastają nawet szybciej. W połudrtiowej i
zachodniej części Europy Sequoia sempervirens przyrasta ponad 50 m 3/ha/rok. Największy, o powierzchni
ponad 1 mln ha, jednorodny kompleks plantacji sosnowych (Pinus pinaster) został założony na nieużyt­
kach (wydmy nadmorskie i bagna) w południowo-za­
chodniej Francji, dając podstawę miejscowemu przemysłowi drzewnemu i celulozowo-papierniczemu. Plantacje eukaliptusowe rozwinięto na dużą skalę_ w Portugalii Hiszpanii.
Inaczej przebiegał rozwój hodowli plantacyjnej w
Kolumbii. W 1982 produkcja firmy Smurfit. Carton de
Colombia była całkowicie uzależniona od dostaw zróż­
nicowanego asortymentu drewna z miejscowego lasu
naturalnego, przyrastającego 3-5 m3/ha/rok. Ze względu
na krytykę ze strony grup działających na rzecz ochrony
środowiska oraz dla poprawienia wydajności zalesiono
eukaliptusami byłe pastwiska, zwiększając tym samym
średnią produkcję drewna do 25 m 3/ha/rok w przypadku
plantacji z sadzonek rozmnażanych z nasion i do ok. 40
m3/ha/rok w przypadku sadzenia sadzonek uzyskanych
przez klonowanie. Od 1994 r. 100% drewna pochodzi z
plantacji, a las naturalny podlega całkowitej ochronie.
Dodatkową korzyścią z takiego sposobu produkcji drewna jest zmniejszenie kosztów produkcji o 30%, ze
względu na ujednolicenie cech jakościowych pozyski-
Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
wanego drewna oraz zmniejszenie kosztów pozyskania i
transportu 5-8-krotnie.
375
Dostawy drewna (Gm'
Ludność świata (miliardy)
.,--------------------~ 8
5
4
Drewno plantacyjne - zapotrzebowanie
i produkcja
4
3
- - - liczba ludności
2
--- dostawy drewna
1 ~-~---'---~--~-~---'---~ o
2
1950
1960
1970
1980
Wzrastająca popularność
plantacji wynika z konieczności zaspokojenia zapotrzebowania na drewno zwię­
kszającej się populacji ludzkiej (ryc. 4) oraz zasad rentowności gospodarki rynkowej. Dla zwiększenia plonów
leśnictwo plantacyjne posługuje się metodami stosowanymi w rolnictwie, osiągając sukces niełatwy do
przewidzenia jeszcze kilkadziesiąt lat temu (tab. 2). Drewno plantacyjne jest surowcem tańszym, gdyż plantacje
są zakładane w pobliżu zakładów przemysłu drzewnego
i rynków zbytu.
W 1991 r. całkowite światowe zużycie drewna wynosiło nieco ponad 0,6 m3 na osobę (Purey-Cust 1997).
Najwyższe zużycie było notowane w Stanach Zjednoczonych - 2,3 m 3 na osobę rocznie. Zużycie drewna było
na ogół wyższe w krajach rozwiniętych, co odzwierciedlało zamożność obywateli tych krajów. Dlatego można przewidzieć, że przeciętne zużycie drewna w skali
świata będzie wzrastać wraz ze wzrostem stopy życiowej i
liczebności populacji ludzkiej. Jest prawdopodobne, że
za około 50 lat wyniesie ono 1 m3 /osobę/rok lub 10 mld
m 3 w skali świata (Zwoliński 1998). Taka ilość drewna
wymagałaby użytkowania lasów borealnych na powierzchni 1Omld ha, przy założeniu, że produkcja tych
lasów jest równa średniej produkcji lasów świata, tj. 1
m3/ha/rok (tab. 2). Oczywistym jest, że taki obszar lasów
nie istnieje, a nawet gdyby istniał, jego całkowita eksploatacja byłaby nieopłacalna. Obecnie, z przyczyn ekonomicznych, eksploatowane jest tylko ok. 50% wszystkich lasów świata, co powierzchniowo odpowiada obszarom odległym od dróg dojazdowych do ok. 10 km.
Użytkowanie większych obszarów wiąże się z koniecznością budowy kosztownej infrastruktury (drogi, mosty,
warsztaty), z dłuższym i bardziej kosztownym transportem drewna, z większym zużyciem paliw itd. Inną
możliwością zaspokojenia potrzeb jest intensyfikacja
produkcji drewna w strategicznie wyznaczonych obszarach. Podsumowując, 10 mld m3 drewna może być
pozyskane z 200 mln ha wysokoprodukcyjnych i poddanych intensywnym zabiegom hodowlanym tropikalnych plantacji leśnych. Zależność między wielkością
lasów użytkowych a produkcyjnością dla dwóch modeli
potrzeb społeczeństwa przedstawiono na rycinie 5, a
przykłady wysokoprodukcyjnych plantacji eukaliptusowych obrazuje rycina 6.
1990
2000
2010
2020
Lata
Rycina 4. Wzrost ludności świata (na prawo) i szacunek
zużycia drewna (na lewo) do roku 2020 (De Fegely i in.
1997)
4. Krytyka plantacji leśnych
Pomimo osiągnięcia sukcesów produkcyjnych, leś­
nictwo plantacyjne nie znalazło zrozumienia i szerszego
społecznego poparcia. Źle zaplanowane i wysoko wyspecjalizowane plantacje często nie uwzględniają innych
wartości produkcyjnych, ekologicznych, kulturowych i
estetycznych. Zalesienia plantacyjne i ich ekonomiczne
wartości mogą ulec zniweczeniu wobec różnorodnych
potrzeb innych użytkowników ziemi, chyba że korzystnie wpłyną na tworzenie miejsc pracy, zapewnienie surowców miejscowym wytwórcom, poprawienie infrastruktury, zachowanie środowiskowych i rekreacyjnych
wartości terenu. Warunkiem powodzenia jest nie tylko
techniczna wiedza, ale przede wszystkim zapewnienie
współuczestnictwa miejscowej ludności w programach
zalesiania i zarządzania plantacjami oraz osiągnięcie
równowagi między celami środowiskowymi, socjalnymi i ekonomicznymi (Guijt 1997).
Jednym z częściej przytaczanych argumentów przeciwko zakładaniu plantacji jest ich przypuszczalny negatywny wpływ na produkcyjny pot~ncjał siedliska.
Wprowadzenie gatunków egzotycznych może spowoTabela 2. Średni przyrost roczny drewna pozyskiwanego
z różnych typów lasów na świecie (CIFOR 1995)
Średni przyrost
Rodzaj lasów/region
świata
drewna
użytkowego
(m3 ha-• r -•)
Ogólna średnia dla lasów świata
Naturalne lasy Kanady i Rosji
Lasy Szwecji
Użytkowane lasy tropikalne
Użytkowane lasy Anglii
Użytkowane lasy drzew z rodziny
1
2,5
6
10
18
dwuskrzydłowatych
Tropikalne plantacje liściaste
Tropikalne plantacje sosnowe
Tropikalne plantacje eukaliptusowe
35
45
58
Leśne
376
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
Powierzchnia lasów użytkowanych (Gha)
7
- - - zapotrzebowanie 3,4 Gm (1991)
6
---------- zapotrzebowanie 7,2 Gm 3 (2010)
3
5
4
3
2
ol-~~--==;===:::;===~==~==~======;=:======J
o
10
30
20
40
Średni przyrost drewna użytkowego (m /ha/r)
3
Rycina 5. Zależność pomiędzy niezbędną powierzchnią
lasów produkcyjnych i ich produkcyjnością dla dwóch
modeli zaopatrzenia w drewno ludności świata w roku 1991
i 2010 (Zwoliński 1998)
Rycina 6. Drzewostany eukaliptusowe: 8-letni, odporny na
mróz, w Południowej Afryce (na górze) i 3-letni w tropikalnej
części Chin (na dole)
pomimo stosunkowo stabilnego kompleksu siedliskówego gleba może ulec gwałtownym niekorzystnym zmianom w wyniku niewłaściwej uprawy, ruchu kołowego
pojazdów mechanicznych, nawożenia mineralnego oraz
stosowania pestycydów. Niekorzystne warunki siedliskowe mogą sprzyjać zakłóceniom rozwoju drzew i
działalności pasożytniczych grzybów i szkodliwych
owadów. W przypadku wprowadzania gatunków egzotycznych szkodliwe zespoły grzybów i owadów nie są
zazwyczaj licznie reprezentowane, a co za tym idzie,
symptomy siedliskowych niedoborów mogą być przez
lata niewidoczne. Zasadniczym celem selekcji drzew w
plantacjach jest wysoka produkcja drewna. Nierzadko
cel ten jest realizowany kosztem zmniejszenia różno­
rodności genetycznej drzew i ich odporności na czynniki
szkodotwórcze, co może powodować niezamierzoną podatność drzewostanów na stres i uszkodzenia.
Obecna ocena wpływu plantacji na siedliska i ich
potencjał produkcyjny nie potwierdza jednak takich
przypuszczeń (Evans 1997, 1999, 2001). Intensywnie
prowadzone plantacje leśne są stosunkowo nowymi systemami przyrodniczymi i dlatego, dla właściwej oceny
ich wpływu na siedlisko i jego produkcyjny potencjał,
niezbędne są szczegółowe badania długoterminowe.
Ekologiczno-fizjologiczne spojrzenie na stabilność plantacji i siedliska nie jest częste, lecz niektóre jego aspekty
zostały przedyskutowane przez Zwolińskiego (1990).
Zależność produkcji na plantacjach RP A od ich powierzchni przedstawiono na rycinie 7. Wynika z niej, że
pomimo okresowego zmniejszania się areału p1antacji,
spowodowanego względami ekonomicznymi (likwidowanie plantacji nierentownych), dzięki wdrożeniu do
praktyki leśnej wyników badań naukowych produkcja
drewna uległa zwiększeniu. W ciągu badanego 20-lecia
powierzchnia plantacji wzrosła zaledwie o 20%, podczas gdy produkcja drewna zwiększyła się o 60%. Zatem
wzrost produkcji o 40% (ok. 20% w jednym cyklu produkcyjnym) jest wynikiem usprawnień zabiegów hodowlanych, głównie selekcji genetycznej i dopasowania
klonowanego materiału do siedlisk, a także stosowania
intensywnych metod hodowli lasu.
dować
zakwaszenie gleb i degradację ich żyzności. Brak
wyspecjalizowanych mikroorganizmów, wydajnie rozkładających specyficzną substancję organiczną może
5. Komu
zależy
na plantacjach leśnych?
spowodować akumulację ściółki
na powierzchni gleby
oraz tylko częściowy jej rozkład, z nagromadzeniem
próchnicy typu mor i moder oraz unieruchomieniem
substancji odżywczych. Dodatkowe straty substancji odżywczych mogą wyniknąć z pozyskania surowca drzewnego w korze, spalania gałęzi i odpadów poużytkowych,
a także erozji gleby w wyniku połączenia wielkopowierzchniowych zrębów z pełną uprawą gleb (Raison
1984). W wyniku tego typu przemian produkcja drewna
może ulec obniżeniu, drzewa mogą częściej chorować, a
nawet obumierać . Należy wziąć także pod uwagę fakt, że
W
większości
krajów
świata
produkcyjne plantacje
leśne zakładane są głównie dla rozwijania gospodarki
przez produkcję i eksport drewna oraz dodatkowo przez
jego przetwarzanie lub strategiczne zabezpieczenie dostaw drewna dla innych gałęzi gospodarki, np. dla przemysłu metalurgicznego, górnictwa, budownictwa, czy
transportu i komunikacji (tab. 3).
Nakłady inwestycyjne na założenie i prowadzenie
plantacji pochodzą zazwyczaj ze źródeł prywatnych.
Niektóre rządy zachęcają do zakładania plantacji leś-
Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
Zmiana(%)
170
160
150
1-;=====================:::------,
- - Produkcja
• • •Powierzchnia
t---------------+.--\----_j__J
140 1------------1-------4-~~_J__J
130
r--------+-___::::::___ _____,.......--=:::::___ __j
120
._. „ - - .
110
100
90 +-:r-o---r---.---:r-i---J-r--.-.-.--i---r---r---.--.---i---r---r---.--..,.--,~_J
~()
"ąs
n.'ł:>'); n.cob'
n.'ł:><"o
n.'ł:>'ł:J
n.~
"J "J "J "J "J Lata
"J "J
n.C?>()
n.C?>');
R><"o
"ą)
R>'ł:J
"ą)
~()
rfS
~');
rfS
Rycina 7. Zmiany powierzchni plantacji i produkcji drewna
w Południowej Afryce w latach 1982-2002
(Roger Godsmark, Forestry SA, 2004)
nych metodami pośrednimi i bezpośrednimi, np. przez
subsydiowanie kredytów, gwarancje pożyczkowe, ulgi
podatkowe, gwarancje użytkowania gruntów, bezpośrednie inwestycje oraz finansowanie badań leśnych.
Skrócenie rotacji plantacji drzew leśnych i skrócenie
cyklu inwestycyjnego zachęciło również drobnych wła­
ścicieli lasu do produkcji drewna, jego przetwórstwa i
eksportu na rynkach międzynarodowych. Powstały liczne kooperatywy, które dysponując pokaźną ilością surowca, są w "stanie współza;wodniczyć z wielkimi korporacjami leśnymi, takimi jak: Weyerhaeuser, UMPKymmene, czy Stora Enso. Ekonomicznie uzasadniona
produkcja drewna wpływa nie tylko na gospodarczy
rozwój obszarów wiejskich, tworzenie nowych miejsc
pracy i poprawę infrastruktury, ale także przeciwdziała
niekorzystnym zjawiskom związanym z ekstensywnym
i ekspansywnym użytkowaniem lasów naturalnych, takim jal.c zagęszczenie dróg leśnych, nieekonomiczny
transport, plądrownicze pozyskanie, korupcja i wielkopowierzchniowe wylesienia.
Plantacje leśne cieszą się coraz większym zainteresowaniem niektórych organizacji ·propagujących czynną
ochronę środowiska, doceniających fakt, że dzięki
produkcji drewna na plantacjach powstaje możliwość
ochrony przed wyrębem innych drzewostanów i wyodrębnienia stref otulinowych, np. wokół parków narodowych i innych terenów chronionych. Ze względu na
ekonomiczne korzyści, w plantacje leśne inwestują też
instytucje finansowe, szczególnie te zainteresowane śre­
dnim lub dłuższym okresem inwestycyjnym, jak np. fundusze emerytalne. Poniżej omówione zostały przykłady
obrazujące wpływ polityki rządów na rozwój plantacji
leśnych w niektórych krajach (Wiliams 2001 ).
W 1973 r. chilijski rząd zdecydował się na denacjonalizację i wsparł rozwój sektora prywatnego:
1) ziemia została zwrócona poprzednim właścicielom,
2) banki, państwowe grunty,, fundusze emerytalne
itp. zostały sprywatyzowane,
377
Tabela 3. Przykładowe cele zakładania plantacji leśnych
w różnych krajach.
Cele zakładania plantacji
Kraj
Strategiczne zapotrzebowanie
na drewno dla rozwoju ekonomii
Poł.
Ochrona lasów naturalnych
Nowa Zelandia
Ekonomiczny rozwój obszarów
wiejskich
Chile, Urugwaj,
Brazylia
Zapobieganie erozji na wylesionych
obszarach górskich
Hiszpania, Francja
Braki innych źródeł energii
Tanzania, Kenia
Przeciwdziałanie
Sudan, Chiny
Obniżanie
pustynnieniu kraju
poziomu wód gruntowych
Afryka, Chiny
Australia, Francja
Inwestycje funduszy emerytalnych
USA
Odnawialne zasoby energii
Skandynawia
3) bariery w handlu zagranicznym i cła zostały zniesione lub zmniejszone że 105% w 1973 r. do 10% w
1979 r.,
4) wydatki publiczne i podatki zostały zredukowane,
a deficyt budżetowy zlikwidowany w 1977 r.,
5) kontrola oprocentowania i alokacji kredytów została zniesiona.
W 1994 r. rząd wstrzymał subsydia leśne o wartości
50 milionów dolarów. Wcześniej subsydia te były przeznaczone głównie dla właścicieli wielkich majątków.
Tereny rolne zostały zalesione, ponieważ produkcja drewna przy oprocentowaniu kredytów w przedziale 2-20%
była najbardziej rentowna, wyprzedzając nawet produkcję wołowiny (np. w Brazylii produkcja wołowiny była
bardziej ekonomiczna niż plantacje Pinus taeda przy
oprocentowaniu kredytów w wysokości 12%). Plantacje
eukaliptusowe były najkorzystniejszą inwestycją przy
każdym oprocentowaniu. Dlatego również inne kraje
Ameryki Łacińskiej przyjęły podobne programy rozwoju plantacji leśnych. Ameryka Południowa stała się
„Mekką'' leśnictwa plantacyjnego.
W 1977 r. w Indiach, w ramach Narodowej Polityki
Leśnej (National Forest Policy), uznano funkcję ochrony
środowiska za najwyższą wartość lasów, a w 1990 r., w
ramach Wspólnoty Zarządzania Lasami (Joint Forest
Management), lokalne społeczności uznano za partnerów. Rząd federalny wziął odpowiedzialność za zwię­
kszenie areału leśnego z 19,5% (64 mln ha) do 33%
(dodatkowe 33 mln ha). Z powodu ograniczonych funduszy tylko 1,3 mln ha zostało zalesionych w sezonie
1996/97 i dodatkowe 1,3 mln ha w trzech kolejnych
latach. Mało efektywne metody hodowli lasu w połą­
czeniu z rozdrobnieniem własności leśnej, kontrolą cen,
dużą populacją i wylesieniami dały dotychczas niewielkie rezultaty w realizacji zamierzonych celów.
Leśne
378
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
Tabela 4. Produkcja plantacji leśnych w przodujących
krajach świata: średni przyrost roczny i wiek przeciętnej
rotacji plantacji drzew egzotycznych (Edwards 1996)
Areał
Kraj
(tys.
ha)
Brazylia
Chile
Południowa
Afryka
Nowa
Zelandia
Australia
Argentyna
Plantacje
sosnowe
Plantacje
eukaliptusowe
przyrost
(m3ha- 1r" 1)
rotacja
(lata)
przyrost
(m3ha-'r" 1)
rotacja
(lata)
4200
1700
1518
25
20
16
20-25
20-25
25- 30
30
25
21
7-8
7-9
7-9
1330
22
25- 35
1080
800
16
20
20-35
20-35
18
17
10
10-14
6. Sukces leśnictwa plantacyjnego
w Republice Południowej Afryki
W Republice Południowej Afryki typy, rozprzestrzenienie i produkcja biomasy lasów naturalnych są zdeterminowane różnorodnością czynników klimatycznych, a w szczególności opadami deszczu. Większość
obszarów w RP A położona jest w strefie suchej i tylko
7% całego obszaru charakteryzuje się rocznymi opadami
nie mniejszymi niż 800 mm, co stanowi minimum wymagane dla intensywnej uprawy plantacji leś.nych. Dodatkowo cechą charakterystyczną klimatu w tej części
świata jest nierównomierne rozłożenie opadów w ciągu
roku, z przewagą letnich opadów we wschodniej części
kraju i zimowych w części zachodniej.
W XVII wieku w pobliżu Kapsztadu -sii>ółka holendersko-indyjska rozpoczęła plądrowniczą eksploatację lasów, jak również wprowadziła pierwsze egzotyczne gatunki drzew z Europy. Ze względu na rabunkowy
sposób użytkowania i wolny przyrost drewna, eksploatacją objęto także lasy południowych wybrzeży, w okolicach dzisiejszych miast George, Knysna i Plettenberg
Bay. W XIX wieku zapotrzebowanie na drewno uległo
zasadniczemu zwiększeniu, ze względu na potrzeby floty oraz w wyniku eksploatacji złóż węgla, złota i innych
minerałów w północnej części kraju (Zwoliński i Morze
1991 ). W połowie XIX wieku stało się jasne, że ograniczony areał wolno rosnących lasów naturalnych nie
będzie w stanie zapewnić wystarczających ilości surowca drzewnego.
W 1876 r., na krótko przed wprowadzeniem postępowych ustaw o całkowitej ochronie lasów naturalnych (Cape Forest Act, Act 28 z 1888 r.), założono
pierwsze plantacje egzotycznych gatunków drzew (Eucalyptus globu/us). Wizją tego przedsięwzięcia było za-
chowanie zasobów lasów naturalnych dzięki intensywnej produkcji drewna dla potrzeb gospodarki. Połud­
niowoafrykańscy leśnicy wprowadzili metody aktywnej
i kompleksowej ochrony lasów naturalnych, polegające
na tworzeniu nowych zasobów leśnych i zastąpieniu tym
samym użytkowania (nierzadko plądrowniczego) lasów
naturalnych. W 1910 r. powierzchnia plantacji wynosiła
tylko 13 500 ha, lecz wkrótce posadzono dodatkowe 60
OOO ha, bazując głównie na australijskiej akacji (Acacia
mearnsii). W okresie międzywojennym w wielu czę­
ściach RPA założono setki doświadczeń porównawczych dla różnych gatunków w celu wyselekcjonowania
najbardziej przydatnych do zakładania plantacji wielkopowierzchniowych. W 1938 r. powierzchnia plantacji
założonych przez rząd wzrosła do 150 OOO ha, podczas
gdy 370 OOO ha plantacji należało do prywatnych wła­
ścicieli ziemi. Zainteresowanie plantacjami, z punktu
widzenia biznesu, wzrosło po II wojnie światowej. W
1969 r. całkowita powierzchnia plantacji wzrosła do 981
640 ha, a już w 1975 r. ich areał przekroczył 1,1 mln ha
(Owen i Van Zyl 2000). W 1972 r. uregulowano zasady
dalszego zalesiania ze względu na potencjalnie szkodliwy wpływ plantacji na zasoby wodne, szczególnie w
trosce o farmerów używających wód powierzchniowych
w celu irygacji pól uprawnych. Uzyskanie zezwolenia na
nowe zalesianie gatunkami egzotycznymi stało się trudne i zmusiło właścicieli plantacji do intensyfikowania
metod produkcji, głównie poprzez selekcję genetyczną
materiału sadzeniowego i intensywną hodowlę l.asu.
W 1998 r. Republika Południowej Afryki posiadała
1 518 13 8 ha plantacji, z czego 3 8% należało do rządu,
49% było użytkowanych przez wielkie leśne przedsię­
biorstwa, a tylko ok. 21 % przez właścicieli prywatnych.
W ostatnim dziesięcioleciu rząd sprywatyzował pań­
stwowe plantacje, przeznaczając je głównie na nowe
spółki, utworzone w wyniku polityki ekonomicznej promocji przedsiębiorstw należących do Czarnych właści­
cieli (Black Economic Empowerment). Powierzchnia
plantacji akacji australijskiej zmalała z 355 OOO ha w
1960 r. do 112 029 ha w 1998 r. w wyniku ząmiejszenia
zapotrzebowania na garbniki zawarte w korze tego drzewa. Obecnie znaczenie akacji wzrasta w związku z zapotrzebowaniem (głównie przez Japonię) na jej drewno
do produkcji papieru. Plantacje sosnowe pokrywały ok.
53% całego obszaru plantacji, a eukaliptusy stanowiły
39%. Pozostałe 8% to głównie plantacje akacji egzotycznych, topól i innych gatunków drzew. W Republice
Południowej Afryki produkowane drewno okrągłe to
głównie papierówka (57%), drewno tartaczne (36%)
i drewno kopalniakowe (4%). Roczne pozyskanie drewna z 1,4 mln ha plantacji waha się w granicach od 16 do
20 mln m 3• Drewno jest wykorzystywane głównie przez
papiernie oraz tartacznictwo i przemysł fornirowy .
Głównym celem firm południowoafrykańskich, takich
Leśne
Prace Badawcze, 2008, Vol. 69 (4)
jak Sappi czy Mondi, jest produkcja masy papierowej i
papierów pakunkowych, gazetowych i specjalistycznych (także bibuł). Przedsiębiorstwa Sappi, Mondi i inne
działają już na rynku USA, a także w Europie Zachodniej i Centralnej (również w Polsce). Ich sukces ekonomiczny był możliwy dzięki dostępowi do taniego
surowca drzewnego o wysokiej jakości wymaganej przez
specyficzne technologie przetwórstwa papierniczego.
Przeciętną produkcję leśną plantacji południowoafrykań­
skich porównano z produkcją innych krajów w tabeli 4.
Dalszy rozwój plantacji w RP A w znacznym stopniu
utrudniają ograniczone możliwości uzyskania zezwolenia na sadzenie drzew egzotycznych, brak rządowych
subwencji czy ulg podatkowych, a także wysoki stopień
opodatkowania kredytów. Warto jednak podkreślić, że
RP A przoduje w naukowym podejściu przy planowaniu
plantacji, ze szczególnym uwzględnieniem ich wpływu
na środowisko i zasoby wodne. Dzięki wysokiemu standardowi technicznemu ponad 80% obszarów plantacyjnych zostało objętych międzynarodowym systemem certyfikacji w ramach zasad Forestry Stewartship Council
(FSC) i ISO 14001. W związku z dużym zapotrzebowaniem na drewno intensywne badania nad plantacjami
prowadził Południowoafrykański Instytut Badawczy
Leśnictwa, funkcjonujący w latach 1912-1989. Od czasu jego za~ęcia, badania nad leśnymi plantacjami
skupiają się głównie w Instytucie Badawczym Leśni­
ctwa Komercjalnego, finansowanym przez przemysł
leśny. Jego główne zadania badawcze to: 1) selekcja i
testowanie genotypów (gatunków, proweniencji, hybryd
i klonów) drzew plantacyjnych, 2) zasady ich intensywnej hodowli i urządzania oraz 3). modele wzrostu
drzew. Ocenia się, że plantacje leśne i związany z nimi
przemysł przetwórczy stanowią blisko 2% całkowitej
wartości dochodu narodowego (10% dochodu w rolnictwie i 7% dochodu w przemyśle przetwórczym) oraz
bezpośrednio i pośrednio zabezpieczają środki na życie
dla około 3 mln ludzi.
Literatura
De Fegely, A. R„ Meynink, R. W. i Vroege, M. 1997. Wood
products in Asia Pi;tcific- opportunity or oversupply. [In:]
Proceedings of the 4th Joint Conference of the Institute of
Foresters of Australia and the New Zealand Institute of
Forestry (eds E. P. Bachelard and A.G. Brown). Preparing
for the 21st Century, 21-24 April 1997, Canberra,
Australia, s. 31-44.
379
Evans J. 1992. Plantation Forestry in the Tropics. Clarendon
Press.
Evans J. 1997. The sustainability ofwood production in plantation forestry. The Eleventh World F orestry Congress,
1322 October 1997, Antalya, Turkey.
Evans J. 1999. Sustainability of forest plantations - the evidence. Report for the United Kingdom Departrnent for
International Development. Departrnent for International
Development, London, United Kingdom.
Evans J. 2001. Biological sustainability of productivity in
successive rotations. FAO, Working Paper FP2, s. 23.
FAO 2001. Global Forest Resources: Assessment 2000. Food
and Agriculture Organization, Rome, s. 479.
FAO 2005. State of the World's Forests. FAO Rome. ISBN 925-105187-9, s. 153.
Libby, W. J. 2002. Forest plantation productivity. FAO Working Paper FP/3. S. 29.
CIFOR 1995. A vision for forest science in the XXI century.
Centre for International Research, Bogor, Indonesia, s. 40.
Edwards M. 1996. The South African forestry industry: a
strategie position. SAIF National Symposium "Quo
Vadis", 12 June 1996, Pietermaritzburg, s. 23-39.
Guijt I. 1997. Participatory resource management: a Pandora's
box. [In:] Proceedings of the 4th Joint Conference of the
Institute of Foresters of Australia and the New Zealand
Institute ofForestry (eds E. P. Bachelard and A. G. Brown),
Preparing for the 2lst Century, 21-24 April 1997,
Canberra, Australia, s. 85-86.
Owen D. L„ van der Zeł D. W. 2000. Trees, forests and
plantations in Southern Africa. Oxford, s. 750.
Purey-Cust. 1997. Changes and challenges in New Zealand
F orestry. [In:] Proceedings of the 4 th Joint Conference of
the Institute ofForesters of Australia and the New Zealand
Institute ofF orestry (eds E. P. Bachelard and A. G. Brown),
Preparing for the 21st Century, 2(-24 April 1997,
Canberra, Australia, s. 3-12.
Raison R. J. 1984. Potentia! adverse effects of forest operations
on the fertility of soils supporting fast growing plantations.
[In:] Symposium on Si te and Productivity of Fast Growing
Plantations (eds: D. C. Grey, A. P. G. Schonau, C. J.
Schutz). South African Forestry Research Institute, Dept.
of Environment Affairs, Pretoria, s. 457-472.
Rykowski K. 2006a. Koniec leśnictwa? (1 ), Las Polski, 21: 16.
Rykowski K. 2006b. Koniec leśnictwa? (2),Las Polski, 22: 12.
Wiliams J. 2001. Financial and other incentives for plantation
establishment. FAO Working paper FP/8. S. 15.
Zwoliński J. B. 1990. Intensive silviculture and yield stability
in tree plantations: an ecological perspective. South
African Forestry Journal, 155: 33-36.
Zwoliński J. B. 1998. The function and needs of plantation
forestry research to optimize-Iand management in South
Africa. South African Forestry Journal, 183: 36-46.
Zwoliński J. B„ Morze J. 1991. Leśnictwo plantacyjne w
Południowej Afryce. Sylwan, 12: 45-55.
Praca została złożona 26.06.2008 r.' i po recenzjach przyjęta 28.08.2008 r.
© 2008, Instytut Badawczy Leśnictwa