Wstęp – katalog portretów Lwowskiej Galerii Sztuki Zalążki

Wstęp – katalog portretów Lwowskiej Galerii Sztuki
Zalążki malarstwa portretowego na ziemiach Rzeczypospolitej sięgają czasów
średniowiecza, ale dopiero w epokę Odrodzenia portret jako świadectwo humanizmu oraz
indywidualizacji jednostki ludzkiej w pełni ukształtował się i zdobył samoistne prawa.
Konterfekt, jak w owych czasach nazywano malarskie podobizny ludzi, „odkrywa”
portretowanego człowieka – jego charakter, stan ducha, przekazuje jego odczucia, życie
wewnętrzne. Właśnie dlatego portret tak szybko nabiera popularności w coraz szerszych
kręgach społeczeństwa polskiego, powstają pierwsze galerie portretów rodzin szlacheckich, a
z portretu epitafijnego wyodrębnia się, specyficznie polski rodzaj portretu jakim stał się
portret trumienny.
Rozkwit malarstwa polskiego przypada na drugą połowę XIX oraz na początek XX
w. a zarazem z tym wzrasta ilość zamówień na portrety, zwłaszcza wśród mieszczan. Portret
z tego okresu, t.zw. biedermeierowski, jest szeroko reprezentowany w zbiorach Lwowskiej
Narodowej Galerii Sztuki przede wszystkim dziełami artystów różnego pochodzenia
działających w Galicji, najczęściej we Lwowie i w Krakowie.
Zazwyczaj najwięcej trudności w trakcie malowania portretu tkwi nie w samej pracy,
a w osobie, która zamiawia swój portret, dlatego najlepszym i najłatwiejszym pod tym
względem modelem dla malarza staje się on sam. Autoportret jest zarazem obrazem twórcy
jako człowieka, jako modela i rezultatem umiejętności i kunsztu artystycznego, pokazuje
zmianę w traktowaniu przez społeczeństwo osobowości malarza, przekształcanie się
rzemieślnika w artystę. Świadectwem tego i chlubą galerii stanowi fakt, że pokaźną część
kolekcji portretów galerii lwowskiej stanowią autoportrety malarzy polskich i to tak bogatą i
interesującą, że pozwoliło to mnie na zorganizowanie pierwszej w historii polskiego
muzealnictwa wystawy p.t. In Propria Persona. Malarzy Polskich Portret Własny, która
pokazywana była w 1998 r. w Muzeum Śląskim w Katowicach oraz w 1999 r. w Muzeum
Narodowym w Krakowie, jak również w kilku innych polskich muzeach.
Tematem a zarazem treścią niniejszego katalogu są portrety osobistości
Rzeczypospolitej obecnie przechowywanych w zbiorach Lwowskiej Narodowej Galerii
Sztuki. W tym portretów nie tylko Polaków, ale i przedstawicieli innych narodowości
niegdyś wchodzących do składu tego obszernego państwa. Poziom artystyczny portretów jest
bardzo zróżnicowany od arcydzieł malarstwa najwybitniejszych malarzy polskich i
europejskich do portretów amatorskich prezentujących przeważnie najbliższych członków
rodziny autora, przedstawiających raczej wartość historyczną niż artystyczną.
Pochodzenie poszczegónych portretów jest różnorodne. Co dotyczy kolekcji istnie
galeryjnej, to znaczy Galerii Narodowej m. Lwowa (spadkobierczynią której jest Lwowska
Narodowa Galeria Sztuki), to na nią złożyły się przede wszystkim dary prywatnych
lwowskich kolekcjonerów, wśród których chyba najbardziej zasłużyły na zmiankę dwie
osoby – p. Michał Toepfer, który to przekazał część swojej kolekcji malarstwa polskiego, w
tym osiem autoportretów, do galerii lwowskiej oraz p. Helena Budzynowska z Dąbczańskich,
twórczyni bogatych zbiorów artystycznych, historycznych i bibliotecznych, część z których
darowała do Muzeum Narodowego imienia Króla Jana III we Lwowie. Tak samo
postępowali i niektórzy artyści, składając w darze galerii swoje podobizny. W ciągu swojej
ponad wiekowej historii, w miarę możliwości, galeria lwowska kupowała i kupuje nadal od
osób prywatnych objekty malarstwa polskiego, w tym i portrety.
2
Burzliwe wydarzenia polityczne oraz zmiany które nastąpiły po wybuchu II wojny
światowej w 1939 r. sprzyczyniły się do konfiskat przez nowe władze sowieckie majątków
polskich rodzin jak szlacheckich tak i mieszczańskich, a ich kolekcje dzieł sztuki, w lepszym
wypadku, trafiały do muzeów lwowskich. Tak w 1940 r. do zbiorów galerii wcielono
prywatne zbiory Dzieduszyckich, Gołuchowskich, L. Pinińskiego, K. Brunickiego, St.
Badeniego. B. Orzechowicza, oraz liczne mniejsze prywatne kolekcje. Nie obeszło się bez
zmian i w tak dużych instytucjach jak, Biblioteka Fundacji hr. Baworowskiego, Ukraińskie
Muzeum Narodowe we Lwowie, Muzeum Przemysłu Artystycznego czy Muzeum
Historycznego m. Lwowa. W przypadku Muzeum im. XX. Lubomirskich w Zakładzie
Narodowym im. Ossolińskich sytuacja była jeszcze tragiczniejsza, ponieważ po wybuchu
wojny, jesinią 1939 r., wielu osób obawiających się grabieży złożyło w depozycie do tego
zakładu setki prywatnych dzieł sztuki. Jak się okazało później nie zagwarantowało to im
bezpieczeństwa. Wszystkie te kolekcje najpierw zostały nacjonalizowane przez władze
sowieckie, a później podzielone, w rezultacie tego część ich trafiła do galerii. Przede
wszystkim były to dzieła sztuki zachodnioeuropejskiej w tym polskiej, a wśród nich i
portrety. Przekazy te trwały i w czasach powojennych aż do lat 80-ch ubiegłego wieku.
Ogromna kolekcja portretów Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki obecnie
rozmieszczona jest w kilku jej działach. Chronologicznie najstarsze portrety przechowywane
są w magazynach na zamku w Olesku, a część z nich udostępniona jest widzom na salach i w
pokojach zamkowych. Pewna ilość portretów od niedawna pokazywana jest w jednym z
odnowionych budynków zamku w Złoczowie. Portrety XIX i XX w. pokazywane i
przechowywane są w pałacu Potockich i w głównym gmachu galerii we Lwowie.
W trakcie opracowania obiektów i materiałów do Katalogu autor napotkał się z
licznymi błędami i nieścisłościami w zapisach nazwisk w księgach inwetarza jak w dawnych
tak i współczesnych. W miarę możliwości poprawiłem je lub wyeliminowałem. W pewnej
ilości wypadków autorowi Katalogu udało się ustalić nazwiska osób portretowanych, które
figurowały jako portrety osób nieznanych. W tym przypadku po wskazanej proweniecji
portretu podane jest że obraz ten został przekazany do LGO jako Portret nieznanej kobiety
lub mężczyzny. Do najważniejszych, moim zdaniem odkryć można zaliczyć między innymi
portrety: Józefa Brykcyńskiego, Augusta (Aleksandra) Czartoryskiego, Samuela Wolfa
Hutmana, Rafała Malczewskiego, Franciszka de Paula Pisztka, Józefa Sanciewicza,
Mateusza Eustachego Sartyniego, Franciszka Siarczyńskiego, Kazimierza i Leona de Vaux,
Marii Wirtemberskiej oraz Filipa Zaleskiego.
Za podstawę prezentacji dzieł w katalogu przyjęto układ alfabetyczny nazwisk osób
portretowanych. Portrety anonimowe zostały zgrupowane na końcu opracowania i ułożone w
porządku chronologicznym. Przy nazwisku osoby sportretowanej zamieszczono podstawowe
informacje biograficzne. Niżej podano nazwisko autora portretu oraz datę jego powstania.
Każde hasło katalogu zawiera podstawowe informacje inwentarzowe, napisy na obiekcie
oraz informacje o jego proweniencji.
Powstanie niniejszego tomu stało się możliwe dzięki pomocy i zaangażowaniu wielu
osób. Za okazaną życzliwość i zainteresowanie serdecznie dziękuję przede wszystkim:
Borysowi Woźnickiemu, dyrektorowi Narodowej Galerii Sztuki we Lwowie, Jerzemu T.
Petrusowi, wicedyrektorowi Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów
Sztuki oraz Jackowi Milerowi, dyrektorowi Departamentu do Spraw Polskiego Dziedzictwa
Kulturowego za Granicą, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wdzięczność
jestem również winien recenzentowi - Panu dr Kazimierzowi Kuczmanowi za bardzo ważne
3
uwagi, które z szacunkiem przyjąłem i uwzględniłem. Pracę nad katalogiem i jego wydanie
sfinansował program operacyjny Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Kustosz, gł. inwentaryzator
Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki
Igor Chomyn