Status bibliotekarza w bibliotece naukowej Librarian`s status in a

Status bibliotekarza w bibliotece naukowej Librarian`s status in a

BIBLIOTEKI NAUKOWE W
KULTURZE
I CYWILIZACJI
Bolesław Howorka
Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Pozna
[email protected]
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
Librarian's status in a scientific library
Abstrakt
Autor doprecyzowuje temat referatu i wskazuje, e zajmuje si wył cznie statusem prawnym
zawodu bibliotekarza. Omawia regulacje prawne dotycz ce zawodu i wskazuj c, e
problematyka ta zawsze stanowiła przedmiot zainteresowania prawników. W dalszej cz ci
referatu wymienione zostały akty normatywne uchylone, które regulowały status zawodowy
bibliotekarza. Szerzej omówione zostały przepisy obecnie obowi zuj ce, a tak e
przygotowywana ustawa: "Prawo o szkolnictwie wy szym" (aktualnie w komisjach sejmowych),
przepisy dotycz ce bibliotekarzy zatrudnionych w szkołach wy szych. Ostatnia cz
referatu
zajmuje si problemami zwi zanymi z przepisami o wykonywaniu zawodu w pa stwach
członkowskich UE.
Słowa kluczowe
bibliotekarze - status prawny; zawód bibliotekarza
Abstract
The author defines more precisely the subject of his report and indicates that he is concerned
only with the legal status of the librarian's profession. He discusses legal regulations
concerning the profession and points out that the issue at hand has always been the subject of
legal interest. Further, the author mentions the abolished laws regulating the professional
situation of librarians. The author also describes in more detail active regulations and the one
in preparation: "Higher Education Act" (at present in parliamentary commissions), also,
regulations concerning librarians employed in institutions of tertiary education. The last part of
the report deals with problems connected with regulations on the profession in the member
countries of the European Union.
Key words
librarians - legal status; the profession
1. Aby okre li zakres tematyczny referatu i by nie potraktowa tego
tematu zbyt szeroko oraz unikn zwi zanych z tym nieporozumie uznałem,
e przede wszystkim konieczne jest odniesienie si do poj cia „status”,
u ci lenie tego okre lenia dla potrzeb tego opracowania. Wg nowego,
popularnego „Słownika wyrazów obcych”1: „Status (łac.) – stan, poło enie,
stan prawny, pozycja społeczna, sytuacja, w której kto lub co si znajduje”.
To bardzo szerokie okre lenie tego poj cia. Oparcie tre ci mojego referatu
o wła nie tak jego definicj spowodowałoby, e nie potrafiłbym sprosta
postawionemu przed nim zadaniu i dobrze opracowa tekst o tre ci
odpowiadaj cej tytułowi, wła ciwie i w pełni wywi za si z nało onego
na mnie zadania. Bo te opisanie ogólnej sytuacji, poło enia bibliotekarzy
w naszych bibliotekach naukowych, odniesienie si do pozycji społecznej
1
Słownik wyrazów obcych, red. A. Latusek. Wydaw. „Zielona Sowa”, Kraków 2004, s. 816.
280
Bolesław Howorka
osób wykonuj cych ten zawód, to zadanie trudne, to zadanie, które mogłoby
stanowi przedmiot zainteresowania konferencji, a nie jednego referatu (i tak
naprawd nie wiem, czy byłoby to zadanie wykonalne). Dlatego, jako
bibliotekarz i prawnik, nie odchodz c daleko od powy ej zacytowanej
definicji, si gn łem do innego słownika, w którym znalazłem pierwotne,
historyczne
okre lenie
tego
poj cia,
zajrzałem
do
słownika
encyklopedycznego prawa rzymskiego. Bo wła nie z tego prawa, z tego
j zyka, z łaciny wywodzi si ten termin. Jak powszechnie wiadomo, system
prawny, który powstał w Rzymie, przetrwał wiele wieków i stał si podstaw
do budowy szeregu współcze nie obowi zuj cych ustaw, m.in.
obowi zuj cego aktualnie u nas w Polsce „Kodeksu Cywilnego”. „Status”
w prawie rzymskim to okre lenie stanowiska prawnego jakiej osoby2, jej
sytuacji prawnej. To tak e, obecnie, okre lenie odnosz ce si do sytuacji
prawnej okre lonej, z zasady formalnie wyodr bnionej, grupy osób. I do tak
zdefiniowanego poj cia, do sytuacji prawnej bibliotekarzy zatrudnionych
w bibliotekach naukowych, odnosz si w moim referacie.
2. Sytuacja prawna ka dego pracownika zwi zana jest przede
wszystkim z zakresem zleconych mu czynno ci składaj cych si na
wykonywany przez niego zawód. Obowi zuj ce przepisy (zał cznik do
rozporz dzenia Ministra Gospodarki i Pracy3) mówi , e: „Zawód
zdefiniowany został jako zbiór zada (zespół czynno ci) wyodr bnionych
w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi
zmianami przez poszczególne osoby i wymagaj cych odpowiednich
kwalifikacji (wiedzy i umiej tno ci), zdobytych w wyniku kształcenia lub
praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi ródło dochodów.” Wg powołanego
rozporz dzenie zawód mo e dzieli si na specjalno ci. „Specjalno jest
wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera cz
czynno ci
o podobnym charakterze (zwi zanych z wykonywan funkcj lub przedmiotem
pracy), wymagaj cych pogł bionej lub dodatkowej wiedzy i umiej tno ci,
zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki.” Powołane przepisy
definiuj takie poj cia, jak „umiej tno ” i „kwalifikacje zawodowe”.
„Umiej tno
okre lono
jako sprawdzon
mo liwo
wykonania
odpowiedniej klasy zada w ramach zawodu (specjalno ci), natomiast przez
kwalifikacje zawodowe rozumiane s układy wiedzy i umiej tno ci wymagane
do realizacji składowych zada zawodowych”.4
W pierwszej grupie wielkiej klasyfikacji uwzgl dniaj cej poziomy
kwalifikacji uj to przedstawicieli władz publicznych, wy szych urz dników
i kierowników – ta grupa nie stanowi przedmiotu zainteresowania autora
referatu. Druga grupa to specjali ci. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj ce
2
Prawo rzymskie: słownik encyklopedyczny, red. W. Włodarkiewicz. Wydaw. „Wiedza Powszechna”,
Warszawa 1986, s. 144.
3
Rozporz dzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i
specjalno ci dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania. Dz. U. nr 265, poz. 2644.
4
Patrz tak e na ten temat: Howorka B.: Zawód bibliotekarza w wietle przepisów prawnych. [W:] Zawód
bibliotekarza dzi i jutro: materiały z ogólnopolskiej konferencji (Nał czów 18 – 20 wrze nia 2003).
Wydaw. SBP, Warszawa 2003. (Seria: Nauka - Dydaktyka – Praktyka), z. 64, s. 11–28.
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
281
posiadania wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, umiej tno ci oraz
do wiadczenia w zakresie nauk technicznych, przyrodniczych, społecznych,
humanistycznych i pokrewnych. Główne zadania przedstawicieli tych
zawodów to przede wszystkim wdra anie do praktyki koncepcji i teorii
naukowych lub artystycznych, powi kszanie dotychczasowego stanu wiedzy
poprzez badania i twórczo oraz systematyczne nauczanie w tym zakresie. W
tej grupie s wymienieni m.in. informatycy (213), a tak e archiwi ci,
bibliotekoznawcy i specjali ci informacji naukowej (243), w tym (w bardziej
szczegółowym układzie) bibliotekoznawcy (243201), specjali ci informacji
naukowej, technicznej i ekonomicznej (243202) oraz pozostali
bibliotekoznawcy i specjali ci informacji naukowej (243290). Trzecia grupa
to technicy i inny redni personel. Grupa ta obejmuje zawody wymagaj ce
wiedzy, umiej tno ci i do wiadczenia niezb dnych do wykonywania głównie
prac technicznych i podobnych, zwi zanych z badaniem i stosowaniem
naukowych oraz artystycznych koncepcji i metod działania. Wymienieni tu
zostali pracownicy archiwów, bibliotek i informacji naukowej (348), w tym
asystenci informacji naukowej (zawód szkolny: technik informacji naukowej)
(348201), bibliotekarze (348202) oraz pozostali pracownicy bibliotek
i informacji naukowej (348290). Inne grupy nie stanowi przedmiotu naszego
zainteresowania.
Szczegółow charakterystyk zawodów: bibliotekarza (348202),
bibliotekoznawcy (243201) oraz specjalisty informacji naukowej, technicznej
i ekonomicznej (243202) zawiera „Przewodnik po zawodach” 5. Wi cej
informacji na ten temat znajd zainteresowane osoby w pracy Anny Paszek,
do której odwołuj si w przypisie5.
Z przykro ci musz stwierdzi , e zarówno przepisy powołanego
rozporz dzenia3, jak i tre ci zawarte w „Przewodniku…”5 wzbudzaj
wiele w tpliwo ci. Przede wszystkim zdumienie bibliotekarzy musi budzi
ograniczenie mo liwo ci podj cia pracy w zawodzie „bibliotekoznawcy”
do osób, które uko czyły bibliotekoznawcze studia wy sze, prowadzone
przez uniwersytety i niektóre uczelnie pedagogiczne. Nie ma tu miejsca
dla tych osób, które maj c wykształcenie wy sze uko czyły podyplomowe
studia z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, nie ma tak e
miejsca dla bibliotekarzy dyplomowanych (o tej grupie zawodowej
w ogóle nic tam nie ma). Wg rozporz dzenia i „Przewodnika ...”
bibliotekarze mimo,
e posiadaj
uko czone studia wy sze
(„bibliotekarskie lub z dziedzin specjalistycznych reprezentowanych przez
dana bibliotek lub pokrewnych”) nie s specjalistami . Zaliczono ich do
grupy trzeciej, do techników i innego redniego personelu (sic !), mimo
posiadania przez nich wysokiego poziomu wiedzy zawodowej, wiedzy
specjalistycznej. To, moim zdaniem, wielkie nieporozumienie.
5
Przewodnik po zawodach, red. J. Kurjaniuk i in. Wydawnictwo Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej,
Warszawa 1998. Informacja za: Paszek A.: Bibliotekarz, bibliotekoznawca, specjalista informacji naukowej
– na marginesie klasyfikacji zawodów, cz. I. „Bibliotekarz”. 2004 nr 6, s. 8-11, cz. II. „Bibliotekarz”. 2004
nr 7-8, s. 22-28.
282
Bolesław Howorka
3. Problematyka zawodu stanowiła zawsze przedmiot zainteresowa
prawników, znajdowała swój znacz cy wyraz w przepisach prawnych, tak
w Konstytucji (np. art. 65 ust. 1), jak i w ustawach (np. w Kodeksie Pracy,
w ustawie o szkolnictwie wy szym, w ustawie o bibliotekach) oraz
w przepisach wydanych na podstawie ustaw. Przepisy definiuj m.in. poj cie
„ zawód” (na co wy ej wskazałem), stanowi o grupach zawodowych (m.in.
w ustawie o bibliotekach), okre laj wymagania kwalifikacyjne wymagane od
osób wykonuj cych okre lone zawody, sposób uzyskania takich kwalifikacji,
tabele stanowisk oraz zasady kształtowania si wynagrodze pracowników.
Liczne przepisy (ustaw, np. o bibliotekach, o szkolnictwie wy szym,
rozporz dzenia wydane na podstawie tych i innych ustaw) odnosz si
do zawodu bibliotekarza.
4. O sprawach zwi zanych z wykonywaniem zawodu bibliotekarza,
tak e bibliotekarza zatrudnionego w bibliotece maj cej charakter biblioteki
naukowej (w rozumieniu obowi zuj cych przepisów ustawy o bibliotekach,
o czym dalej) mówiły przepisy pochodz ce z okresu 1918 – 1939, przepisy
wydane przed II wojn wiatow . Informacje o aktach normatywnych (nie
tylko o tych pochodz cych z okresu dwudziestolecia mi dzywojennego)
mo na znale dziele Tadeusza Zarz bskiego6.
Do problemów zwi zanych ze stosunkiem słu bowym i uposa eniami
bibliotekarzy odniosło si kilka dekretów PKWN (pochodz cych sprzed dnia
17 kwietnia 1946 r.), przepisów stanowi cych o stosunku słu bowym i o
uposa eniach funkcjonariuszy pa stwowych, pracowników pa stwowych,
pracowników władz, urz dów, zakładów i instytucji pa stwowych
(informacja: Zarz bski Tadeusz op. cit.6; poz. 202-204, s. 45). Stosunek
słu bowy m.in. bibliotekarzy normował dekret z dnia 14 maja 1946 r. o
tymczasowym unormowaniu stosunku słu bowego funkcjonariuszów
pa stwowych (Dz. U. Nr 22, poz. 139) (informacja: Zarz bski Tadeusz, op.
cit.6; poz. 242, s. 51).
Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami
bibliotecznymi (Dz. U. Nr 26, poz. 163) nie odnosił si do spraw zawodu
bibliotekarza. O bibliotekarzach dyplomowanych zatrudnionych w
bibliotekach naukowych stanowił wydane po wej ciu dekretu w ycie
przepisy wykonawcze do ustawy z dnia 4 lutego 1949 r. o uposa eniu
pracowników pa stwowych ...7. Ta ustawa stanowiła tak e podstaw do
wydania rozporz dzenia Rady Ministrów z dnia 27 sierpnia
1966 r. w sprawie uposa enia pracowników słu by bibliotecznej8. Przepisy te
mówiły tak e o wymogach kwalifikacyjnych pracowników słu by
bibliotecznej.
6
Zarz bski T.: Katalog aktów normatywnych polskiego prawa bibliotecznego 1773-1983. Biblioteka
Narodowa, Warszawa 1985.
Dz.U. 1949 nr 7, poz. 39.
8
Dz.U. 1966 nr 37, poz. 225.
7
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
283
O pracownikach wszystkich bibliotek stanowiła ustawa z dnia
9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 12, poz. 63; z pó niejszymi
zmianami). Art. 29 ust. 1 stanowił: „Pracownicy, zatrudnieni na stanowiskach
bibliotekarskich, tworz zawodow grup bibliotekarzy”. Dalej, art. 30 ust. 1
mówił, e w bibliotekach naukowych mo na zatrudnia tak e inne osoby
(pracowników naukowo-badawczych, bibliotekarzy dyplomowanych i
pracowników słu by bibliotecznej, dyplomowanych pracowników
dokumentacji naukowej oraz pracowników in ynieryjnych, technicznych i
równorz dnych). Art. 29 ust. 4 powołanej ustawy stanowił podstaw do
wydania przepisów, jednolitych i obowi zuj cych we wszystkich
bibliotekach, tak e w bibliotekach naukowych, przepisów reguluj cych
zasady wynagradzania bibliotekarzy, a tak e stanowi cych o wymaganiach
kwalifikacyjnych dla pracowników słu by bibliotecznej – rozporz dzenia
Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie wynagradzania
pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów pa stwowych
i Filmoteki Polskiej (Dz. U. Nr 30, poz. 176). Te przepisy przez ponad
dziesi lat regulowały problemy zwi zane ze stanowiskami, kwalifikacjami
i wynagrodzeniami wszystkich bibliotekarzy.
Powołane tu przepisy mówi ce o stanowiskach, wymaganiach
kwalifikacyjnych oraz wynagrodzeniach pracowników bibliotek (powołane tu
wy ej rozporz dzenie Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1974 r. w sprawie
wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów
pa stwowych i Filmoteki Polskiej) stanowiło, e stosuje si je m.in. do
pracowników zatrudnionych w bibliotekach publicznych i w bibliotekach
szkół wy szych i obowi zywały do dnia 1 wrze nia 1985 r. I formalnie – do
tej daty, wszystkich bibliotekarzy, tak tych zatrudnionych w bibliotekach
publicznych, jak i w bibliotekach naukowych, obowi zywały w miar
jednolite przepisy. Przepisy rozporz dzenia z 1974 r. zostały zmienione po
wej ciu w ycie przepisów ustawy z dnia 26 kwietnia 1984 r.
o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowi zkach pracowników
upowszechniania kultury (Dz. U. Nr 26, poz. 129; z pó niejszymi zmianami).
5. Obowi zuj ca obecnie ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r.
o bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, zmiany: Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz.
668, Dz. U. z 2001 r. Nr 129, poz. 1440, Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984)
o sprawach pracowników bibliotek stanowi w art. 29, w którym jest m.in.
mowa o bibliotekarzach dyplomowanych. ((„1. Pracownicy zatrudnieni na
stanowiskach bibliotekarskich powinni posiada kwalifikacje bibliotekarskie.
Tworz oni grup zawodow bibliotekarzy.
2. Do pracowników, o których
mowa w ust. 1, nale :
1) pracownicy słu by bibliotecznej: młodszy
bibliotekarz, bibliotekarz, starszy bibliotekarz, kustosz i starszy kustosz, 2)
bibliotekarze dyplomowani: asystent, adiunkt, kustosz dyplomowany, starszy
kustosz dyplomowany.
3. W bibliotekach mog by zatrudnieni, w razie
potrzeby, specjali ci innych zawodów zwi zanych z działalno ci biblioteczn .
4. Minister wła ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego
w porozumieniu z wła ciwymi ministrami okre li, w drodze rozporz dzenia,
284
Bolesław Howorka
wymagania kwalifikacyjne uprawniaj ce do zajmowania okre lonych
stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji”)).
Ustawa o bibliotekach w rozdz. 6 – art. 21 okre la status biblioteki
naukowej, a tak e stanowi, które biblioteki s bibliotekami naukowymi. ((„1.
Biblioteki naukowe: 1) słu potrzebom nauki i kształcenia, zapewniaj c
dost p do materiałów bibliotecznych i zasobów informacyjnych niezb dnych
do prowadzenia prac naukowo-badawczych oraz zawieraj cych wyniki bada
naukowych, 2) prowadz działalno
naukowo-badawcz w zakresie
bibliotekoznawstwa i dziedzin pokrewnych, a tak e w zakresie obsługiwanych
przez nie dziedzin nauki.
2. Do bibliotek naukowych nale :
1)
Biblioteka Narodowa, 2) biblioteki, których organizatorami s szkoły wy sze,
3) biblioteki, których organizatorem jest Polska Akademia Nauk, 4)
biblioteki, których organizatorami s jednostki badawczo rozwojowe,
5) inne biblioteki.
3. Wykaz bibliotek naukowych prowadzi Biblioteka
Narodowa.
4. Minister wła ciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa
narodowego okre li, w drodze rozporz dzenia, zasady i tryb zaliczania
bibliotek, o których mowa w ust. 2 pkt 5, do bibliotek naukowych oraz ustali
ich wykaz.”)).
W oparciu o powołane przepisy ustawy o bibliotekach Minister
Kultury i Sztuki wydał rozporz dzenie w sprawie zasad i trybu zaliczania
bibliotek do bibliotek naukowych oraz ustalania ich wykazu9. Przepisy te
stanowi (w § 1), e o status biblioteki naukowej mog ubiega si biblioteki,
które prowadz lub koordynuj prace badawcze, badawczo-rozwojowe
w zakresie bibliotekoznawstwa, informacji naukowej i dziedzin pokrewnych,
a tak e obsługiwanych przez te biblioteki dziedzin gospodarki narodowej
i ycia społecznego. Przepisy § 2 rozporz dzenia okre laj warunki
pozwalaj ce na to, by biblioteka ubiegała si o zaliczenie jej do grona
bibliotek naukowych. Uwzgl dnia si
tu działalno
merytoryczn
i dokonania biblioteki [szczegóły w rozporz dzeniu: lit. a) – e)], a tak e jej
sytuacj organizacyjn i kadrow (zatrudnienie pracowników o odpowiednim
przygotowaniu zawodowym i kwalifikacjach naukowych).
Moje w tpliwo ci budzi wył cznie jedna sprawa: czy w sytuacji,
kiedy członkiem rz du jest minister wła ciwy do spraw nauki, sprawy
bibliotek naukowych (w szerokim rozumieniu tego problemu) nie
powinny by przedmiotem zainteresowania tego organu, a nie ministra
wła ciwego do spraw kultury.
6.
O sprawach zawodu bibliotekarza zatrudnionego w szkole
wy szej stanowiły i stanowi przepisy ustaw okre laj cych zasady działania
tych instytucji. Nale y tu wskaza , e ustawy obowi zuj ce w latach 1918 –
1947 problemom bibliotekarzy po wi ciły bardzo mało miejsca. Pod rz dem
9
Rozporz dzenie z dnia 19 marca 1998 r. ogłoszone w Dz. U. Nr 44, poz. 269. Zał cznik: Wykaz bibliotek
zaliczonych do bibliotek naukowych (24 biblioteki, w tym 10 bibliotek maj cych charakter głównych lub
centralnych, 9 bibliotek głównych bibliotek publicznych, 2 biblioteki towarzystw naukowych i 2 biblioteki
muzeów).
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
285
ustawy z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich (Dz.U. Nr 72, poz.
494) weszło w ycie rozporz dzenie Prezydenta RP z dnia 24 lutego 1928 r. o
stosunku słu bowym pracowników pa stwowych szkół akademickich ...
(jednolity tekst w Dz.U. z 1933 r. Nr 76, poz. 551), w którym znalazły si
postanowienia mówi ce o powołaniu do pracy w uczelni bibliotekarzy o
najwy szych kwalifikacjach – kustoszy. To rozporz dzenie, z nieistotnymi dla
bibliotekarzy zmianami, obowi zywało pod rz dem kolejnej ustawy (z dnia
15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, jednolity tekst ogłoszony w Dz.U.
z 1938 r. Nr 1, poz. 6).
W dekrecie z dnia 28 pa dziernika 1947 r. o organizacji nauki
i szkolnictwa wy szego (Dz. U. Nr 66, poz. 415) nie było adnych
postanowie dotycz cych pracowników bibliotek uczelnianych. Nic na ten
temat nie mówił, równie , kolejny akt normatywny reguluj cy zasady
funkcjonowania szkół wy szych: ustawa o szkolnictwie wy szym i
o pracownikach nauki z dnia 15 grudnia 1951 r. (Dz. U. z 1952 r. Nr 6, poz.
38). Natomiast o tych sprawach stanowił, wydany pod rz dem tej ustawy,
„statut wzorcowy” (Rada Ministrów ustaliła wzorcowy statut szkoły wy szej
uchwał nr 477 z dnia 4 czerwca 1952 r. ogłoszona w Monitorze Polskim Nr
A-57, poz. 883; bibliotek i bibliotekarzy dotyczyły §§ 42-48 tego statutu).
Niew tpliwie bardzo wa n dla bibliotekarzy i dokumentalistów była
kolejna ustawa (z dnia 5 listopada 1958 r.) o szkolnictwie wy szym
(nowelizowana, j. t. w Dz. U. z 1973 r. Nr 32, poz. 191). W tym akcie
normatywnym, w dziale IV zatytułowanym: „Nauczyciele akademiccy i inni
pracownicy szkoły””, w rozdziale 1: „Nauczyciele akademiccy” – po raz
pierwszy znalazły si postanowienia o powoływaniu na odpowiednie
stanowiska (starszego kustosza dyplomowanego, kustosza dyplomowanego,
adiunkta bibliotecznego, asystenta bibliotecznego, a tak e starszego
dokumentalisty dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta
dokumentacji naukowej, asystenta dokumentacji naukowej) bibliotekarzy
dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej (art.
80 i 81). Ponadto art. 128 mówił, e w szkole wy szej, na podstawie umowy o
prac zawartej przez rektora, zatrudnia si , na wniosek dyrektora biblioteki
głównej, pracowników słu by bibliotecznej. Art. 129 stanowił podstaw do
stanowienia, w drodze rozporz dzenia, tabeli stanowisk dla pracowników, o
których mowa w art. 128 powołanej ustawy (rozporz dzenia Rady Ministrów:
z dnia 19 wrze nia 1958 r.; z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposa enia
pracowników słu by bibliotecznej).
Wg art. 131 ust. 3 ustawy z dnia 4 maja 1982 r. o szkolnictwie
wy szym (j. t. W Dz. U. z 1985 r. Nr 42, poz. 201) bibliotekarze
dyplomowani oraz dyplomowani pracownicy dokumentacji naukowej byli
pracownikami naukowo-dydaktycznymi, nauczycielami akademickimi. O ich
stanowiskach stanowiły dalsze przepisy tego aktu normatywnego (art. 141
i 142), kolejny art. (143) mówił o ich kwalifikacjach oraz o trybie
zatrudniania, a art. 145 ust. 6 o czasie pracy.
286
Bolesław Howorka
Z pocz tkiem roku akademickiego 1990/1991 weszła w ycie
7.
obowi zuj ca obecnie ustawa z dnia 12 wrze nia 1990 r. o szkolnictwie
wy szym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 z licznymi pó niejszymi zmianami).
W ustawie tej, w dziale IV „Pracownicy uczelni”, art. 75 ust. 1 stanowi:
„Uczelnia zatrudnia nauczycieli akademickich i pracowników nie b d cych
nauczycielami akademickimi”; i dalej w ust. 4: „Pracownikami uczelni nie
b d cymi nauczycielami akademickimi s : ...2) pracownicy biblioteczni oraz
dokumentacji i informacji naukowej, ...”. Do pracowników bibliotecznych
odnosz si przepisy art. 77: „1. Przepisy dotycz ce pracowników naukowodydaktycznych stosuje si odpowiednio do pracowników wymienionych w art.
75 ust. 4 pkt 2 i maj cych uprawnienia bibliotekarzy dyplomowanych oraz
dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej,
zatrudnionych na stanowiskach: starszego kustosza i starszego dokumentalisty
dyplomowanego, kustosza i dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta
bibliotecznego i adiunkta dokumentacji i informacji naukowej oraz asystenta
bibliotecznego i asystenta dokumentacji i informacji naukowej, je eli ustawa
lub przepisy szczególne nie stanowi inaczej.
2. Przepisy dotycz ce
pracowników dydaktycznych stosuje si odpowiednio do pracowników
bibliotecznych oraz dokumentacji i informacji naukowej, zatrudnionych na
stanowiskach: kustosza bibliotecznego, starszego bibliotekarza i starszego
dokumentalisty, je eli ustawa lub przepisy szczególne nie stanowi inaczej.”
W art. 82 zawarte zostały delegacje dla ministra wła ciwego do spraw
szkolnictwa wy szego do wydania w drodze rozporz dzenia (chodzi tu:
1) o warunki, jakie powinien spełnia kandydat na dyplomowanego
bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji
naukowej,
2) o zasady oraz tryb post powania kwalifikacyjnego
przyznaj cego uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego
pracownika dokumentacji i informacji naukowej,
3)
o
zasady
awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika
dokumentacji i informacji naukowej). Kolejne delegacje zostały zawarte w art.
83 ustawy („1. Kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada osoba
zatrudniana na stanowisku dydaktycznym, okre la statut uczelni. 2. Minister
wła ciwy do spraw szkolnictwa wy szego okre li, w drodze rozporz dzenia,
kwalifikacje zawodowe, jakie powinna posiada osoba zatrudniona na jednym
ze stanowisk, o których mowa w art. 77 ust. 2, uwzgl dniaj c sta pracy i
praktyki zawodowe” ). Te przepisy stanowi podstaw wydania: 1)
rozporz dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 stycznia 1992 r.
w sprawie warunków, jakie powinien spełnia kandydat na dyplomowanego
bibliotekarza oraz na dyplomowanego pracownika dokumentacji i informacji
naukowej, zasad i trybu post powania kwalifikacyjnego, a tak e zasad
awansowania dyplomowanego bibliotekarza i dyplomowanego pracownika
dokumentacji i informacji naukowej (Dz.U. Nr 15, poz. 59); 2) zarz dzenia
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 pa dziernika 1991 r. w sprawie
okre lenia kwalifikacji zawodowych, jakie powinna posiada osoba
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
287
zatrudniana w uczelni na stanowisku kustosza bibliotecznego, starszego
bibliotekarza i starszego dokumentalisty (M.P. Nr 36, poz. 266).
O wynagrodzeniach pracowników szkół wy szych stanowi art.
117a ust. 1 ustawy, na tej podstawie wydane były i s wydawane przepisy
wykonawcze.
Ustawa o szkolnictwie wy szym stanowi tak e o wymaganiach
kwalifikacyjnych od osoby ubiegaj cej si o stanowisko dyrektora biblioteki
głównej uczelni. Art. 66 ust. 1 mówi: „Dyrektorem biblioteki głównej mo e
by
osoba posiadaj ca uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego.
Dyrektorem biblioteki głównej mo e by tak e osoba posiadaj ca tytuł
naukowy”.
Nale y tu doda , e podobne regulacje obowi zuj w wy szych
szkołach zawodowych. Nale y tu wskaza na postanowienia ustawy z dnia 26
czerwca 1997 r. o wy szych szkołach zawodowych (Dz. U. Nr 96, poz. 590,
z pó niejszymi zmianami – art. 49 pkt 3 i art. 50 ust. 3).
8. Przewiduje si , e w najbli szym czasie przepisy ustawy
o szkolnictwie wy szym z 1990 r. (i nie tylko tej ustawy) ma zast pi nowy,
kompleksowy akt normatywny – ustawa: „Prawo o szkolnictwie wy szym”10.
Ustawa ta zaliczy do grona nauczycieli akademickich (art. 99 pkt 4)
dyplomowanych pracowników bibliotecznych oraz dyplomowanych
pracowników dokumentacji i informacji naukowej. Art. 104 mówi o
stanowiskach
dyplomowanych
pracowników
bibliotecznych
oraz
dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji naukowej, a art. 108
zawiera delegacj dla ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego do
okre lenia, w drodze rozporz dzenia: 1) warunków, jakie powinien spełnia
kandydat na te stanowiska (uwzgl dniaj c w szczególno ci wymagania w
zakresie posiadanego wykształcenia, sta u pracy i osi gni naukowych,
pozwalaj cych na dopuszczenie do post powania kwalifikacyjnego oraz
warunków uzyskiwania zwolnienia z tego post powania), 2) szczegółowych
zasad, formy i trybu post powania kwalifikacyjnego stanowi cego podstaw
do przyznawania stosownych uprawnie , uwzgl dniaj c tryb powoływania
oraz zasady funkcjonowania komisji egzaminacyjnej,
3) szczegółowych
zasad awansowania tych bibliotekarzy (dokumentalistów) z uwzgl dnieniem
wymaga kwalifikacyjnych warunkuj cych awans zawodowy, wykaz
specjalizacji zawodowych oraz zakres tematyczny, a tak e 4) wzór
za wiadczenia o uzyskaniu kwalifikacji zawodowych.
Przepisy ustawy de lege ferenda przewiduj m.in., e: 1) wszyscy
bibliotekarze, tak e dyplomowani, b d zatrudnieni na podstawie umowy
o prac (art. 109 ust. 1); 2) rozwi zanie stosunku pracy nast powa b dzie w
10
Na stronach Konferencji Rektorów Polskich znajduje si informacja z dnia 9. marca.2005 r.: Marszałek
Sejmu przedstawił zakładany harmonogram prac nad projektem ustawy przewiduj cy: 1) zako czenie prac
Komisji Sejmowej i drugie czytanie ustawy w kwietniu br.; 2) trzecie czytanie tj. uchwalenie ustawy przez
Sejm w pierwszej połowie maja br.; 3) skierowanie ustawy do Senatu RP i powrót projektu wraz
z poprawkami Senatu przed upływem 30 dni; 4) uchwalenie ustawy przez Sejm w pierwszej dekadzie
czerwca br.
288
Bolesław Howorka
zgodzie z art. 118, tzn. na zasadach okre lonych w Kodeksie Pracy, z tym, e
rozwi zanie stosunku pracy za wypowiedzeniem musi nast pi z ko cem
semestru;
3) podj cie dodatkowego zatrudnienia wymaga b dzie
zachowania procedury, o której mowa w art. 119; 4) odst pstwo od zasad
ogólnych dot. czasu pracy (art. 120 ust. 7), dotyczy tak e kustoszy, st.
bibliotekarzy i st. dokumentalistów (36 godz. tygodniowo); 5)
do
wszystkich nauczycieli akademickich, a wi c tak e i do bibliotekarzy
dyplomowanych, odnosi si b d przepisy o okresowych ocenach (art.
122); 6) o urlopach wypoczynkowych stanowi b d przepisy art. 123; 7)
nie wszystkie przepisy art. 124 (o „urlopach naukowych”) b d dotyczy
bibliotekarzy dyplomowanych (ust. 1 dot. tylko niektórych profesorów), ale
b d oni mie prawo do takich urlopów (ust. 2, 2a i 3) oraz do urlopów dla
poratowania zdrowia (ust. 4);
8) bibliotekarzy dyplomowanych
obowi zywa b d przepisy o emeryturach i rentach (art. 127 i nast.), a tak e
przepisy o odpowiedzialno ci dyscyplinarnej.(art. 129 i nast.);
9)
bibliotekarze dyplomowani b d mogli otrzymywa nagrody rektorskie (at.
144). O warunkach wynagradzania za prac i przyznawaniu innych wiadcze
zwi zanych z prac - dla wszystkich pracowników uczelni – stanowi b d ,
do czasu obj cia tych pracowników układem zbiorowym pracy lub
regulaminem wynagradzania, przepisy rozporz dzenia wydanego przez
ministra wła ciwego do spraw szkolnictwa wy szego w porozumieniu
z ministrem wła ciwym do spraw pracy.
9. Do spraw omawianych w tym tek cie niewiele wnosz przepisy
ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (t. j. Dz.
U. z 2001 r., Nr 33, poz. 388 z pó niejszymi zmianami) o jednostkach
badawczo-rozwojowych, które w zasadzie, w sprawach dotycz cych
bibliotekarzy, odsyłaj do innych przepisów, przede wszystkim do przepisów
obowi zuj cych w szkołach wy szych.
O statusie pracowników bibliotek Polskiej Akademii Nauk stanowi
przepisy ustawy z dnia 25 kwietnia 1997 r. o Polskiej Akademii Nauk11. Art.
68 w ród pracowników placówek naukowych oraz placówek pomocniczych
Akademii wymienieni zostali (ust. 1 pkt 2) pracownicy biblioteczni,
dokumentacji i informacji naukowej. Art. 71 ustawy stanowi
o dyplomowanych bibliotekarzach i o dyplomowanych pracownikach
dokumentacji i informacji naukowej (w ust. 1 wymienia si stanowiska tych
pracowników, analogicznie jak w ustawie o szkolnictwie wy szym), do tych
pracowników stosuje si przepisy o pracownikach naukowych (ust. 2).
Problemy płacowe tych pracowników reguluj rozporz dzenia Ministra Pracy
i Spraw Socjalnych wydane na wniosek Prezesa Akademii (art. 86 ust. 1).
W nnych sprawach, nie uregulowanych przepisami ustawy stosuje si kodeks
pracy.
10. Wst pienie Polski do Unii Europejskiej wymagało wydania
11
Dz. U. z 1997 r. Nr 75, poz. 469; zmiany Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943 i Dz. U. z 1999 r. Nr 49, poz.
484.
Status bibliotekarza w bibliotece naukowej
289
przepisów o wykonywaniu zawodów w pa stwach członkowskich UE. Dla
statusu bibliotekarzy, m.in. zatrudnionych w bibliotekach naukowych, wa ne
s postanowienia ustawy z dnia 26 kwietnia 2001 r. o zasadach uznawania
nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do
wykonywania zawodów regulowanych12 (ustawa ta stanowi podstaw do
wdro enia szeregu dyrektyw Wspólnot Europejskich w sprawie uznawania
dyplomów uko czenia studiów wy szych, uznawania kształcenia i szkolenia
zawodowego).
W zwi zku z t ustaw i w oparciu o przepisy ustawy o działach
administracji rz dowej Prezes Rady Ministrów wydał dnia 23 lutego 2004 r.
rozporz dzenie w sprawie wyznaczania ministra wła ciwego do spraw
uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym bibliotekarza, pracownika
dokumentacji i informacji naukowej13 (㤠1. Wyznacza si ministra
wła ciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego na ministra
wła ciwego do spraw uznawania kwalifikacji w zawodzie regulowanym
bibliotekarza, pracownika dokumentacji i informacji naukowej.”
„Wyznaczenie” to jest sprzeczne z przepisami ustawy o szkolnictwie
wy szym, która stanowi, e w gestii ministra wła ciwego do spraw
szkolnictwa wy szego s regulacje dotycz ce bibliotekarzy zatrudnionych
w uczelniach, przede wszystkim bibliotekarzy dyplomowanych, ponadto
nie jest zgodne z obowi zuj c klasyfikacj zawodów3.
Dalsze konsekwencje powołanych tu przepisów to wydanie przez
ministra kultury rozporz dzenia z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie sta u
adaptacyjnego i testu umiej tno ci odbywanych w toku post powania o
uznanie nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji
do wykonywania zawodów bibliotekarskich14. Rozporz dzenie to w § 1
okre la: „1) warunki, sposób i tryb odbywania sta u adaptacyjnego, sposób i
tryb wykonywania nadzoru nad odbywaniem sta u oraz oceny nabytych przez
wnioskodawc (osob , która zamierza podj lub wykonywa działalno w
Rzeczpospolitej Polskiej – art. 2 pkt 6 powołanej ustawy w brzmieniu dnia 10
maja 2002 r.15 ) umiej tno ci, a tak e sposób ustalania kosztów odbywania
sta u adaptacyjnego oraz tryb ich ponoszenia, 2) warunki, sposób i tryb
przeprowadzania testu umiej tno ci oraz oceny wykazanych przez
wnioskodawc
umiej tno ci, a tak e sposób ustalania kosztów
przeprowadzania testu umiej tno ci oraz tryb ich ponoszenia - w zawodach
regulowanych bibliotekarza oraz bibliotekarza, pracownika dokumentacji i
informacji naukowej.”
11. Jestem wiadomy tego, e tytuł: „bibliotekarz dyplomowany” ma
12
Dz.U. z 2001 r. Nr 87, poz. 954, z 2002 r. Nr 71, poz. 655, z 2003 r. Nr 190, poz. 1864, z 2004 r. Nr 96,
poz. 959.
13
Dz.U. z 2004 r. Nr 31, poz. 265.
14
Dz.U. z 2004 r. Nr 101, poz. 1050.
15
Ustawa o zasadach uznawania nabytych w pa stwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do
wykonywania zawodów regulowanych, ogł. w Dz.U. z 2002 r. Nr 71. 655.
290
Bolesław Howorka
w naszym prawie i w naszym systemie biblioteczno-informacyjnym swoj
tradycj i jest wła ciwie rozumiany. U nas tylko, w Polsce. Jak tu ju
wspomniałem, w niektórych krajach UE (np. w Niemczech) taki tytuł odnosi
si do kogo innego, tytuł taki maj osoby, które legitymuj si dyplomem
uko czenia trzyletnich studiów bibliotekarskich, studiów zawodowych (ich
odpowiednikiem jest nasz licencjat). W Anglii spotkałem si z innym
okre leniem, odnosz cym si do osób maj cych status odpowiadaj cy
statusowi „naszego” bibliotekarza dyplomowanego – „scientific librarian”.
Nie wiem, jakie regulacje prawne obowi zuj w tym kraju, tam zreszt wielu
spraw nie reguluj przepisy, ale zwyczaj („usus”). Mo e i u nas, w Polsce, ale
to ju w dalszej przyszło ci, warto byłoby zastanowi si nad zmian
nazwy tego tytułu, zast pi okre lenie ”bibliotekarz dyplomowany”
nazw „bibliotekarz naukowy”?
12. Nale ałoby si tak e zastanowi nad tym, czy w sytuacji, kiedy
biblioteki publiczne maj „swoj ” ustaw (bo przecie obowi zuj ca ustawa o
bibliotekach nie na wiele przydaje si bibliotekom naukowym) problemy
bibliotek naukowych wykonuj cych zadania centrów (uczelnianych,
instytutowych i in.) informacji naukowej oraz działaj ce jeszcze (niezbyt
liczne) o rodki informacji naukowej, a pracownicy tych bibliotek
i o rodków, nie zasługuj na odr bn ustaw , np. ustaw o krajowym
systemie biblioteczno-informacyjnym (i jego pracownikach) lub
o podobnym tytule (nazwa aktu normatywnego nie jest tutaj istotna), ustaw
ustalaj c , e nad systemem i wchodz cymi w jego skład jednostkami
organizacyjnymi nadzór w zakresie zgodno ci ich działa z przepisami
sprawuje minister wła ciwy ds. nauki, który koordynuje działalno ci
systemu. Moje propozycje w tej sprawie s zgodne z wnioskami przyj tymi na
konferencji bibliotekarzy, która odbyła si w 2003 r. w Nał czowie16, były
opublikowane w „Bibliotekarzu” pod koniec 2003 r.17
16
Ogólnopolska konferencja pt.: Zawód bibliotekarza dzi i jutro (Nał czów 18-20 wrze nia 2003 r.).
Howorka B.: Ustawa o krajowym systemie biblioteczno-informacyjnym. „Bibliotekarz”. 2003 12, s. 3-5.
Tematu tego dotycz tak e prace „społecznego zespołu ds. nowej ustawy bibliotecznej”; ich wyniki zostały
opublikowane na łamach „Bibliotekarza” (1993 nr 3, s. 5-10, 1994 nr 10, s. 5-7, 1994 nr 7/8, s. 3-12)
i „Biuletynu ZG SBP” ( 1994 nr 1, s. 51-60 i nr 2, s. 47-53 i s. 54-58).
17