Tom 24

FASCICULI ARCHAEOLOGIAE HISTORICAE
Water and Man in Past Centuries
Fasciculus XXIV
Publisher: INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOLOGY OF POLISH ACADEMY OF SCIENCES and
POLISH ACADEMY OF SCIENCES, ŁÓDŹ BRANCH
ISSN: 0860-0007
Adress: Institute of Archaeology and Ethnology of Polish Academy of Sciences, Tylna 1, 90-364 Łódź
Index:
Urszula Sowina, Water Supply of the Late-Medieval and Early-Modern Town in the Polish Lands
Marek Dworaczyk, Beata Wywrot-Wyszkowska, Water supply and disposal of its surplus in medieval
and early modern Kołobrzeg
Krzysztof Jagusiak, Maciej Kokoszko, Zofia Rzeźnicka, Delicacies from the sea. A selection of data on
the genus Thunnus from medical and other sources
Anna Bogumiła Kowalska, The Contribution of Fisheries to the Economy of Medieval Szczecin from
the Perspective of Archaeology
Jan Szymczak, Fish on Royal, Noblemen’s, Townsmen’s and Monastic Tables as well as in Soldier’s
Cauldrons in Medieval and Early Modern Poland
Jerzy Maik, Cogs on Elbląg Seals Dating from 1242 and 1367
Waldemar Ossowski, Archaeological evidence to the study on peasant sailing in Poland in 15th-17th
century
Piotr Strzyż, Water Obstacles and the Means to Cross Them in Early Medieval Poland
Witold Świętosławski, Breaching of Water Obstacles in the Military Activities of Late Medieval
Mongols
Urszula Sowina, Water Supply of the Late-Medieval and Early-Modern Town in the Polish Lands
The present paper discusses the ways of providing water supply and managing it in towns in the
Polish lands in the Late Middle Ages and Early Modern Times. Taking into account the fact that a very
small amount of relevant data concerns rainwater and spring water, the author focuses on the ways
water was obtained from rivers and wells, as well as supplied from waterworks. A tendency is noted
to use river water to the fullest extent. The different roles played by large rivers, depending on a
town’s location in relation to them, is also emphasized. Special attention is paid to Kraków’s water
network and the economic importance is shown of smaller watercourses, serving as a source of
energy for various kinds of watermills and a source of water for fish ponds and pools situated in the
vicinity of Kraków. The social and economic function performed by dug wells, being the main source
of water supply, particularly for beer brewing, in the intra muros area of medieval towns in the Polish
lands, is stressed. The beer manufacturing industry became the chief reason for developing
waterworks networks in many towns. In Kraków, however, at least in the beginning, waterworks, the
most perfect way of obtaining water, served as a means of enhancing the comfort of the town’s
patriciate.
Urszula Sowina, Zaopatrzenie w wodę w mieście późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym na
ziemiach polskich
W prezentowanej pracy omówiono główne sposoby zaopatrzenia w wodę i gospodarowania nią w
miastach na ziemiach polskich w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności. Zauważając, że
najmniej danych w źródłach pisanych odnosi się do wód deszczowych i źródlanych, pokazano
korzystanie z rzek, z wód studziennych oraz z tych doprowadzanych wodociągami. Wskazując na
dążenie do jak najpełniejszego wykorzystania rzek, zwrócono jednocześnie uwagę na rozmaitą rolę,
jaką spełniały duże rzeki w zależności od położenia miast względem nich. Ze szczególnym
uwzględnieniem sieci wodnej Krakowa pokazano ekonomiczne znaczenie mniejszych cieków
wodnych: jako źródeł energii dla różnych rodzajów młynów wodnych, oraz jako zaopatrujących w
wodę stawy i sadzawki rybne, istniejące wokół Krakowa. Podkreślono społeczną i ekonomiczną rolę
studzien kopanych, jako najważniejszych źródeł zaopatrzenia w wodę przestrzeni intra muros
średniowiecznych miast na ziemiach polskich, zwłaszcza w procesie produkcji piwa. Ta ważna gałąź
wytwórczości okazała się też głównym powodem powstawania sieci wodociągowych w wielu
miastach, chociaż w Krakowie początkowo wodociągi służyły raczej tylko dla wygody patrycjatu - jako
najdoskonalszy sposób zaopatrzenia w wodę.
Marek Dworaczyk, Beata Wywrot-Wyszkowska, Water supply and disposal of its
surplus in medieval and early modern Kołobrzeg
Numerous and diversified sources were acquired in the course of excavation research in the area of
late medieval Kołobrzeg, including sources that enable us to depict water economy. Inhabitants of
Kołobrzeg could draw water from three sources: the river and/or the town moat, ponds and streams
in the neighbourhood of the town, or they could make use of subsoil water. Water was supplied to
the town with wooden pressure and gravity water conduits. Public and private wells were also
constructed. These were originally wooden, and from the 17th c. onwards wells were more and more
often constructed of bricks. The system of devices which supplied the inhabitants with water and
disposed of its surplus, constructed in the Middle Ages and then frequently modernised, functioned
to the very end of the 19th c., when modern waterworks were constructed in Kołobrzeg.
Marek Dworaczyk, Beata Wywrot-Wyszkowska, Zaopatrzenie w wodę oraz odprowadzanie jej
nadmiaru w średniowiecznym i wczesnonowożytnym Kołobrzegu
W trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie późnośredniowiecznego Kołobrzegu
pozyskano liczne i zróżnicowane źródła, w tym również umożliwiające zilustrowanie gospodarki
wodnej. Mieszkańcy Kołobrzegu mogli zaopatrywać się w wodę z trzech źródeł, mianowicie z rzeki lub
fosy miejskiej, z pobliskich stawów i strumieni, a także wykorzystywać wody gruntowe. Woda
dostarczana była do miasta wykonanymi z drewna wodociągami ciśnieniowo-grawitacyjnymi.
Budowano również publiczne i prywatne studnie głębinowe, pierwotnie drewniane, a od XVII wieku
coraz częściej ceglane. Wzniesiony w średniowieczu, a później dość często modernizowany, system
urządzeń zaopatrujących mieszkańców w wodę oraz odprowadzających jej nadmiar przetrwał aż do
końca XIX stulecia, kiedy zbudowano w Kołobrzegu nowoczesną sieć wodociągową.
Krzysztof Jagusiak, Maciej Kokoszko, Zofia Rzeźnicka, Delicacies from the sea. A selection of data
on the genus Thunnus from medical and other sources
The role of fish in the diet of Antiquity and Byzantium is regarded as vital. However, no statistical
data regarding the popularity of individual species is available and general conclusions state maintain
good-quality fresh fish and fish preserves were relatively pricey. Ex definitione, they never
constituted staple food, which was still dominated by cereal products, leguminous plants and a
selection of vegetables and fruit. Hence the opson term, used customarily as regards fish and fish
preserves.
We have access to a wide range of literary sources providing information in connection with fish.
Apart from fine literature, this includes mostly the preserved work of Athenaeus of Naucratis, i.e.
Deipnosophistae, and very significant, yet rarely analysed in detail by historians so far, medical
literary sources, such as the works of Oribasius, Aëtius of Amida, Paul of Aegina and others.
Due to a cornucopia of data, the authors of the present article concentrate their interest only on two
selected terms encountered in Greek sources which relate to this genus, i.e. pelamys and thynnos
fish. In Greek sources, pelamys usually referred to sea fish, typically of considerable size. Most
probably, the authors quoting this name referred to the species known nowadays as Skipjack tuna or
bonito. On the other hand, the term thynnos was made use of to mean a large sea fish classified by
dieticians as belonging to ketodeis. Nowadays, it is more precisely referred to as tuna fish, however,
this term includes the whole group of species belonging to Thunnidae and identified as Thunnus
thynnus, Thynnus pelamys (Pelamys sarda) or Thynnus alalunga.
The source information leads us to a conclusion that pelamydes lived in the whole Mediterranean
Sea and adjacent basins. They were caught in Spain, around Sicily and the Apennine Peninsula (Italy).
However, considerable quantities of Skipjack tuna/bonito were caught in the vicinity of Byzantium.
This may be concluded from the fact that most information regarding Skipjack tuna/bonito living in
the Sea of Azov, Black Sea and in the Dardanelles can be encountered in the Greek authors' accounts.
We know that Skipjack tuna/bonito was an excellent raw material for producing fish preserves called
tarichos. Opinions expressed by Galen and Oribasius fully confirm this assumption.
As far as the dietetic advantages of Skipjack tuna/bonito are concerned, Deipnosophistae presents
extant fragments of works by Diphilus of Siphnus and Hicesius related to this topic. A passage from
the work written by the former author characterises pelamydes as nutritious but stodgy and diuretic
food. When the fish is processed into a preserve, it has a beneficial impact on the digestive tract and
dilutes juices in person's body. Hicesius, being another expert in this field, only mentioned that meals
prepared from Skipjack tuna were difficult to excrete. Oribasius claimed that pelamydes did not have
a beneficial impact on the digestive tract, their flavour properties were low (imbalanced humoral
system), the consumed fish generated gas in intestines, the meat was loose, hard to excrete but still
nutritious. As far as salted pelamys fish are concerned, Galen stated that salt fish produced of this
meat belonged to the best fish taiche available in the Mediterranean Sea basin, and Oribasius
confirmed this opinion. The latter is also the most accurate source of information as far as the
advantages of tariche made of Skipjack tuna/bonito are concerned.
Tuna fish lived in the whole Mediterranean Sea and adjacent basins. During the migrations, the fish
freely moved among all areas, and particularly two stages of their journey were described. Firstly, the
route from the Pillars of Hercules to southern Italy was observed. Two fishing and processing centres
of thynnos were located on this route, i.e. Iberian and Italian-Sicilian centres. Taking into account the
migration of fish between the Aegean Sea and the Sea of Azov, the third main fishing and processing,
centre, called Pont (Pontos), was established there.
The sources present several methods of preparing thynnoi as food. Caught fish were brought back to
the land, flayed and cut up. The analyzed sources show that a constant procedure for cutting up tuna
fish was established. This results from the fact that the sources present consistent names defining
individual parts of fish so they can be regarded as professional terminology, while dieticians stressed
the fact that different parts of this meat had various properties.
Tuna fish was commonly considered as a raw material for fish preserves. Tariche was produced from
specimens of different size, using salt as the preservative. Depending on the manufacturing location,
size of the fish, duration of the preservation process and type of the meat used, tarichos had
different names. The references to this issue are numerous, yet often ambiguous.
As far as dietetic advantages of tuna fish are concerned, they are analogous to the features of all
large-sized sea creatures, i.e. ketodeis. Ex definitione, they belonged to the group of fish whose meat
was hard. Aristotle mentioned that this meat is particularly fatty. Diphilus of Siphnus classified it as
stodgy but nutritious. Galen included it in the chapter devoted to fish having hard meat. He regarded
it as unpalatable and viscous. Thus, it was recommended to serve it with spicy additives which
diluted the harmful juices resulting from the digestive processes. Younger specimens were easier to
digest. The mature ones changed their characteristic after undergoing the preservation process.
Then, they became much easier to digest. Eating tuna fish resulted in thick juices generating in the
stomach. Nevertheless, this feature was typical for all ketodeis. Oribasius followed Galen's tradition
as regards his assessment of ketodeis. In his group description of this fish, he wrote that thynnoi are
not good for the stomach, have bad juices, cause flatulence, the meat has loose texture and is
difficult to excrete, but still nutritious. Oribasius particularly valued the underbelly parts. When fresh,
they had good juices, were easy to digest and did not require crumbling. However, since they were
fatty, they remained on the surface of digested products for longer periods of time. The solidity of
the alluded to general assumptions was confirmed by Aëtius of Amida and Paul of Aegina. Aëtius of
Amida classified tuna fish as fish having hard meat. Thus, he referred to it in the chapter on
foodstuffs contributing to the generation of thick juices, in particular black bile. Paul of Aegina shared
his predecessors' opinions and also included tuna fish in the chapter on ketodeis.
The above-mentioned compendium of knowledge on tuna fish and Skipjack tuna/bonito proves
considerable competence of those living in Antiquity as far as the general knowledge regarding sea
fauna is concerned. Unfortunately, this source of information still remains mostly unknown and
unexplored by modern researchers.
Krzysztof Jagusiak, Maciej Kokoszko, Zofia Rzeźnicka, Morskie delikatesy. Wybór informacji na
temat genus Thunnus zaczerpniętych ze źródeł medycznych i innych
Rolę ryb w diecie antyku i Bizancjum uważa się zwykle za istotną. Dysponujemy szeroką gamą źródeł
literackich, które dostarczają nam informacji na temat ryb. Oprócz literatury pięknej są to
Deipnosofiści Atenajosa z NaukratiS oraz bardzo znaczący zasób literatury medycznej (dzieła Galena,
Orybazjusza, Aecjusza z Amidy, Pawła z Eginy i innych).
Wiele źródeł antycznych i bizantyńskich mówi o rybach identyfikowanych dziś jako należące do genus
Thunnus, a określanych jako pelamys (bonito) oraz thynnos (tuńczyki). Źródła wskazują, że autorzy
greccy borykali się ze znacznymi trudnościami, gdy chcieli pokazać związki i różnice pomiędzy thynnoi
i pelamydes. Z analizy źródeł wynika, iż skupili się na występujących analogiach. Stąd też łączenie obu
pojęć i traktowanie ich jako faz rozwojowych jednego i tego samego gatunku.
Ogół informacji źródłowych skłania do wniosku, iż pelamydes żyły w całym Morzu Śródziemnym oraz
w akwenach przyległych. Wiemy, że bonito były znakomitym surowcem do sporządzania konserw
rybnych, czyli tarichos. Ilustracją tej tezy są choćby opinie Galena i Orybazjusza. Jeżeli chodzi o walory
dietetyczne ryb bonito, to w Deipnosofistach zachowane zostały fragmenty pracy Difilosa z Sifnos i
Hikesiosa na ten temat. Passus z dzieła tego pierwszego charakteryzuje pelamydes jako pożywne, ale
ciężkie, trudne do strawienia, a nadto moczopędne. Po przetworzeniu na konserwę dobrze wpływają
na przewód pokarmowy i przyczyniają się do rozcieńczenia soków w organizmie. Drugi z
wymienionych powyżej znawców tematu, Hikesios, stwierdził jedynie, że bonito nie były łatwe do
wydalenia. Jeśli idzie o cechy solonych ryb pelamys, to Galen utrzymywał, że konserwy produkowane
z ich mięsa należały do najlepszych przetworów rybnych dostępnych w basenie Morza Śródziemnego,
a Orybazjusz potwierdził tę opinię.
Termin thynnos z kolei oznaczał w zasadzie dużą rybę morską zaliczaną przez dietetyków do wielkich
stworzeń morskich, czyli ketodeis. Owe thynnoi, czyli tuńczyki, żyły w całym Morzu Śródziemnym oraz
w akwenach sąsiadujących. Migrując przemieszczały się one swobodnie między poszczególnymi
obszarami, a opisywano przede wszystkim dwa etapy tej podróży. Zwracano uwagę na trasę od
Słupów Heraklesa do południowej Italii. Przykładem relacji na ten temat są informacje zachowane
przez Oppiana. Na szlaku tym znajdowały się dwa centra połowu i przetwórstwa ryb thynnos, a
mianowicie iberyjskie i italsko-sycylijskie. Z uwagi na migracje ryb pomiędzy Morzami Egejskim a
Azowskim ukształtował się tam kolejny ośrodek połowu i przerobu tych ryb, tak zwany Pontem.
Źródła ukazują nam wiele metod potencjalnych sposobów przygotowywania thynnoi jako pożywienia.
Pojawiają się stałe nazwy określające poszczególne części ryby tak, że można je uznać za terminy
fachowe (kefale, auchen, kleides, hypogastria, kostai, ouraia). Dietetycy przypominali, że różne partie
mięsa miały odmienne właściwości. Tuńczyki były uznanym powszechnie surowcem do sporządzania
konserw rybnych. Tariche wytwarzano z egzemplarzy o różnej wielkości, stosując sól jako środek
konserwujący. W zależności od miejsca produkcji, rozmiarów ryby, długości procesu konserwowania
oraz rodzaju użytego na konserwę mięsa, tarichos nosiło odmienną nazwę (na przykład, Byzantion
tarichos, Pontikon tarichos, horaion, kybia, omotarichos etc.).
Gdy chodzi o walory dietetyczne ryb tuńczyków, to owe cechy są analogiczne do tych, jakie posiadają
wszystkie stworzenia morskie znacznych rozmiarów, to znaczy ketodeis. Ex definitione należały zatem
do ryb o twardym mięsie. Uważano je często za niesmaczne i śluzowate. Dlatego dobrze było
podawać je z ostrymi dodatkami, które rozcieńczały niebezpieczne dla zdrowia soki powstałe w
procesie trawienia. Młodsze egzemplarze były lżej strawne. Te wyrośnięte zmieniały swoje cechy
dopiero po zakonserwowaniu. Wtedy i one stawały się łatwiejsze do przyswojenia. Jedzenie
tuńczyków skutkowało tworzeniem się w organizmie gęstych soków. Tę zresztą właściwość miały
wszystkie ketodeis.
Przedstawione powyżej kompendium wiedzy na temat tuńczyków i bonito wskazuje na znaczną
kompetencję starożytnych, jeśli idzie o ogólną wiedzę na temat fauny morskiej. Nadto, zdają się one
potwierdzać istotną rolę, którą ryby odgrywały w wyżywieniu ludzi antyku i Bizancjum
zamieszkujących basen Morza Śródziemnego. Ten zasób informacji, niestety, pozostaje jednak ciągle
w dużej mierze nieznany i niewykorzystany przez nowożytnych badaczy.
Anna Bogumiła Kowalska, The Contribution of Fisheries to the Economy of Medieval Szczecin from
the Perspective of Archaeology
A collation of conclusions drawn from fishing equipment analysis and ichtiological research may be
helpful in tentatively reconstructing the organization and character of contemporary fisheries and
thus determining the changing role of fishing in the economic history of the city regarding both the
intensity of fishing activity and the species structure of the fish caught. Finds from archaeological
layers dating from the second part of the 11th – the beginning of the 12th centuries and the first half
of the 13th century confirm that fishing activity at ‘higher’ levels of organization and involving a
greater number of persons was characteristic of medieval Szczecin. Some significant ‘specialization’
in catching large fish and seals may be observed in the first part of the 12th century. From the close of
the 12th century onward, particularly in the first half of the 13th century, a change in the proportion of
fish species preferred by the town residents was accompanied by further changes in the frequency
and character of fishing equipment elements, which undoubtedly mirrored some alterations in the
fishing system. The period following granting town laws to Szczecin was characterized by a general,
dramatic fall in the frequency of fishing gear finds.
Anna Bogumiła Kowalska, Udział rybołówstwa w życiu gospodarczym średniowiecznego Szczecina z
perspektywy archeologii
W próbie odtworzenia sposobów organizacji i charakteru połowów, a tym samym określenia
zmiennej roli rybołówstwa w dziejach gospodarczych miasta, zarówno w zakresie intensywności
połowów, jak i struktury gatunkowej odławianych ryb, może być pomocna korelacja wniosków
płynących z analizy sprzętu rybackiego i wyników badań ichtiologicznych. W przypadku
średniowiecznego Szczecina rybołówstwo o „wyższym” stopniu organizacji, wymagające
jednoczesnego zaangażowania większej liczby osób, poświadczają znaleziska z nawarstwień
datowanych na dwa okresy: 2. połowę XI – początek XII wieku oraz z 1. połowę XIII stulecia.
Symptomatyczna wydaje się także „specjalizacja” w połowach na wielkie ryby lub foki w 1. połowie
XII wieku. Od końca XII, a zwłaszcza w 1. połowie XIII wieku, wraz ze zmianą udziału preferowanych
gatunków ryb, notuje się kolejne zmiany we frekwencji i charakterze elementów sprzętu rybackiego,
odzwierciedlające najpewniej zmiany w systemie połowów. Okres po lokacji miasta cechuje ogólnie
gwałtowny spadek frekwencji sprzętu do połowu ryb.
Jan Szymczak, Fish on Royal, Noblemen’s, Townsmen’s and Monastic Tables as well as in Soldier’s
Cauldrons in Medieval and Early Modern Poland
Fishing has been one of the most important spheres of human activity since ancient times. From around
the mid-11th century onward, a new branch of the economy, fisheries, developed, which included
breeding fish in artificial water reservoirs. The fish captured provided valuable meat, high in proteins and
phosphorus, complementing a daily diet, and glue, particularly useful for shoemaking and saddle
making. Fishing gained considerable importance after the Christianization, when fish were eaten in large
quantities on fasting days. It may only be noted that there were 192 fasting days in a year, including 52
strict fast days, when dairy foods were not to be eaten either and when meals were composed
exclusively of cereals, vegetables and fish.
As early as the 5th century BC, Herodot was the first to praise the abundant fisheries of the Slavic
lands. The fact that fish were plentiful in the Slavic states was later stressed by Constantine VII
Porfirogenet (Tale of Bygone Years), Cosmas of Prague, Herbord, Helmold as well as Gallus
Anonymous, who sang a song about salty and rancid fish. Undoubtedly, to consider salted herrings as a
fundamental element of the fish market was an exaggeration, as fresh fish could easily be obtained from
rivers, lakes, creaks, streams as well as other water courses of contemporary Poland. Fish were eaten in
various forms. They were cooked with vegetables, fried in lax or hemp oil, salted, dried, smoked or
consumed as fish silage.
In his Chorography, Jan Długosz (Johannes Longinus) argues that the lands of the Polish Kingdom boast
delicious fish. Enumerating the rivers, the chronicler says that salmons and pikes are born in the mouth
of the Vistula River. He also mentions Lake Gopło, Lake-Pond Czartoria, situated near Nowe Miast
Korczyn, Zbąskie and Drawskie lakes, Greater Poland, Orle Lake, also called Głuszyńskie Lake, Kujawy
(Kuyavia), Noble and Orzechów lakes, Polesia, Berszy Lake, Lithuania, Górzno Lake, Dobrzyń Land,
and Krynicze Lake, Bełsk Land, Białe Lake, near Gostynin, Lake Tur, near Bydgoszcz, Świtaź and Białe
lakes, Chełmno Land, as the lakes most famous for their abundance of fish.
In 1577, Marcin Kromer outlined the geographical characteristics of the Polish lands. Prussia,
particularly the Curonian Lagoon, was the part of the country especially rich in fish at that time. Fish
were also plentiful in a number of lakes in Greater Poland and Kujawy. In the first place, Kromer
mentions Gopło Lake, as well as Tur and Bielsko lakes, where pikes, common breams, perches, rays,
also called crucians , catfishes, sanders, vimbas, tenches, eels, rudds, carps, vendances and smelts
were plentiful. Among the fish living in rivers, trouts, striped red mullets, (przydentki), lampems (było
lampreys), burbots, graylings, stone loaches, barbells, bleaks, ruffes and a fish species called the biała
(white) fish in Polish were listed. According to Kramer, in Poland, there are only a few sea fish
species, mainly the herring, called herring in German, whose low calorie meat is rich in iron, zinc,
phosphorus (było phosphor) and iodine. In May, matias herrings were captured and consumed raw.
In addition, Baltic cods, turbots, as well as tasty salmons and brown trouts were to be found in
Poland.
In the light of the court accounts of King Władysław II Jagiełło and Queen Jadwiga, it may be assumed
that fresh, dried and smoked fish were all bought to meet the court’s needs. The fish came from both
rivers and lakes, as well as the sea (herrings mainly). What is more, fish are a permanent item on every
single receipt made out for the purchase of foods eaten at feasts held by, for example, Commander
Pokarmina Marquart von Sulzbach, the Town Council of Elbląg, and Stare Miasto Toruń. Sometimes,
however, the food served at a feast disagreed with the guests. At the end of September 1410, for
instance, John Sokol of Lamberk, a Bohemian veteran who had fought in the Grunwald campaign,
suffered from food poisoning after eating a pike. A badly cooked eel caused food poisoning and resulted
in the death of Władysław, Duke of Cieszyn, in 1355, and Mikolaj Próchnicki, Bishop of Krzemieniec, in
1479.
Fish, particularly dried fish, constituted the so-called emergency survival food in all house pantries and
castle larders and were among the basic provisions carried by army wagons, which accompanied
columns of troops during military expeditions. The Register of Polish Wagons Provided by the Cities and
Towns of the Polish Commonwealth for the Military Expedition of 1521’ (‘Polish ‘Rejestr wozów
skarbnych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wyprawę wojenną roku 1521
dostarczonych’) is a useful source of information about the kinds of provisions taken on military
expeditions. The 92 wagons dispatched by 85 towns in all the provinces of the Crown were loaded with
food, especially meat in various forms. Another important type of food, carried by 49 wagons, was (było
were) fish. The fact that a considerable amount of fish was consumed by soldiers is confirmed by
numerous written records. In the light of the receipts made out for the purchase of foods during the
military expedition of 1552 to Bracław, it may be assumed that on meat days, a gunner’s dinner
consisted of a piece of boiled meat with spices, a bowl of soup made of duck blood, one or two small
fishes, some vegetables and beer to be drunk with the meal. On fasting days, a dinner consisted of 2
slices of fresh fish accompanied by broth, on weekdays, and soup made of duck blood, on holidays.
Fresh fish could be replaced with dried or salted fish. On butter days, 2 slices of dried or 1 slice of
fresh fish cooked in broth or 2 eggs, accompanied by vegetables with butter, were served for dinner.
In a scientific and medical glossary with the title ‘Antibolomenum’, published in 1472, Jan Stanko MD
from Wrocław, Canon of Wrocław and Cracow, the personal doctor of Casimir IV Jagiellon (d. 1493) lists
the following fish names: caricius = grayling; aculea = seahorse; cepedo = dace; (cronda) = (gorzenka);
piscis salitus ſtrakfiſch = stockfish, dried fish; ruburus = dried herring, stockfish; lambeta = zander;
strumulus = stockfish; murena = moray eel; roach, (fluta); fundiculus = stone loach; gracius =
gudgeon; carabulus = orfe, ide; cinedia and inodontitis =(jażdż), ruffe; ?; balena = catfish; forica =
barbel; aforus = white aspes, belicas; carbit congrus fundibuli nÿerod = (nierod); polipus = bleaks;
parca = perch; luceus = pike; tructa = trout. The names turonilla, forosa, cironilla could not be
identified. Most probably, the glossary is a catalogue of contemporary ichtiofauna.
Jan Szymczak, Ryby na stołach królewskich, szlacheckich, mieszczańskich i klasztornych oraz w kotłach
żołnierskich w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej
Rybołówstwo należało do ważniejszych dziedzin działalności ludzkiej od najdawniejszych czasów. Od
około połowy XI w. rozwinęła się nowa gałąź gospodarki, a mianowicie rybactwo, obejmujące hodowlę
ryb w sztucznych zbiornikach wodnych. Poławiane ryby dostarczały cennego – uzupełniającego białka i
składniki fosforowe – mięsa, a także kleju, stosowanego zwłaszcza w rzemiośle szewskim oraz
rymarskim. Rybactwo nabrało szczególnego znaczenia po przyjęciu chrześcijaństwa, kiedy w okresach
postu spożywano znaczne ilości ryb. Post od mięsa obejmował aż 190-192 dni w roku, w tym 51 było
postu ścisłego, nawet bez spożycia nabiału, kiedy pożywienie sprowadzało się wyłącznie do potraw
zbożowych, jarzynowych i rybnych.
O bogactwie ryb w krajach słowiańskich donosi już Herodot w V w. p.n.e., a później Konstantyn
Porfirogeneta, Powieść doroczna, Kosmas, Herbord i Helmold oraz Anonim tzw. Gall śpiewając o rybach
słonych i cuchnących, czyli solonych śledziach jako podstawowym składniku rynku rybiego. Jest to
oczywista przesada, gdyż świeżych ryb dostarczały mieszkańcom Polski liczne rzeki, jeziora, strumienie,
potoki i inne zbiorniki wodne. Spożywano je pod różnymi postaciami, jak gotowane z warzywami,
smażone w oleju lnianym lub konopnym, solone, suszone, wędzone i kiszone.
Jan Długosz w Chorografii stwierdził, że ziemie Królestwa Polskiego szczycą się rybami wybornymi w
smaku. Wymieniając rzeki napisał, że w ujściu Wisły rodzą się łososie i szczupaki, do najsławniejszych
rybnych jezior zaliczył Gopło, Czartorię koło Nowego Miasta Korczyna, jeziora Zbąskie i Drawskie w
Wielkopolsce, Orle, czyli Głuszyńskie na Kujawach, Nobel i Orzechów na Polesiu, Berszty na Litwie,
Górzno w ziemi dobrzyńskiej, Krynicze w ziemi bełskiej, Białe k. Gostynina, Tur k. Bydgoszczy, Świtaź i
Białe w ziemi chełmskiej.
Charakterystykę geograficzną ziem Polski jagiellońskiej dał w 1577 r. Marcin Kromer. Za jego czasów w
wody rybne obfitowały Prusy i Zalew Kuroński. Także w Wielkopolsce i na Kujawach znajdowało się
sporo zasobnych w ryby jezior, spośród których na pierwszym miejscu wymienił Gopło, Tur i Bielsko, a w
nich szczupaki, leszcze, okonie, płaszczki zwane też karasiami, sumy, sandacze, certy, liny, węgorze,
czerwonki, karpie, sielawy, stynki. Wśród ryb rzecznych wyróżnił takie ryby jak pstrąg, barba, czyli
czerwonobroda lub barwena, przydenka, oczkowiec zwany też minogiem, aloza, zwana też borbochą i
miętusem, lipień, śliz, brzana, ukleja, jazgarz oraz ryba nazywana białą. Zdaniem Kromera, Polska ma
niewiele ryb morskich, głównie śledzie, nazywane przez Niemców heringami, których mięso jest
niskokaloryczne i zawiera spore dawki żelaza, cynku, fosforu i jodu, a odławiane w maju młode, tłuste
śledzie, zwano matiasami. Nie brak w Polsce także pomuchli i skarp, smaczne są także łososie i trocie.
W świetle rachunków dworu królewskiego Jagiełły i Jadwigi, na potrzeby dworu królewskiego kupowano
ryby świeże, suszone i wędzone, pochodzące z rzek i jezior, a także ryby morskie, przeważnie śledzie.
Ryby stanowiły nieodłączną pozycję na ucztach wydawanych, np. przez komtura Pokarmina
Marquarta von Sulzbach, rady miejskiej Elbląga, Starego Miasta Torunia. Ale zdarzały się również
nieszczęśliwe przypadki zatruć rybami. W 1410 r. szczupakiem zatruł się czeski kombatant w kampanii
grunwaldzkiej Jan Sokół z Lamberka, źle ugotowany węgorz spowodował śmierć księcia cieszyńskiego
Władysława w 1355 r. oraz biskupa kamienieckiego Mikołaja Próchnickiego w 1479 r.
Ryby, zwłaszcza suszone, stanowiły żelazny składnik zapasów żywnościowych we wszystkich spiżarniach
domowych i magazynach zamkowych. Należały też do podstawowego wyposażenia wozów wojennych,
towarzyszących wojsku podczas wypraw wojennych. Ważny i obszerny materiał pod tym względem
zawiera „Rejestr wozów skarbnych od miast i miasteczek Rzeczypospolitej koronnych na wyprawę
wojenną roku 1521 dostarczonych” w odniesieniu do 85 miast we wszystkich prowincjach Korony.
Wysłały one 92 wozy, na których znajdowała się żywność. Najczęściej znajdowało się na nich mięso,
ale na 49 wozach były ryby. Znaczący udział ryb w posiłkach żołnierskich poświadczają liczne źródła, w
tym rachunki z wyprawy wojennej do Bracławia w 1552 r. Puszkarze w dni mięsne otrzymywali na obiad
sztukę mięsa z korzeniem i z czarną juchą, jedną rybę lub dwie małe i do tego jarzynę oraz piwo. W dni
postne na obiad powinny być 2 dzwonka świeżych ryb, w dzień powszedni z rosołem, w święto zaś z
czarną juchą. Świeże ryby można było zastąpić suszonymi lub solonymi. W dni maślne należało podać na
obiad 2 dzwonka ryby suszonej lub jednej świeżej z rosołu albo zastąpić je 2 jajami.
Jan Stanko z Wrocławia (zm. 1493), doktor nauk medycznych, kanonik wrocławski i krakowski oraz
przyboczny lekarz Kazimierza Jagiellończyka w słowniku przyrodniczo-medycznym pt.
„Antibolomenum” z 1472 r. zawarł następujące nazwy ryb: caricius = lipień; aculea = konik morski;
cepedo = jelec; cronda = gorzenka; piscis salitus ſtrakfiſch = stokwisz; ruburus = strakfisz; lambeta =
sandacz; strumulus = sztokfisz; murena = nawoj, płota, fluta; fundiculus = śliz; gracius = kiełb;
carabulus = jaź; cinedia i inodontitis = jażdż, jazgarz; balena = sum; forica = brzana; aforus = owsianka;
carbit congrus fundibuli nÿerod = nierod; polipus = ukleja; parca = okoń; luceus = szczupak; tructa =
pstrąg. Nie udało się zidentyfikować nazw: turonilla, forosa, cironilla. Jest to zapewne katalog znanej
wówczas ichtiofauny.
Jerzy Maik, Cogs on Elbląg Seals Dating from to 1242 and 1367
In the late Middle Ages, the most typical ship used by Hanseatic merchants was the cog. It was a
single-masted vessel, with a square-rigged single sail used for the transportation of goods. It was
fitted with a straight keel. Both the stempost and sternpost were also straight and leaning. A hinged
rudder was attached to the sternpost, though the earliest cogs could have been equipped with oar
rudders
The ship planks overlapped each other. The earliest vessels of this type did not have a sterncastle or
a forecastle, which were first introduced at the turn of the 13th century.
Shipwrecks discovered during archaeological excavations provide the most comprehensive
information about the structure of the historic ship in question. The Kalmar and Bremen cogs are
among the best known finds this type.
Medieval iconography seems a perfect complement to our knowledge on the structure of this type of
ship. Miniatures illustrating contemporary books depicted cog-built vessels. However, it was the seals
of towns and cities of Northern Europe that carried images of cogs most frequently. The seals show
important construction details of these ships. It seems evident that contemporary artists were
familiar with these vessels. What is more, the images may have been representations of concrete
ships berthed at the harbour.
Pictures of cogs are to be found on two seals from Elbląg, dating back to 1242 and 1367. The older
seal depicts a coga-built vessel of an early type, without a sterncastle and a forecastle, the other seal
represents a late cog fitted with both the structures. The fact that various construction details are
visible on both seals suggests that the images showed concrete sailing vessels.
The present paper deals with the structure of both types of cog. To illustrate the discussion, a
number of photographs have been included of a model cog made by the author.
The fact that representations of cogs and other vessels were frequent on Hanseatic seals suggests
that Hanseatic merchants attached great importance to sailing craft. Without ships, the development
of Hanseatic commerce and cities or the wealth of the Hanseatic League would never have been
possible.
Jerzy Maik, Kogi na pieczęciach Elbląga z 1242 i z 1367 r.
Najbardziej typowym statkiem hanzeatyckich kupców w późnym średniowieczu była koga. Był to
statek jednomasztowy, z jednym rejowym żaglem, przystosowany do przewozu towarów. Miał prostą
stępkę, obie stewy również proste, wychylone. Do stewy tylnej zamocowany był ster zawiasowy,
choć najstarsze kogi miały jeszcze ster wiosłowy. Poszycie kogi było kładzione na zakładkę. Starsze
jednostki tego typu nie miały na dziobie i rufie kaszteli, które pojawiły się dopiero na przełomie XIII i
XIV w.
Najwięcej informacji o budowie interesujących nas tu statków przynoszą archeologiczne znaleziska
ich wraków, a do najbardziej znanych należą wraki kog z Kalmaru i z Bremy.
Doskonałym uzupełnieniem naszej wiedzy o budowie interesującego nas typu statku jest
średniowieczna ikonografia. Kogi były przedstawiane miniaturach ilustrujących księgi, szczególnie
jednak często wizerunki kog występują na pieczęciach miast północnej Europy. Pokazane są na nich
ważne szczegóły konstrukcji tych statków. Doskonale widać, że ówcześni artyści dobrze je znali, a
może nawet przedstawiali konkretne jednostki, stojące akurat w porcie.
Kogi wyobrażone są na dwóch pieczęciach Elbląga – z 1242 r. i z 1367 r. Pieczęć starsza przedstawia
wczesny typ kogi – bez kaszteli, młodsza typ późny – z kasztelami na dziobie i rufie. Na obu
pieczęciach widoczne są różne szczegóły konstrukcyjne statków, wskazujące, że chodzi o konkretne
jednostki pływające.
W artykule omówiono budowę obu typów kogi, ilustrując je fotografiami modelu wykonanego przez
autora.
Częste przedstawianie kog czy innych statków na pieczęciach miast hanzeatyckich świadczy o ich
znaczeniu dla hanzeatyckiego handlu. Bez nich handel ten, a także rozwój i bogactwo Hanzy nie
byłyby możliwe.
Waldemar Ossowski, Archaeological evidence to the study on peasant sailing in Poland in 16th-17th
century
The period between 16th and 17th century is a very interesting period in the history of shipbuilding
when we saw dramatic and rapid change in the technological geographical, social political and
economic structure of seafaring in Europe and when the frame-first method began to be used in the
Baltic and North Sea shipyards. The changes in large scale shipbuilding are reflected also in the body
of small vessels found in Polish waters from 16th century onwards. The paper briefly present a most
important wrecks from that period.
The largest complex of old ship construction finds from the area of the Vistula Lagoon to have
undergone research to date form 6 wrecks of Tolkmicko and 2 of Frombork The next shipwrecks
dated to 16th-17th c. discovered in Poland (wreck W-36, wreck F 10.Y.1.) have a characteristic feature,
the ship’s hull built of two layers of planking – the thin overlapping planks were covered with thick,
strong, flush-laid strakes. All those wrecks were small vessels, with regional features, that must have
been built in local boatbuilding centres. We can observe the technical changes in the hull structure of
small vessels. Sawn planks are replacing split and hewn ones in the clinker built boats used for local
and regional trade and technical solutions know from the construction of large ships find their way
also into these mundane vessels. The results of the study may illustrate an attempt to adoption the
frame-first technology by using the traditional method to obtain a hull bottom section made of flushlaid planks. This may reflect attempts to apply the new achievements in the course of building or
repairing small watercraft used in local navigation in which also rich peasants indulged at that time.
Waldemar Ossowski, Źródła archeologiczne do studiów nad żeglugą chłopską w Polsce w XVI-XVII
wieku
Okres pomiędzy XVI a XVII wiekiem jest bardzo interesujący w dziejach budownictwa okrętowego,
wówczas to bowiem technika szkieletowa zaczyna być stosowana w stoczniach Bałtyku i Morza
Północnego − obserwujemy wtedy szybkie i nagłe zmiany w strukturze ekonomicznej, geograficznej i
społecznej żeglugi europejskiej. Przemiany te widoczne są w cechach konstrukcyjnych mniejszych
jednostek używanych w żegludze bliskiego zasięgu w rejonie południowego Bałtyku od XVI wieku.
Niniejsza praca zawiera charakterystykę najważniejszych wraków tego typu odkrytych dotychczas
Polsce.
Największa grupa znalezisk pochodzi z obszarów Zalewu Wiślanego i tworzy ją 6 wraków odkrytych w
Tolkmicku oraz dwa znalezione we Fromborku. Kolejne dwa z tego okresu (okolice Gdyni i Dębek.)
charakteryzują się niezwykłymi cechami konstrukcji w postaci dwóch warstw poszycia wykonanych z
pasów montowanych na zakładkę przykrytych klepkami łączonymi na styk.
Wszystkie omówione wraki to niewielkie jednostki przeznaczone do żeglugi lokalnej wykonane w
małych, lokalnych ośrodkach szkutniczych. Cechą charakterystyczną dla jednostek z tego okresu jest
wykorzystywanie klepek z tarcicy zamiast klepek dartych w płaszczyźnie promieniowej jak to robiono
wcześniej. Widoczne są również naśladownictwa technik stosowanych w dużych ośrodkach
szkutniczych przede wszystkim w postaci prób wprowadzania metody szkieletowej przez nakładanie
drugiej warstwy gładkiego poszycia z klepek łączonych techniką karawelową.
Piotr Strzyż, Water Obstacles and the Means to Cross Them in Early Medieval Poland
The easiest way to cross a river was to find a convenient ford or to swim across the obstacle. These
methods were employed in the case of both small and large rivers, but only in carefully selected
places and when water flow was low. The technique was successfully applied by Bolesław I the
Brave’s army in 1003 and 1010, as well as by German troops in 1109. Swimming across the river was
risked less often. If a military expedition was well planned and prepared, boats could be used to cross
a body of water. The vessels were either carried by the army or built on the spot whenever an
obstacle was encountered. In 1004 and 1005, the German army used boats in the fight for Krosno
upon Oder. Boats also proved useful during Władysław I Herman, Duke of Poland’s escape to the
camp of Sieciech. Marshlands and bogs could be crossed by building jetties made from timber and
branches. This method was particularly effective if time mattered, as was the case with the PolishGerman war of 1015. Last but not least, timber bridges were built in order to cross a river.
Contemporary structures were narrow (e.g. Sandomierz), carelessly built and not particularly solid in
construction (Kamień Pomorski, Wolin), but they were usually quick and relatively easy to build.
Piotr Strzyż, Przeszkody wodne i ich pokonywanie we wczesnośredniowiecznej Polsce.
Najprostszym sposobem przekraczania rzek było wyszukanie dogodnego brodu lub przepłynięcie ich
wpław. Postępowano tak zarówno w przypadku rzek małych, jak i większych, ale tylko w
odpowiednio wybranych miejscach i przy niskim stanie wody. Tak uczyniły wojska Bolesława
Chrobrego 1003 i 1010 r. oraz niemieckie w 1109 r. Rzadziej ryzykowano przeprawę wpław. Gdy
działania wojenne były dobrze przygotowane, to wtedy do pokonywania przeszkód wodnych
stosowano łodzie. Można je było transportować ze sobą lub wykonać już na miejscu. W działaniach
wojennych zastosowali je Niemcy w 1004 i 1005 r. pod Krosnem nad Odrą. Z łodzi korzystał też
książę Władysław Herman uciekając do obozu palatyna Sieciecha. Przez bagna i moczary najłatwiej
było się przedostać układając pomost z drewna i gałęzi. Metodę taką stosowano głównie w
przypadkach, gdy przeprawiającym się zależało na czasie, jak to miało miejsce podczas wojny polskoniemieckiej w 1015 r. Ostatnim wreszcie sposobem przekraczania przeszkód wodnych była budowa
drewnianych mostów. Ówcześnie były to konstrukcje wąskie (np. Sandomierz), najczęściej nie
grzeszyły dokładnością czy też solidnością konstrukcji (Kamień Pomorski, Wolin), ale stanowiły
przeważnie szybki i stosunkowo prosty w budowie obiekt.
Witold Świętosławski, Breaching of Water Obstacles in the Military Activities of Late Medieval
Mongols
Breaching of natural obstacles posed no problem for early nomads of the Great Steppe. Throughout
many centuries of mobile way of life they learnt to surmount all kinds of natural barriers which they
encountered during their migrations. Such skills were practised during everyday peaceful existence
and they became of crucial importance during military campaigns. Efficient breaching of natural
obstacles enabled steppe warriors to considerably increase the rapidity of activities, to take their
enemies by surprise and to extent the scope of aggression. This ability was undoubtedly one of
numerous advantages which contributed to astonishing military successes of late medieval Mongols.
The Mongols were also equally skilled in breaching water obstacles. The only case of their failure
with regard to that were unsuccessful attempts at invading the Japanese Islands in 1274 and 1281. It
would be difficult, however, to attribute it to the Mongols’ inefficiency. Apart from the fact that both
the ships which transported Mongol warriors and their crews were Chinese, the failure of the
invasions was caused by forces of nature. Invasion fleets were destroyed by typhoons (“kamikaze” –
“divine wind”).
We do not know much about Mongol sailing in large natural bodies of water, such as seas or lakes.
There are more data concerning rivers. A stereotyped opinion of aridity of the homeland of these
people is not entirely true. The territory of Mongolia, especially its north-eastern part – the
homeland of Genghis Khan’s kindred – is cut by a considerable number of rivers. Many of them have
features of mountain rivers. Their stream is rapid and their banks are difficult to access. The Mongols
therefore learnt how to cross rivers already before their great expansion. They did not consider such
activities as particularly difficult. The most important source for the medieval history of these people
– The Secret History of the Mongols – frequently mentions crossing rivers as a usual activity. It is only
at one occasion that this chronicle says that “the majority [of Naimans and Merkites] drowned while
crossing the River Irtysh” during the flight after the lost battle with Genghis Khan in 12051. It can be
taken for granted that there were cases of men trying to cross a river and being defeated by the
force of water, in spite of their experience and skill.
The Mongols crossed rivers in numerous ways: with no use of any supporting means, with the use of
floating carriers and by building bridges. The choice of a proper way was influenced by numerous
factors. It is obvious that a small reconnaissance party and a large army with numerous trains crossed
rivers in a different manner.
The first of the afore-mentioned ways, being the simplest one, was to cross a river on foot or on
horseback in a particularly convenient place, i.e., shallow and with accessible riverbanks. This
required a considerable know-ledge of the terrain. We know, however, that early Mongols were
famous of particularly efficient intelligence and reconnaissance services. They were able to make
perfect use of necessary information obtained from captured enemies. Their expeditions were
carefully prepared with regard to that. While marching, the main forces were preceded by a
vanguard called the “forehead” (Mongol: manglai). The most skilled of particularly battleexperienced warriors of the vanguard (Mongol: bolgaul) were chosen as scouts. They were sent far
ahead in order to investigate the terrain, the forces and places of deployment of enemy troops. Socalled gazarchi (guides) also counted among the scouts. They were supposed to guide the troops as
efficiently as possible, to inform about routes, natural obstacles and convenient places to cross
rivers. Guides were often recruited among the inhabitants of invaded territories who were eager to
cooperate2.
It must be stressed that the Mongols eagerly used already existing routes in the enemies’ territories
wherever it was possible. These routes usually led to long known and commonly used fords. A
perfect example of such an action is the Mongol invasion of the Polish lands in 1241. The main course
of their march is relatively well-known. They went along routes of very old origin, which crossed large
rivers in particularly convenient places. For example, the Mongol army crossed the River Wisła (the
largest river in their way) in a place which was long known of an exceptionally convenient ford, i.e.,
near Zawichost. Some Polish historians maintain that the Mongols learnt of this convenient passage
already in the territories of Rus’. It was remembered there that Roman Duke of Halych had been
defeated by the Polish troops in 1205 as he attempted at approaching the ford near Zawichost. It will
also be recalled that the ford near Zawichost was earlier (in the 12th c.) used by other Great Steppe’s
nomads trying to penetrate the Polish lands, i.e., the Cumans. It was perhaps them who informed the
Mongols about this convenient passage.
Mongols selected places of passages in a particularly careful way, sometimes even at the cost of the
loss of time. For instance, The Secret History of the Mongols records a practical recommendation by
Genghis Khan that rivers are to be crossed in their upper (narrower) streams, even if it requires a
longer way to march3.
Some medieval authors who were directly acquainted with the world of the steppe nomads
described particular “means of transport”, which facilitated the Mongols to cross rivers. These were
made of specially prepared animal skins. Two main ways of their use for this purpose were applied.
Sometimes animal skins were inflated and tied together in order to make floats. Several inflated skins
were often bound together in order to make rafts. The Secret History of the Mongols informs about
crossing rivers on bound rafts4. Such a way was commonly known to steppe nomads, not only of
Mongol, but also of Turkish origin. It was already mentioned in the 11th c. by Mahmud al-Kashgari.
According to him, “rafts” were made of several inflated and bound skins. Such rafts were provided
with a roofing and they could be comfortably used by a few people.
Another way of using floats made of animal skins consisted in tightening the brim of a skin flap. It
was thus possible to make a simple skin sack as a container for clothes and some utensils, to tie it
tightly and use it as a float to cross the river. Skins were also prepared in a different manner. Loops
were densely fixed on the edge of a properly tanned round leather. A cord was pulled through the
loops. The cord was then tightened in order to make a sort of a round container with a wide bottom.
Clothes and “other hard objects”, e.g., saddles were put inside. Then, men got into such a “round
leather boat”. Oars were often used to steer such a boat. This means of crossing was described in
detail by Giovanni di Piano Carpini, an Italian Franciscan and the emissary of Pope Innocent IV to the
khan of the Mongols in 1245-1247. He appreciated its practicality and underlined its frequent use.
According to Carpini, such a “boat” was often tugged by a horse5. The boat was said to be tied to the
animal’s tail.
It is unknown whether medieval nomads also took timber boats for their expeditions. Sparse written
sources confirm that various kinds of such boats were known to them. For instance, Mahmud alKashgari mentions Turkish terms for various boats, i.a., a large one with two sails and a small and
agile one called “qayyuq”. The term “kayak”, so widespread in the present-day world, perhaps comes
from this word. Al-Kashgari also mentions dugout canoes6. These were perhaps made ad hoc, when
a need arose. Sometimes the local population were forced to prepare boats for crossing rivers in the
territories seized by the Mongol troops.
In large armies of some medieval peoples of the Great Steppe, with particular reference to the
Mongols, there were specialised troops which could be called engineer and sapper troops according
to the present-day terminology. Thanks to them the Mongols were able to quickly and efficiently
cross and clear away natural terrain obstacles, artificial defence lines which blocked the routes and
to destroy fortified sites. A good example of these troops’ efficiency can be found in the relation of
Thomas of Split on the Mongol conquest of the Kingdom of Hungary in 1241. It took the Mongols
only three days to clear away the abatis which blocked passages through the Carpathian passes. The
construction of these abatis was personally supervised by King Béla IV. According to Thomas of Split,
the Mongols employed men who were equipped with axes and marched before the army. They were
felling forests, preparing routes and removing all the obstacles from the frontier passes. These
specialists built a bridge on the River Sajó in the very heart of the Kingdom of Hungary in the
Hungarian Plain during just one night. The bridge was used by the Mongol troops which completely
annihilated the Hungarian army on the other bank of the river, near the village of Muhi7. We also
know that when Hulagu set out to conquer the Caliphate of Baghdad, messengers were sent forward
with an order to built bridges on all major rivers in the route of the troops.
The afore-mentioned examples of breaching of water obstacles by late medieval Mongols confirm
both their resourcefulness and their ability to make use of various means. Some ideas were of
indigenous origin and derived from steppe traditions, e.g., the use of skin floats. There were also
means which were surely borrowed from non-Mongol peoples. The ability to construct bridges was
surely adopted from sedentary peoples. Such bridges were in all probability built by foreign
craftsmen for Mongol armies. We may suppose this based on the fact that non-Mongol masters of
craft also completed other construction tasks for the needs of the military activities. Narrative
sources inform us that, e.g., throwing engines were built by Persian and Chinese craftsmen for the
Mongols. The ability to make use of the qualifications and the effects of work of foreign craftsmen
was one of the factors which contributed to military achievements of medieval Mongols. These
achievements arouse admiration even in our days.
Witold Świętosławski, Pokonywanie przeszkód wodnych w militarnych działaniach późnośredniowiecznych
Mongołów
Dla dawnych nomadów Wielkiego Stepu przekraczanie przeszkód terenowych nie stanowiło
problemu. W ciągu wielu wieków praktykowania mobilnego trybu życia nauczyli się sprawnie
pokonywać wszelkie naturalne bariery spotykane podczas wędrówek. Zdolności te, ćwiczone w
trakcie codziennej, pokojowej egzystencji, stawały się wyjątkowo ważnymi walorami podczas działań
wojennych. Bezproblemowe pokonywanie przeszkód terenowych pozwalało wojownikom stepowym
znacznie zwiększać szybkość działań, wprowadzać element zaskoczenia przeciwnika, znacznie
rozszerzać zasięg agresji. Umiejętność ta była niewątpliwie jednym z wielu walorów przyczyniających
się do fenomenalnych sukcesów wojennych średniowiecznych Mongołów.
Późnośredniowieczni Mongołowie potrafili sprawnie pokonywać przeszkody wodne. Jedynym
przypadkiem poniesionej przez nich w tym aspekcie klęski były nieudane próby inwazji na wyspy
japońskie w latach 1274 i 1281. Trudno jednakże doszukiwać się tu niesprawności Mongołów.
Pomijając nawet fakt, iż zarówno okręty, transportujące wojowników mongolskich, jak i ich załogi,
były chińskie, to klęskę wypraw spowodowały siły przyrody. Floty inwazyjne zniszczyły tajfuny
(„kamikaze” – „boski wiatr”).
Niewiele wiemy o przekraczaniu przez dawnych Mongołów jezior. Więcej wiadomości dotyczy rzek.
W najważniejszym źródle do studiów nad średniowiecznymi dziejami tego ludu Tajnej historii
Mongołów o przekraczaniu rzek wspomina się jak o zwyczajnym działaniu. W jednym tylko miejscu
tej kroniki zapisano, że uciekając po klęsce w bitwie z Chingis-chanem w 1205 r. „przy przeprawie
przez Irtysz większość [Najmanów i Merkitów] potopiła się”. Mimo posiadanych doświadczeń i umiejętności z pewnością zdarzały się przypadki pokonania forsujących rzekę przez wodny żywioł.
Rzeki forsowali Mongołowie różnymi sposobami: bez użycia jakichkolwiek środków wspomagających,
stosując nośniki pływające oraz wznosząc mosty.
Pierwszy z wymienionych sposobów – najprostszy – to piesze lub konne pokonanie rzeki w miejscu
do tego szczególnie się nadającym: płytkim o dostępnych brzegach. Działanie takie wymagało
znajomości terenu. Wiemy jednak, iż Mongołowie słynęli z wyjątkowo dobrze funkcjonującego
wywiadu i służb rozpoznawczych. Świetnie potrafili wykorzystywać potrzebne im wiadomości od
schwytanych przeciwników. Ich wyprawy były pod tym względem starannie przygotowane. Podczas
marszu siły główne poprzedzane były awangardą zwaną czołem (mong. mangłaj). Spośród szczególnie
sprawdzonych w boju wojowników czoła wybierano najsprawniejszych (mong. bołgauł), którzy jako
zwiadowcy wysyłani byli daleko do przodu w celu rozpoznania terenu, sił i miejsc rozlokowania
nieprzyjacielskich wojsk. Wśród nich byli też tzw. gadżarczi (przewodnicy). Ich zadaniem było jak
najsprawniejsze prowadzenie wojsk, informowanie o szlakach, miejscach przepraw przez rzeki,
przeszkodach terenowych. Rekrutowani byli oni często z chętnych do współpracy mieszkańców
atakowanych terytoriów.
Podkreślić należy, iż tam gdzie mogli Mongołowie do przemieszczania się chętnie wykorzystywali
istniejące na terytoriach przeciwnika drogi. Drogi te prowadziły zazwyczaj do znanych od dawna i
powszechnie wykorzystywanych miejsc przepraw przez rzeki. Świetnym przykładem takiego działania
jest inwazja mongolska na ziemie polskie w 1241 r. Stosunkowo dokładnie znamy główny ich szlak
przemarszu – biegł on drogami o bardzo starej metryce. Mongołowie przekroczyli wówczas
największą na trasie przemarszu rzekę Wisłę w miejscu znanym od bardzo dawna z wyjątkowo
dogodnej przepraw: pod Zawichostem.
W Tajnej historii Mongołów zapisano także praktyczne zalecenie Czyngis-chana aby przekraczać rzekę
w jej górnym (węższym) nurcie, nawet jeśli nadkłada się drogi.
Kilku średniowiecznych autorów, bezpośrednio zaznajomionych ze światem stepowych nomadów,
opisało specyficzne „środki transportu” ułatwiające Mongołom przepływanie rzek. Wykonane były
one z odpowiednio przygotowanych skóry zwierzęcych. Stosowano dwa zasadnicze sposoby
wykorzystania ich do tego celu.
Niekiedy skóry zwierzęce nadmuchiwano i zawiązywano, tworząc w ten sposób pływaki. Często kilka
nadmuchanych skór łączono ze sobą tworząc tratwy. O przeprawianiu się przez rzeki na związanych
tratwach przeczytać można w Tajnej historii Mongołów. Działanie takie znane jednak było dość
powszechnie wśród stepowych nomadów, nie tylko mongolskich, ale i tureckich. Wspomniał o tym
Mahmud z Kaszgaru. Według niego na „tratwach”, wykonanych z kilku nadmuchanych i połączonych
razem skór, robiono zadaszenie. Mogło na nich pływać nawet kilka osób.
Drugi sposób stosowania środków pływających ze skór zwierzęcych polegał na ściąganiu skraju płata
skóry. Można było wykonać prosty skórzany worek – pojemnik na ubrania i niektóre sprzęty, szczelnie
go zawiązać i na nim forsować rzekę. Przygotowywano też skóry inaczej. Na brzegu odpowiednio
wygarbowanej, okrągłej skóry mocowano gęsto pętle, przez które przeciągano sznur. Ściągano go,
tworząc ze skóry rodzaj szerokodennego, okrągłego pojemnika. Do środka wkładano odzież, ale i
siodła oraz „inne twarde rzeczy”. Wsiadali też do takiej „łodzi” ludzie. „Łódź” taką często ciągnął koń.
Szczegółowo opisał taki środek przeprawowy Jan di Piano Carpini. Docenił jego praktyczność,
podkreślił częste używanie.
Nie wiemy natomiast czy średniowieczni koczownicy zabierali na wyprawy także drewniane łodzie. O
tym, że znali różne ich rodzaje poświadczają nieliczne źródła pisane. Np. Mahmud z Kaszgaru
wymienia terminy tureckie, którymi określano różne łódki, m.in. dużą z dwoma żaglami, oraz małą i
zwinną łódeczkę „qayyuq” – od niej zapewne pochodzi tak rozpowszechniona w świecie dzisiejszym
nazwa „kajak”. Wspomina on także o łódkach-dłubankach. Być może wykonywano je doraźnie, kiedy
zaistniała potrzeby.
W dużych armiach niektórych średniowiecznych ludów Wielkiego Stepu, szczególnie u Mongołów,
były wyspecjalizowane oddziały, które według dzisiejszej terminologii można by nazwać je
inżynieryjno-saperskimi. Mongołowie dzięki takim oddziałom sprawnie i szybko pokonywali i
likwidowali naturalne przeszkody terenowe, sztuczne linie obronne blokujące szlaki, ufortyfikowane
miejsca obronne. Przykład ich skuteczności znajdujemy w relacji Tomasza ze Splitu o mongolskim
podboju Królestwa Węgier w 1241 r. W ciągu zaledwie trzech dni zlikwidowali Mongołowie zasieki,
blokujące przejścia przez przełęcze karpackie na wschodnich granicach królestwa, których tworzenie
osobiście nadzorował król Béla IV. Według Tomasza ze Splitu mieli Mongołowie ludzi uzbrojonych w
siekiery, którzy maszerowali przed wojskiem. Wyrębywali lasy, przygotowywali drogi i usuwali wszelkie przeszkody z przejść granicznych. Specjaliści ci już w samym sercu królestwa Węgier na Nizinie
Węgierskiej w ciągu zaledwie jednej nocy zbudowali most na rzece Sajó. Mostem tym przeszły wojska
mongolskie, które na drugim brzegu rzeki pod wsią Muhi doszczętnie rozgromiły armię węgierską.
Wspomniane wyżej przykłady sposobów pokonywania przeszkód wodnych przez
późnośredniowiecznych Mongołów potwierdzają nie tylko ich zaradność w tym aspekcie, ale i
umiejętność wykorzystywania różnorodnych środków. Niektóre z pomysłów miały rodzimą
proweniencję i wywodziły się z tradycji stepowych, np. wykorzystanie skórzanych środków
pływających. Były też sposoby z pewnością przejęte od ludów niemongolskich. Zapewne umiejętność
wykonywania mostów przejęta została od ludów osiadłych. Budowali je dla armii mongolskich
najprawdopodobniej obcy rzemieślnicy. Domyślać się tego możemy wiedząc, iż niemongolscy
mistrzowie realizowali na potrzeby działań bojowych także i inne prace konstrukcyjne. Wiemy z
zachowanych relacji pisanych, że np. machiny miotające budowali dla Mongołów Persowie i
Chińczycy. Umiejętność wykorzystania obcych zdolnych rzemieślników i ich wynalazków była jednym
z walorów przyczyniających się do sukcesów wojennych średniowiecznych Mongołów wzbudzających
podziw po dzień dzisiejszy.