Alkohol a stres

Alkohol a stres
Serafin Olczak
Rok: 2000
Czasopismo: Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia
Numer: 6
Poczucie koherencji a nawyki picia i postawy związane z alkoholem w warunkach stresu
pierwszego roku studiów.
Każda nowa sytuacja w życiu człowieka wiąże się z niepewnością. Wywołuje potrzebę sprostania
wymaganiom, jakie stawia. Często też konsekwencją poczucia niepewności jest napięcie
wynikające z niemożności znalezienia gotowych wzorców zachowania się w danej sytuacji. Od
tego, do jakiego stopnia człowiek adekwatnie poradzi sobie z wymaganiami sytuacji, będzie zależeć
efekt działań patologiczny, neutralny lub prozdrowotny.
Młody człowiek rozpoczynający studia, szczególnie osoba przyjezdna, staje wobec zupełnie nowej
jakościowo i ilościowo sytuacji. Pozbawiony dotychczasowych źródeł wsparcia, w obliczu
nieskuteczności starych mechanizmów adaptacyjnych, zmuszony jest jej sprostać. Nawiązując do
teorii stresu Lazarusa (za Kofta, 1973), przystosowanie się do nowych realiów może być
nakierowane na emocje lub rozwiązanie problemu. Wiek osób rozpoczynających studia oraz ilość i
jakość zmian życiowych, jakie niesie ze sobą ten okres, pozwalają przypuszczać, że aktywne
radzenie sobie z problemem może być poprzedzone działaniem ukierunkowanym na rozładowanie
emocji. Środkiem sprzyjającym i ułatwiającym to rozładowanie może być alkohol, zwłaszcza że
jest on łatwo dostępny i usankcjonowany społecznie. Pozytywne oczekiwania, co do efektów jego
działania w sytuacji napięcia, mogą ten sposób radzenia sobie utrwalać.
Dlatego też w badaniach położono nacisk na postawy i oczekiwania związane z alkoholem.
Założono, że im mniejsza tolerancja na stres, tym gorzej młody człowiek będzie sobie radził z
wymaganiami, jakie stawia pierwszy rok studiów i większe znaczenie przypisywał będzie piciu
alkoholu w ogóle oraz własnym nawykom picia. Taka osoba w sytuacji stresu będzie oczekiwała od
alkoholu poprawy nastroju, samopoczucia i zachowania (bezpośrednie efekty picia). Żywić też
będzie przekonanie, że picie jest symbolem odporności, męskości i przynależności do grupy
(symboliczne efekty picia).
Wieloosiowy model walki ze stresem Hobfolla (za Malon , Mioduchowska, 1997) pozwala
przewidywać, jak człowiek będzie radził sobie w trudnych sytuacjach, mając świadomość
funkcjonowania w konkretnym środowisku społecznym. Przewidywanie to opiera się na trzech
przesłankach tzn.: wiele napięć jest wynikiem relacji interpersonalnych, zmaganie się ze stresem
wymaga współpracy z innymi oraz każdy wysiłek społeczny poczyniony przez człowieka ma swe
potencjalne konsekwencje. Opierając się na tej teorii można wysnuć wniosek, że młodzi ludzie, dla
których jednym ze sposobów radzenia sobie jest alkohol, będą ujawniać więcej zachowań
antyspołecznych (np. unikanie zagrożenia lub zachowania ostrożne) w porównaniu z niepijącą
grupą, posiadającą w swym repertuarze więcej zachowań prospołecznych (np. poszukiwanie
wsparcia społecznego).
Kolejnym czynnikiem, który trzeba wziąć pod uwagę, analizując przyczyny picia jako formę
radzenia sobie z wymaganiami sytuacyjnymi, jest ocena własnych strat i zysków. Bilans własnych
zasobów wynika między innymi ze stosowanych mechanizmów radzenia sobie oraz stosunku do
alkoholu. Zgodnie z teorią zachowania zasobów Hobfolla (1998), osoby wrażliwsze na obciążenia,
będą bardziej podatne na utratę zasobów i będą posiadały ich mniej. Konsekwencją tego będzie
eskalacja spirali strat, co wtórnie rzutować może na sposoby radzenia sobie ze stresem i postawy
wobec alkoholu (osoby mniej odporne na stres, które radzą sobie z nim pijąc alkohol, będą bardziej
podatne na utratę i niekorzystnie oceniać będą własny bilans zasobów).
Klamrą spinającą wymienione wyżej elementy (postawy, sposoby radzenia sobie i bilans), a
równocześnie pryzmatem, przez który patrzymy na świat jest poczucie koherencji (Antonovsky,
1995). Traktując świat jako przewidywalny, zrozumiały i sensowny, determinujemy zakres i
sposoby w nim działania. To samo dotyczy również postrzegania własnej osoby. Szczególnie istotną
funkcję pełni w sytuacjach trudnych, gdzie niedobór i chaotyczność informacji, napięcie i
niepewność co do skutków własnych działań, skutecznie przeciwdziała lub co najmniej utrudnia
przystosowanie się do nich. Wpływa też na oczekiwania i postawy związane z alkoholem oraz
sposób bilansowania własnych doświadczeń życiowych.
***
Informacje na temat wpływu poczucia koherencji na radzenie sobie ze stresem pierwszego roku
studiów, postrzeganie własnych zasobów i deficytów odpornościowych oraz postaw związanych z
alkoholem, są istotne o tyle, że pomocne być mogą przy konstruowaniu zajęć integracyjnych dla
osób rozpoczynających studia. Informacje te mogą także przydać się osobom prowadzącym zajęcia,
gdyż niewłaściwe przystosowanie się do stawianych wymagań i obciążenia z tym związane,
znacznie przyczyniają się do niepowodzeń szkolnych na pierwszym roku studiów.
Reasumując, są więc podstawy by przypuszczać, że w zależności od poziomu poczucia koherencji
postawy, przekonania i oczekiwania związane z alkoholem, a także bilans zasobów oraz sposoby
radzenia sobie będą się zmieniać. Zależność ta ma znaczenie szczególnie u ludzi młodych, których
sposób widzenia świata podlega stałemu rozwojowi i przekształceniom. Można ją zilustrować
poniższym diagramem.
TEORIA A RZECZYWISTOŚĆ
Badania własne w dużej mierze potwierdziły wstępne założenia. W badaniu wzięło udział 65 osób
(50 dziewcząt i 15 chłopców), studentów pierwszego roku, w wieku 19-21 lat, mieszkańców
domów studenckich w Krakowie. Zostało ono przeprowadzone (co też może być przyczyną
dysproporcji grup) tuż przed sesją letnią,
zgodnie z założeniem, że będzie to czynnik stresogenny, który uruchomi wyrobione w ciągu całego
roku mechanizmy adaptacyjne. Jako narzędzi badawczych użyto następujących kwestionariuszy:
Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC 29) Antonovsky'ego, Kwestionariusza Strategii
Radzenia ze Stresem (SACS g) i Kwestionariusza Ogólnej Oceny Zasobów Hobfolla oraz
Kwestionariusza Nawyków Picia i Oczekiwań Związanych z Alkoholem Lammersa i Wiersa.
Osoby badane podzielono i przyporządkowano (na podstawie wyników kwestionariuszy) do dwóch
grup: osoby z niskim i wysokim poczuciem koherencji.
Ogólnie rzecz ujmując można powiedzieć, że istnieją różnice między w/w grupami w zakresie
oczekiwań wobec alkoholu, sposobów radzenia sobie i bilansu zasobów. Stwierdzono, iż osoby z
silnym poczuciem koherencji nie oczekują, że pijąc z innymi wzmacniają swą przynależność do
grupy, czy też ułatwiają sobie w ten sposób kontakty towarzyskie. Nie oczekują też, że pijąc będą
lepiej i wyżej oceniane przez innych, staną się bardziej atrakcyjne. Nie prezentują przekonań, że
alkohol daje poczucie męskości i siły. W sytuacji stresu są w stanie realnie ocenić zagrożenie i z
szerokiego wachlarza dostępnych im środków zaradczych wybierają te, które są najbardziej
adekwatne do sytuacji. Ich działanie jest więc elastyczne, przez co traktują stresory w kategorii
wyzwań. Bilansowanie doświadczeń życiowych jest nastawione u nich na uwypuklanie zysków, a
nie strat. Dzieje się tak, ponieważ takie osoby postrzegają świat jako koherentny i gromadzą w ten
sposób uogólnione zasoby odpornościowe. Są one uruchamiane w sytuacji zagrożenia i
wykorzystane do tego, by odnaleźć najbardziej odpowiednie rozwiązanie problemu.
Inaczej rzecz ma się z osobami, które postrzegają otoczenie i zdarzenia w nim zachodzące jako
niespójne, bezsensowne i niezrozumiałe (słabe poczucie koherencji). Alkohol może być dla nich
środkiem, który ułatwia kontakty społeczne lub wręcz je umożliwia. Szczególnie istotne jest w tym
względzie relaksacyjne działanie alkoholu. W nowych sytuacjach, które wymagają adaptacji,
zawieranie znajomości może być dla takich osób szczególnie trudne. Dlatego też, prawdopodobnie
korzystają z integracyjno społecznych funkcji alkoholu. Charakteryzuje je też przekonanie i
oczekiwanie, że alkohol pozytywnie wpływa na ich samoocenę i ocenę społeczną. W sytuacjach
stresu częściej radzą sobie unikając zagrożenia, co spowodowane może być selektywnym oglądem
rzeczywistości (negatywizm). Takie osoby koncentrują się przede wszystkim na emocjonalnych
aspektach czynników zagrażających, a główne ich działanie polega na likwidacji lęku, napięcia.
Czyni to ich aktywność mało elastyczną. Z tego względu, rzeczywistość jest oceniana przede
wszystkim w kategoriach strat.
Innego rodzaju analiza dotyczyła postaw wobec alkoholu, radzenia sobie i bilansu zasobów w
aspekcie picia alkoholu i abstynencji. Na jej podstawie można przyjąć, że abstynenci (prawie
połowa badanych stwierdziła, że w ogóle nie pije alkoholu lub też spożywa go okazyjnie)
charakteryzują się przekonaniami, iż picie alkoholu jest oznaką słabości, braku silnej woli i
samodzielności oraz powoduje rozdrażnienie, zmęczenie i obniżenie nastroju. Może to być
podyktowane tym, że w repertuarze własnych sposobów radzenia sobie posiadają wiele innych,
alternatywnych metod postępowania w sytuacjach trudnych. Alkohol jest dla nich wręcz przeszkodą
w kontaktach społecznych. Abstynenci w sytuacjach trudnych potrafią konstruktywnie wykorzystać
otoczenie społeczne, przez między innymi wspólne zwalczanie stresu, poszukiwanie wsparcia
społecznego. Ich adaptacyjna elastyczność może wynikać z tego, że zdają sobie sprawę z
możliwości stresującego wpływu otoczenia, w którym funkcjonują. Działając w określonym
otoczeniu społecznym, potrafią zapewnić sobie aktywną i pomocną sieć wsparcia. Abstynenci
postrzegają rzeczywistość w kategorii realnych bądź potencjalnych zasobów. Pozwala im to na
efektywne działania, dzięki czemu budują własne rezerwy zasobów odpornościowych.
Inne właściwości charakteryzują grupę pijących. Takie osoby oczekują, że picie wzmocni ich
przynależność do grupy, stworzy miłą atmosferę i ułatwi kontakty towarzyskie. Można to
potraktować jako jeden z elementów radzenia sobie w sytuacjach nowych, stawiających
wymagania. Ważne jest to, że alkohol ułatwia integrację społeczną, która stanowi ważny element
adaptacji w sytuacji pierwszego roku studiów. Konsekwencją takiego sposobu radzenia sobie jest
właśnie oczekiwanie, że alkohol pomoże zredukować napięcie, co korzystnie wpłynie na sprostanie
wymaganiom sytuacji. W obliczu stresu osoby pijące prezentują mniej strategii zaradczych
opartych na kolektywnej współpracy, więcej natomiast antyspołecznych (pasywno agresywnych).
Inaczej też postrzegają rzeczywistość. Bardziej skłonne są traktować odnoszące się do nich
zdarzenia w kategorii strat. Zdają się nie dostrzegać w nowej sytuacji elementów, które stanowić by
mogły ewentualny zysk. Konsekwencją takiego postrzegania rzeczywistości może być ograniczony
dostęp do strategii radzenia sobie w trudnych sytuacjach, nie inwestując bowiem w potencjalne
zasoby, doprowadzają do ich wyczerpywania się. Pomnażają w ten sposób straty.
CO TO MOŻE OZNACZAĆ W PRAKTYCE?
Warto na koniec podkreślić, że z wyżej przytoczonych badań płynie wniosek podstawowy. Poczucie
koherencji wydaje się być czynnikiem kształtującym zarówno sposób widzenia świata (czego
konsekwencją jest bilans zasobów), jak i metody radzenia sobie ze stresem oraz oczekiwania
związane z działaniem alkoholu, co wpływa na jego konsumpcję.
W praktyce oznaczać to może, o czym nadmieniałem na wstępie, wprowadzenie zajęć
integracyjnych dla osób rozpoczynających studia, by ułatwić adaptację do nowych warunków i
zmniejszyć w ten sposób wynikające z nich obciążenia.
Powyższe badania, z czego autor zdaje sobie sprawę, z pewnością nie były wolne od błędów
proceduralno metodologicznych. Kolejnym ich etapem mogłoby być porównanie funkcjonowania w
zakresie tych czynników, studentów pierwszego roku mieszkających w akademikach
(posiadających ułatwiony kontakt z otoczeniem społecznym) z osobami mieszkającymi w
prywatnych kwaterach. Izolacja społeczna tych osób jest większa, przez co funkcjonują one w
warunkach większego obciążenia.
Bibliografia
Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie
zachorować. Warszawa: Fundacja IPN.
Hobfoll E.S. (1988). Zachowanie zasobów. Nowa próba konceptualizacji stresu. Nowiny
Psychologiczne, 1.
Kofta M. (1973). Richarda Lazarusa teoria stresu psychologicznego. Próba analizy krytycznej.
Przegląd Psychologiczny, 2.
Malon A., Mioduchowska J. (1997). Adaptacja Kwestionariusz Strategii Radzenia ze Stresem
(SACS) Hobfolla. UW filia w Białymstoku.