Euro – waluta wspólnego rynku. Koncepcja i proces realizacji

Euro – waluta wspólnego rynku. Koncepcja i proces realizacji

Zeszyty
Naukowe nr
720
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Jan W. Wiktor
Katedra Marketingu
Euro – waluta wspólnego rynku.
Koncepcja i proces realizacji
1. Przesłanki i proces powstania unii gospodarczo-walutowej
Unia Europejska opiera się na unii gospodarczo-walutowej ze wspólną walutą
euro. Według postanowień przyjętych w traktacie z Maastricht Unia stawia sobie za
cel „wspieranie gospodarczego i socjalnego postępu i wysokiego poziomu zatrudnienia, a także przyczynianie się do zrównoważonego i konsekwentnego rozwoju,
w szczególności poprzez stworzenie obszaru pozbawionego wewnętrznych granic,
wzmacnianie spójności ekonomicznej i społecznej oraz ustanowienie Unii Gospodarczo-Walutowej, która docelowo obejmuje wprowadzenie wspólnej waluty […]”
(art. 2 TUE).
Unia gospodarczo-walutowa (UGW, Economic and Monetary Union – EMU),
funkcjonująca od 1999 r., jest formą realizacji projektu utworzenia wspólnego, zintegrowanego organizmu gospodarczego Europy, określonego przez Komisję Europejską hasłem „One Market, One Money”. UGW, wraz ze stanowiącym jej podstawę wspólnym rynkiem i jego wolnościami, łączy szeroki i ścisły zakres koordynacji narodowej polityki ekonomicznej państw członkowskich z oparciem
mechanizmu funkcjonowania gospodarki europejskiej na wspólnej walucie euro.
Nie zastępuje jednak rządów państw członkowskich. Unia gospodarcza stanowi
jednak zobowiązanie krajów Wspólnoty do prowadzenia własnej, narodowej polityki gospodarczej w taki sposób, który będzie się przyczyniać do realizacji traktatowych celów Wspólnoty. „Państwa członkowskie traktują swoje polityki gospo
Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht 7.02.1992 r. [w:] S. Hambura,
M. Muszyński, Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem, Studio Sto, Bielsko-Biała 2001.
Taki jest tytuł programowego dokumentu Komisji, opublikowanego w „European Economy” 1990,
nr 44., cyt. za: Euro. Wspólna waluta, red. nauk. P. Temperton, Felberg SJA, Warszawa 2001, s. 34.
102
Jan W. Wiktor
darcze jako przedmiot wspólnego zainteresowania i koordynują je w Radzie” (art.
99 TWE). Państwa członkowskie i cała Wspólnota działają zgodnie z zasadą jedności kierunku postępowania. Zapewniają ją wspólne zasady gospodarki rynkowej,
ochrona konkurencji, wspieranie efektywnego wykorzystania zasobów (art. 98
TWE). Z kolei unia walutowa – w myśl formalnych zapisów traktatu – obejmuje
„nieodwołalne ustalenie kursów wymiany walut, ze względu na wprowadzenie jednolitej waluty [ECU – euro], jak również ustalenie i przeprowadzenie jednolitej
polityki pieniężnej i polityki kursów wymiany walut, których głównym celem jest
utrzymanie stabilności cen” (art. 4.2 TWE).
Utworzenie unii gospodarczo-walutowej, kolejnej po wspólnym rynku formie
integracji regionalnej, jest rezultatem długiego procesu rozwoju Wspólnoty, określonych czynników politycznych i ekonomicznych o charakterze wewnętrznym oraz
wpływu licznych, złożonych uwarunkowań zewnętrznych, międzynarodowych.
Prezentując w sposób syntetyczny proces powstania UGW, należy stwierdzić, że w traktacie rzymskim, stanowiącym formalną podstawę funkcjonowania
Wspólnoty Europejskiej, w zasadzie nie podkreślono „problematyki finansowej”
i nie przewidywano utworzenia unii walutowej. Postanowienia tam zawarte ograniczały się do stwierdzenia, że państwa członkowskie powinny wykazywać
„wspólną troskę” w zakresie mechanizmu kursów walutowych. Nie można tego
stanu rzeczy oceniać w wymiarze ahistorycznym. W połowie lat 50., w momencie podpisywania traktatów rzymskich, Wspólnocie, w określonych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych i politycznych, przyświecały konkretne
cele, wśród których problematyka integracji walutowej nie znalazła znaczącego
miejsca.
Początki zainteresowania państw Wspólnoty zagadnieniami współpracy na
płaszczyźnie finansowej i walutowej przypadają na lata 60. Za pierwszą inicjatywę
uznaje się propozycję Komitetu Działania na rzecz Stanów Zjednoczonych Europy
pod przewodnictwem J. Moneta, zmierzającą do utworzenie „europejskiego systemu rezerw walutowych”. System ten miał być przesłanką przyszłej integracji
walutowej państw Wspólnoty. Propozycja ta została jednak zdominowana przez
dążenia do utworzenia unii celnej, a także sprawnie funkcjonujący system z Bret
Wedlug art. 4.1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (TWE) działalność państw
członkowskich i Wspólnoty w ramach UGW „podlega zasadzie gospodarki otwartego rynku z wolną
konkurencją”. Zob. S. Hambura, M. Muszyński, op. cit.
Jako bezprecedensowe przedsięwzięcie w historii całej ludzkości określił utworzenie unii
gospodarczo-walutowej P. Norman w tekście cytowanym przez L. Oręziak, Euro. Nowy pieniądz,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 7.
Historia integracji walutowej została omówiona w wielu publikacjach poświęconych tej problematyce. Zob. m.in. K. Jakubiszyn, B. Karski, D. Rybińska, Euro. Nowa waluta, Twigger, Warszawa 1999.
Euro – waluta wspólnego rynku…
103
ton Woods, który w zasadzie osłabiał zainteresowanie ewentualnym tworzeniem
dla niego europejskiej (wspólnotowej) alternatywy.
Znaczącą, historyczną i konstruktywną rolę w zapoczątkowaniu działań na rzecz
integracji walutowej odegrał Komitet Wernera. P. Werner, premier i minister finansów Luksemburga, na szczycie EWG w Hadze w 1969 r. wystąpił z propozycją
znacznego pogłębienia procesu współpracy europejskiej. Był to okres zakończenia
procesu tworzenia unii celnej i wspólnej polityki rolnej, a więc wyraźnego zaawansowania integracji i pogłębienia współpracy państw członkowskich Wspólnoty.
W raporcie powstałego wówczas Komitetu Wernera, przyjętym w 1971 r., postulowano utworzenie unii gospodarczej i walutowej, wraz ze wspólnym rynkiem.
Plan P. Wernera stał się podstawą ustanowienia w 1972 r. tzw. węża walutowego.
Był to mechanizm związania kursów wymiennych walut członków ówczesnej
Wspólnoty (Francji, Niemiec, Włoch i krajów Beneluksu), do których wkrótce dołączyły Wielka Brytania, Irlandia, Dania, a także Norwegia. Znaczącym rezultatem
inicjatywy Wernera, mimo jej niepowodzenia, było ustanowienie w 1975 r. wspólnotowego koszyka walutowego, z dominującą rolą marki niemieckiej, który stał się
podstawą wprowadzenia „europejskiej jednostki rozrachunkowej” (european currency of account – eca), przekształconej w 1978 r. w ecu (european currency unit).
Kolejną, ważną inicjatywą w tym zakresie, zgłoszoną wspólnie przez
V.G. d’Estainga i H. Schmidta, było powstanie w 1979 r. europejskiego systemu
walutowego (ESW). Głównym jego zadaniem było stworzenie instytucjonalnych
warunków stabilizacji kursów walut państw Wspólnoty poprzez koordynację polityki ekonomicznej, w tym polityki budżetowej i monetarnej. W ramach ESW stworzono mechanizm kursów walutowych (MKW, exchange rate mechanism – ERM),
który wraz z istniejącą już europejską jednostką rozliczeniową ecu stał się polityczno-organizacyjną płaszczyzną realizacji celów systemu.
Szczegółowa koncepcja utworzenia unii walutowej zawarta została w raporcie
J. Delorsa, przyjętym na szczycie Wspólnoty w Madrycie w 1989 r. Według założeń w nim przyjętych przewidywano powstanie unii gospodarczej i walutowej
w trzech etapach:
– w etapie pierwszym założono działania na dwóch płaszczyznach – miało
to być zakończenie procesu tworzenia jednolitego rynku wewnętrznego, w tym
rynku finansowego, zapewniającego pełną realizację zasady swobodnego przepływu kapitału, oraz konsolidacja MKW i wyraźne zmniejszenie przedziałów
możliwych wahań kursowych,
Istota tego systemu sprowadzała się do związania kursu walut państw uczestniczących w systemie z kursem dolara amerykańskiego, który był ponadto wymienialny na złoto. Szczegółowe
postanowienia dopuszczały jednak możliwość okresowej korekty kursów w granicach ±1%, co
oznaczało w rzeczywistości system tzw. kursów półstałych.
104
Jan W. Wiktor
– w etapie drugim miało nastąpić przejście do stałych kursów wymiennych
oraz ściślejsze koordynowanie narodowej polityki ekonomicznej poszczególnych
państw. Zamierzenia te miały być realizowane przez założenie banku o charakterze panwspólnotowym, któremu przydzielono pewien obszar funkcji typowych
dla banku centralnego. W raporcie Delorsa dotyczyły one głównie koordynacji
polityki monetarnej krajów członkowskich i podjęcia działań o charakterze organizacyjno-technicznym, niezbędnych do integracji w postaci unii walutowej,
– etap trzeci wiązał się z zapewnieniem stałości (niezmienności) kursów walutowych, utworzeniem systemu banków centralnych oraz wprowadzeniem jednolitej
waluty europejskiej.
2. Koncepcja unii walutowej w postanowieniach traktatu
z Maastricht
Zasadnicze znaczenie dla powstania unii gospodarczo-walutowej ma traktat
z Maastricht. Postanowienia zawarte w tym traktacie, odnoszące się do integracji
walutowej, są efektem długoletniego procesu działań rozpoczętych przez Komitet J. Moneta w 1961 r. Jego najważniejsze postanowienia konstytuują utworzenie
unii gospodarczo-walutowej opartej na swobodnym przepływie kapitału zarówno
w ramach wspólnego rynku, jak i pomiędzy Unią a krajami trzecimi, stabilizacji
cen i właściwej polityce budżetowej krajów członkowskich. Dochodzenie do unii
walutowej oparto na dwóch zasadach: etapowości przejścia i określenia kryteriów
zbieżności (konwergencji), stanowiących zespół warunków, jakie musi spełnić dany
kraj, aby stać się członkiem unii walutowej. W traktacie z Maastricht, podobnie
jak w raporcie Delorsa, który stanowił w zasadzie jego podbudowę, zakładano
utworzenie unii gospodarczo-walutowej w trzech etapach.
Etap I, realizowany w latach 1990–1993, nawiązywał do tych celów, które
zostały sprecyzowane w raporcie Delorsa. Dotyczyły one spełnienia wstępnych
warunków tworzenia unii walutowej, a mianowicie urzeczywistnienia programu
wspólnego rynku, pełnej realizacji zasady swobodnego przepływu kapitału i pełnej
liberalizacji usług świadczonych przez instytucje rynku finansowego (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne itp.), głębszej koordynacji polityki
ekonomicznej krajów Wspólnoty, które „dla realizacji unii gospodarczo-walutowej
powinny gwarantować konieczną i trwałą konwergencję, zwłaszcza w zakresie stabilności cen i zdrowych finansów publicznych” (art. 116.2 TWE).
Pogłębioną analizę utworzenia unii walutowej na płaszczyźnie teoretycznej przedstawia
P. De Grauwe, Unia walutowa. Funkcjonowanie i wyzwania, PWE, Warszawa 2003. W odniesieniu
do powyższych zasad P. De Grauwe uważa (s. 140), że nie stanowią one kanonu unii walutowej
i podaje przykład wewnątrzniemieckiej unii monetarnej z 1990 r., która została ustanowiona szybko
i bez jakichkolwiek kryteriów konwergencji.
Euro – waluta wspólnego rynku…
105
Etap II był zróżnicowany co do charakteru i kierunków działań. Zmierzały
one głównie do stworzenia zaplecza instytucjonalnego oraz zapewnienia odpowiedniego wsparcia politycznego i organizacyjnego dla procesu tworzenia unii
walutowej. Do najważniejszych działań podjętych w tym okresie należało:
– utworzenie w 1994 r. Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW) z siedzibą
we Frankfurcie nad Menem,
– powołanie do życia europejskiego systemu banków centralnych wraz z ponadnarodowym, unijnym Europejskim Bankiem Centralnym na czele, który
w momencie utworzenia w 1998 r. przejął funkcje EIW,
– wprowadzenie pełnej swobody wymienialności walut krajowych i płatności
transgranicznych,
– przyjęcie przez Radę Europejską „Paktu stabilizacji i wzrostu” w 1997 r.,
– upoważnienie Komisji Europejskiej do sprawowania nadzoru nad polityką
krajów Unii w zakresie deficytu budżetowego i długu publicznego, wraz z systemem nakładania odpowiednich sankcji. Upoważnienie to zostało wykorzystane
przez Komisję w 1994 r. poprzez sformułowanie oceny stopnia realizacji kryteriów zbieżności przez poszczególne kraje Wspólnoty,
– zapewnienie całkowitej niezależności narodowych banków centralnych,
– określenie w 1998 r. przez Radę UE grupy 11 krajów, które spełniły traktatowe kryteria zbieżności i mogły zostać zakwalifikowane do strefy euro. W wyniku
tych decyzji do unii walutowej nie weszły (a ściślej nie zostały zakwalifikowane)
Dania, Grecja, Szwecja i Wielka Brytania,
– ustalenie sztywnych, niezmiennych kursów konwersji walut krajowych na
wspólną walutę euro (1998 r.).
Z kolei w etapie III (1999–2002) nastąpiło urzeczywistnienie założeń unii
gospodarczo-walutowej. W tym etapie:
– wprowadzono w dwóch fazach wspólną walutę euro, najpierw w 1999 r. do
obrotu bezgotówkowego, a następnie od 1.01.2002 r. – do obrotu powszechnego
na obszarze 12 krajów (wraz z Grecją, po spełnieniu przez ten kraj kryteriów
konwergencji 1.01.2001 r.). Połączone ono zostało z wycofaniem z obiegu do
30.06.2002 r. walut krajowych we wszystkich krajach strefy euro („Eurolandu”).
W ten sposób euro jest jedynym, oficjalnym środkiem płatniczym w grupie 12
państw wspólnego rynku, tworzących UE,
Ich kompetencje są szeroko omówione w litearturze. Zob. m.in. R. Wierzba, Europejski Bank
Centralny, Twigger, Warszawa 2003.
Szerszy i bardziej szczegółowy zakres działań w tym etapie przedstawia E. Synowiec w pracy:
Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkostwa, red. nauk. E. Kawecka-Wyrzykowska
i E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa 2001, s. 419–420.
106
Jan W. Wiktor
– nastąpiło całkowite przeniesienie polityki monetarnej ze szczebla krajowego
na poziom Wspólnoty w ramach europejskiego systemu banków centralnych
i EBC,
– utworzono nowy mechanizm kursów walutowych ERM-2, który wiąże politykę kursową strefy euro z polityką państw pozostających poza unią walutową.
Istotne znaczenie dla ustanowienia unii walutowej miało utworzenie europejskiego systemu banków centralnych (ESBC). Priorytetowym celem ESBC stało się
zagwarantowanie stabilności cen, a także wspieranie ogólnej polityki gospodarczej
Wspólnoty (art. 105.1 TWE). Są to podstawowe warunki stałego związania walut
odmiennych gospodarek krajowych i zastąpienia ich jedną wspólną walutą. Stąd też
te dwie grupy zagadnień uzyskały priorytetowe znaczenie w postanowieniach traktatu i we wszystkich działaniach związanych z II i III etapem. Zagadnienia te są
przedmiotem przyjętego w Amsterdamie w 1997 r. „Paktu stabilności i wzrostu”.
Jest on ważnym dokumentem Rady Europejskiej, zobowiązującym państwa członkowskie do realizacji polityki równoważenia budżetów, a nawet w miarę możliwości
do osiągania nadwyżki budżetowej. W tym obszarze makroekonomicznych zagadnień dotyczących polityki budżetowej i „troski o finanse publiczne” jako zasadniczej płaszczyzny koordynacji na szczeblu unijnym polityki gospodarczej państw
członkowskich mieści się także traktatowy zakaz udzielania przez EBC i banki
centralne państw członkowskich pożyczek i tworzenia „wszelkich udogodnień kredytowych” zarówno organom i instytucjom Wspólnoty, jak i rządom i władzom
publicznym innego szczebla, a także przedsiębiorstwom sektora publicznego.
Podsumowując, utworzenie unii gospodarczo-walutowej było długim, złożonym procesem, w którym ujawniały się, z różnym natężeniem, liczne uwarunkowania o charakterze politycznym, społecznym i ekonomicznym.
3. Warunki udziału w unii walutowej – kryteria
konwergencji
Udział w unii walutowej stał się prawem przyznanym poszczególnym członkom
Wspólnoty (klauzula „opt-out”). Nie było to jednak prawo bezwarunkowe, gdyż
utworzenie obszaru jednowalutowego nie mogło stanowić automatycznego przejścia, w tym przymusu przejścia wszystkich krajów Wspólnoty do nowej, wyższej
fazy integracji regionalnej. W procesie tworzenia unii walutowej występowały dwie
sprzeczne tendencje. Z jednej strony podkreślano potrzebę oparcia unii walutowej
na silnych gospodarkach i tym samym walutach krajowych, co oznaczało zawężenie, zwłaszcza w okresie wstępnym, kręgu przyszłych członków unii. Z kolei z drugiej strony akcentowano tezę, że przekształcenie wspólnego rynku w unię gospodarczo-walutową jest sprawą wszystkich państw członkowskich i żadnego z nich nie
można pozbawiać możliwości uczestnictwa w unii walutowej. Strefę kompromisu
między tymi stanowiskami wyznaczyły dwa założenia:
Euro – waluta wspólnego rynku…
107
– udział w unii walutowej będzie suwerenną decyzją kraju członkowskiego10,
– unia walutowa będzie oparta na solidnych podstawach stworzonych przez
korzystną sytuację makroekonomiczną państw deklarujących uczestnictwo. Oznaczało to konieczność sprecyzowania jednoznacznych kryteriów, na podstawie których nastąpi ocena gospodarki danego kraju, stanowiąca przesłankę wejścia do
unii walutowej.
Warunki udziału danego państwa w unii walutowej – kryteria zbieżności (konwergencji) – zostały określone w sposób ramowy w traktacie (art. 121.1 TWE),
a w sposób szczegółowy w załączonym do niego protokole. Mają zróżnicowany
charakter i określają je następujące kryteria:
– przynależność waluty krajowej do mechanizmu kursów walutowych (MKW
– ERM) i niedokonywanie jej dewaluacji w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających utworzenie unii walutowej. Warunek ten ma charakter formalny, jednak
istotny. W przyjętym kształcie kryterium to miało uniemożliwić „manipulowanie”
przez rządy krajów członkowskich kursem wymiennym w celu zapewnienia sobie
bardziej sprzyjających warunków wejścia do unii. Kryterium udziału waluty krajowej w ERM nie spełniała Szwecja, która od 1992 r. realizuje politykę płynnego
kursu walutowego i w której ponadto brakło społecznego, politycznego poparcia
wobec euro, dlatego kraj ten nie stał się członkiem unii walutowej w 1999 r.,
– stabilność cen towarów i usług na rynku krajowym. Średnia stopa inflacji
w roku poprzedzającym ocenę stopnia przygotowania do udziału w unii walutowej nie powinna być wyższa niż 1,5 punktu od poziomu inflacji notowanego
w trzech krajach Wspólnoty, w których inflacja kształtowała się na najniższym
poziomie. Miarą stopnia inflacji powinien być wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, ustalony na podstawie jednolitej metodologii pomiaru, z uwzględnieniem różnic w statystykach pomiaru we wszystkich badanych krajach,
– deficyt budżetowy – udział bieżącego lub planowanego deficytu budżetu państwa w stosunku do produktu krajowego brutto (PKB) mierzonego w cenach rynkowych w roku poprzedzającym ocenę nie powinien przekraczać 3%,
Z prawa swobodnej decyzji skorzystały na mocy przyznanej klauzuli „opt-out” Dania i Wielka
Brytania i mimo silnych, stabilnych gospodarek, nie wstąpiły do unii walutowej. Podjęta w 2000 r.
próba zastąpienia korony duńskiej przez euro w wyniku referendum społecznego zakończyła się niepowodzeniem. Ponad 53% mieszkańców Danii opowiedziało się przeciwko wejściu do strefy euro.
Podobnym, negatywnym wynikiem zakończyło się w 1992 r. pierwsze referendum w Danii na temat
przyjęcia traktatu z Maastricht i nowej waluty europejskiej. Przedmiotem akceptacji społeczeństwa
duńskiego stała się dopiero zmieniona wersja TUE, która dla dotychczasowych członków nie zawierała obowiązku wejścia do strefy euro. Warto podkreślić, że na mocy traktatu amsterdamskiego
udział nowych członków UE w unii walutowej jest obowiązkowy. Regulacja ta dotyczy wszystkich
10 państw, które 1.05.2004 r. stały się członkami Unii Europejskiej.
10
108
Jan W. Wiktor
– dług publiczny – łączna wielkość zadłużenia publicznego w roku poprzedzającym ocenę w stosunku do produktu krajowego brutto (PKB) mierzonego w cenach
rynkowych (podstawa oceny analogiczna jak dla kryterium deficytu budżetowego)
nie powinna przekraczać 60%,
– stopy procentowe – średnia długookresowa, nominalna stopa procentowa nie
powinna być większa niż o 2 punkty od stopy procentowej w trzech państwach
o najniższym poziomie inflacji w roku poprzedzającym ocenę. Stopa procentowa
dotyczy 10-letnich obligacji rządowych lub innych, porównywalnych papierów wartościowych, z uwzględnieniem różnic w definicjach narodowych.
Powyższe kryteria przystąpienia danego kraju do unii walutowej miały istotne
znaczenie z wielu powodów, które w pełni nawiązują do celów procesu integracji. Wszystkie w znaczący, chociaż odmienny sposób wiążą się z zapewnieniem
zrównoważonego i konsekwentnego rozwoju Wspólnoty i jej krajów członkowskich. W literaturze podkreśla się jednak, że traktatowe kryteria konwergencji
nie są jedynymi warunkami, na podstawie których można tworzyć unię walutową: „w teorii optymalnego obszaru walutowego [...] nic nie mówi się o takich
kryteriach konwergencji, jak z Maastricht”11, jak i konieczności długiego, 10-letniego okresu dostosowawczego. Ponadto uważa się, że dla wyjaśnienia powstania
unii walutowej większe znaczenie mają czynniki mikroekonomiczne niż przyjęte
w traktacie z Maastricht kryteria o charakterze makroekonomicznym.
Stabilność cen towarów i usług konsumpcyjnych ma podstawowe znaczenie dla
stworzenia warunków trwałego, zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zapewnienia dobrobytu społecznego. Z tych względów kryterium stabilności cen zostało
przyjęte za główne kryterium zbieżności, a zagwarantowanie stabilnego systemu
cen zostało określone w traktacie jako „priorytetowy cel europejskiego systemu
banków centralnych” (art. 105.1 TWE). Niska inflacja jest istotnym wskaźnikiem do
oceny potencjału danej gospodarki krajowej i warunkiem osiągnięcia innych celów,
leżących poza obszarem polityki stabilizacji cen. Przyczynia się bowiem do umacniania struktur gospodarki i rynku, sprzyja racjonalności decyzji przedsiębiorców
i zachowań gospodarstw domowych w długim okresie, ogranicza ryzyko konfliktów
społecznych i tworzy warunki czytelnego mechanizmu podziału dochodów.
Kryteria długu publicznego i deficytu budżetowego mają zapewniać dyscyplinę budżetową państw członkowskich. Przyjęte poziomy referencyjne (3% dla
deficytu budżetowego i 60% dla długu publicznego) zostały określone w wyniku
P. De Grauwe, op. cit., s. 144. Teoria optymalnych obszarów walutowych została stworzona
przez R. Mundella na przełomie lat 50.i 60. Podkreśla się w niej potrzebę uelastycznienia rynku
pracy i mobilności siły roboczej jako ważnych warunków urzeczywistnienia koncepcji optymalnego obszaru walutowego opartego na swobodnym przepływie czynników wytwórczych i wspólnej walucie. Szeroką analizę teoretyczno-krytyczną teorii optymalnego obszaru walutowego przedstawił w cytowanej pracy P. De Grauwe, s. 33–68.
11
Euro – waluta wspólnego rynku…
109
doświadczeń i akceptacji dopuszczalnego poziomu deficytu12. Wyrażają one starania o racjonalizację wydatków państwa, prowadzenie należytej polityki budżetowej państwa z punktu widzenia realizacji celów unii walutowej i wprowadzenia
wspólnej waluty. Obydwa czynniki – deficyt i dług publiczny – wywierają istotny
wpływ na gospodarkę danego kraju, a w szerszej skali, jednowalutowego ugrupowania integracyjnego.
W odniesieniu do kryterium stóp procentowych można przeprowadzić podobną
analizę jak dla warunku stabilności cen. Odzwierciedlają one, z jednej strony, stan
gospodarki, poziom inflacji i bezrobocia, tempo wzrostu PKB, a z drugiej stanowią
wyraz określonej polityki ekonomicznej państwa i jego banku centralnego. Zmniejszanie się rozpiętości stóp może wskazywać na jej podobieństwo, a tym samym
stanowić ważny argument za ustanowieniem unii celnej i wprowadzeniem wspólnej waluty. Niezależnie od tego pojawia się jednak ważne pytanie, w jakim stopniu
można dokonywać konwergencji w tym zakresie, a więc, czy „Euroland może funkcjonować przy jednej stopie procentowej”. Zdaniem P. Mortimera-Lee, odpowiedź
na nie może być pozytywna, jednak ujednolicenie stopy w ramach UGW „będzie
wymagało dalszych zmian w polityce fiskalnej, na rynkach pracy i w instytucjach
politycznych”13.
Spełnienie przyjętych w traktacie kryteriów zbieżności wyraża się w tym,
że państwo deklarujące udział w unii gospodarczo-walutowej traci możliwość
oddziaływania na sferę gospodarki za pomocą kształtowania kursu walutowego
i stóp procentowych. Rezygnuje w ten sposób z dwóch ważnych elementów narodowej polityki ekonomicznej. Do tej grupy kryteriów zbieżności nawiązywały cele
zawarte w „Pakcie stabilizacji i wzrostu”. Przyjmując za naczelną zasadę stymulowanie dążeń do zróżnicowania budżetu i akceptując poziom deficytu w wysokości
3% w okresie niekorzystnej koniunktury, wprowadzono na podstawie tego paktu
system sankcji z tytułu przekroczenia tej wartości referencyjnej, których wyso12
L. Oręziak, op. cit., s. 31 podkreśla, że „trudno wyjaśnić, dlaczego w odniesieniu do kryterium określającego stan finansów publicznych przyjęto za wielkość referencyjną dotyczącą deficytu budżetowego 3% PKB, a długu publicznego 60% PKB. W dostępnej literaturze brak jest uzasadnienia wyboru konkretnego poziomu wskaźników”. Jednakże P. De Grauwe pisze, że kryteria
polityki budżetowej przyjęte w traktacie z Maastrich są racjonalne. Można bowiem przedstawić
argumenty przemawiające za potrzebą pewnych wymagań w zakresie deficytu i długu publicznego, jednak trudno jest uzasadnić konkretne wskaźniki liczbowe. „Jedynym powodem, dla którego wybrano w Maastricht poziom 60%, zdaje się być fakt, że w tamtym okresie była to przeciętna
wartość wskaźnika długu publicznego do PKB dla Unii Europejskiej”, ibidem, s. 148. P. De Grauwe
podkreśla jednak, że przyjęte wartości wskaźników (3% i 60%) mogą być wyliczone na podstawie
znanej formuły określającej wielkość deficytu potrzebną do stabilizacji długu publicznego przy
określonej nominalnej stopie wzrostu PKB.
P. Mortimer-Lee, Czy Euroland może funkcjonować przy jednej stopie procentowej? [w:]
Euro. Wspólna waluta…, s. 67.
13
110
Jan W. Wiktor
kość została określona w przedziale 0,2–0,5% PKB. Przewidziane na podstawie
postanowień zawartych w pakcie sankcje mają jednak charakter w większym stopniu prewencyjny niż represyjny. Dotyczą ponadto wszystkich państw Unii Europejskiej, a nie tylko tych, które utworzyły strefę euro.
Kryterium udziału w europejskim systemie walutowym i mechanizmie kursów walutowych EMR/EMR-2 ma charakter z jednej strony formalny, a z drugiej merytoryczny. Wyraża ono obowiązek uczestnictwa kraju we wspólnotowym
mechanizmie kształtowania kursów walutowych i akceptacji określonego przedziału wahań kursowych. Jest to bowiem warunek wejścia danego kraju do
obszaru jednowalutowego i dostosowania się wszystkich niezbędnych wymagań.
Takie były zasadnicze cele i postanowienia odnośnie do utworzenia ESW i EMR.
Jedynym uczestnikiem EMR-2 pod koniec 2004 r. była Dania, w której wahania
kursowe zawierają się w przedziale ±2,25%. Pozostałe dwa kraje UE w dotychczasowym składzie – Szwecja i Wielka Brytania oraz wszystkie nowe kraje, przyjęte do Unii 1.05.2004 r., nie uczestniczą w mechanizmie kursów walutowych, jednak akceptują, chociaż w odmiennym stopniu, procedury operacyjne stanowiące
podstawę EMR-2.
Opierając sie na powyższych kryteriach z 1998 r. i procedurze zawartej w traktacie z Maastricht, dokonano oceny „stopnia zbieżności” poszczególnych krajów
członkowskich Wspólnoty i podjęto decyzję o zakwalifikowaniu do unii walutowej. Ówczesna sytuacja krajów członkowskich UE była zróżnicowana. Kryteria
stabilności cen, deficytu budżetowego i długoterminowej stopy procentowej spełniały wszystkie kraje, z wyjątkiem Grecji. Z kolei pod względem wielkości długu
publicznego sytuacja była odmienna, ponieważ jedynie w 4 krajach jego poziom
był mniejszy od wartości referencyjnej. Największy dług publiczny występował
w Belgii i we Włoszech, dwukrotnie przekraczając przyjęty do oceny poziom
wskaźnika 60% PKB. Przyjęcie krajów, które nie spełniały kryterium długu
publicznego do unii walutowej wynikało po części ze względów politycznych, a po
części z deklarowanych i rzeczywiście podejmowanych działań rządów zmierzających do poprawy w satysfakcjonującym stopniu sytuacji w zakresie ograniczania
zadłużenia publicznego14.
Unię gospodarczo-walutową w dniu 1 stycznia 1999 r. utworzyło 11 krajów Unii
Europejskiej. Formalnych wymogów traktatowych nie spełniły Grecja i Szwecja,
natomiast Dania i Wielka Brytania, opierając się na przyznanej im klauzuli swo14
Pewną rolę należy także przypisać względom formalnym, a mianowicie przyjęciu do oceny
wartości długu publicznego o charakterze podstawowym, w którym nie uwzględnia się kosztów
jego bieżącej obsługi. Taki zabieg pozwala formalnie zmniejszyć poziom zadłużenia państwa.
P. De Grauwe formułuje tezę, że z uwagi na powszechne zjawisko przekraczania wskaźników długu
publicznego, a zapewne także podjęcie stosownych działań dyscyplinujących, kryterium to w praktyce nie zostało wzięte pod uwagę w okresie kwalifikacji państw do unii walutowej (tj. w maju
1998 r.). Zob. P. De Grauwe, op. cit., s. 154.
Euro – waluta wspólnego rynku…
111
bodnego wyboru („opt-out”), nie zdecydowały się na uczestnictwo w strefie euro.
W tym samym roku kryteria konwergencji spełniła Grecja i na podstawie decyzji
Rady UE stała się 12 członkiem unii gospodarczo-walutowej od 1 stycznia 2001 r.
Utworzenie unii gospodarczo-walutowej stanowi końcowy etap doychczasowego
procesu integracji państw Wspólnoty. Jej urzeczywistnienie oznacza powstanie silnego obszaru gospodarczego w skali światowej, którego potencjał, mierzony za
pomocą podstawowych wskaźników, jest porównywalny z potencjałem gospodarki
Stanów Zjednoczonych. Obszar strefy euro zamieszkuje ok. 290 mln osób, a kraje
tworzące unię walutową wytwarzają ok. 20% produktu światowego. Analogiczny
jest także ich udział w wartości światowego eksportu (bez uwzględniania jednak obrotów wewnątrz wspólnego rynku). Dla Stanów Zjednoczonych, liczących
270 mln mieszkańców, wskaźniki te wynoszą odpowiednio 20% i 16%.
4. Konstrukcja euro i czynniki je kształtujące
Euro od 1 stycznia 2002 r. jest jedynym, oficjalnym, prawnym środkiem płatniczym na obszarze 12 krajów UE, które utworzyły unię gospodarczo-walutową,
czyli: Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburga, Niemiec, Portugalii i Włoch. Euro posiada wszystkie atrybuty pieniądza
– jest miernikiem wartości, środkiem płatniczym i środkiem tezauryzacji. Nazwa
euro została przyjęta podczas szczytu Unii Europejskiej w Madrycie w 1995 r.
i zastąpiła traktatową nazwę europejskiej jednostki rozrachunkowej (waluty referencyjnej) ecu. Międzynarodowym symbolem jest kod EUR. Istotne rozstrzygnięcia w sprawie sposobu wprowadzenia euro do obiegu podjęto podczas szczytu UE
w Madrycie. Wyrażały się one w uszczegółowieniu trzeciego etapu wprowadzania
unii gospodarczo-walutowej, w tym podjęciu rozstrzygnięć dotyczących konstrukcji
euro i jej podstawowych uwarunkowań.
Zaproponowano w tym zakresie trzy kolejne, wzajemnie powiązane fazy działań operacyjnych:
– fazę pierwszą (1999–2001) rozpoczęło wprowadzenie euro w dniu 1 stycznia
1999 r. W tym okresie na rynku wewnętrznym państw członkowskich w obiegu
mogły równocześnie z euro funkcjonować dotychczasowe waluty krajowe na podstawie ustalonego na dzień 1 stycznia 1999 r. parytetu nieodwołalnych, stałych
kursów wymiennych. Podstawą rozliczeń międzybankowych stało się jednak
wyłącznie euro, natomiast osoby fizyczne nadal miały możliwość swobodnego
wyboru waluty prowadzonych rachunków bankowych,
– w fazie drugiej, w okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2002 r., euro, obecne
już na rynku w postaci banknotów i monet, zastępowało w obiegu waluty narodowe, które tym samym straciły dotychczasowy status prawnego, legalnego środka
płatniczego na obszarze danego kraju,
112
Jan W. Wiktor
– faza trzecia rozpoczęła od 1 lipca 2002 r. właściwe funkcjonowanie unii
walutowej na obszarze 12 państw UE. Z tym bowiem dniem prawnym i jedynym
środkiem płatniczym na obszarze unii walutowej stało się euro, a jego wyłącznym
emitentem stał się Europejski Bank Centralny.
Podstawową sprawą wdrożenia euro było określenie kursu konwersji walut
narodowych na nową, wspólną walutę europejską. Kurs konwersji nie mógł być
ustalony w sposób arbitralny. Winien on odzwierciedlać stan gospodarki danego
kraju, efektywność gospodarowania i poziom rozwoju, pozycję konkurencyjną
tego kraju na rynku międzynarodowym itp. Kierując się tymi przesłankami, przyjęto, że ecu odzwierciedla w pewien sposób powyższe czynniki i relacje kursów
walut wchodzących w skład koszyka ecu mogą być podstawą konwersji. Przy tym
założeniu istotne znaczenie miało zatem ustalenie, na jakim poziomie i w jakim
terminie zostaną określone (związane) w sposób trwały, nieodwracalny bilateralne
kursy pomiędzy walutami koszyka ecu, które następnie zostało zastąpione nową
walutą euro w relacji 1:1. Ta decyzja stanowiła zasadniczy problem wprowadzenia
euro na rynek i rozpoczęcia funkcjonowania unii walutowej.
Termin konwersji walut krajowych na euro ustalono na dzień 1 stycznia 1999 r.
Oznaczało to ostateczną i niezmienną decyzję dotyczącą udziału danej waluty krajowej w koszyku ecu i zarazem określenia sztywnych relacji bilateralnych kursów
wymiennych poszczególnych walut koszyka. Ustalone na powyższy dzień relacje
nie mogły już zostać w jakikolwiek sposób zmienione, miały charakter ostateczny
i wiążący wszystkie państwa – strony unii walutowej. Nie zmieniło to już zatem
zewnętrznej wartości ecu, zastąpionego przez euro. Relacje te stały się podstawą
konwersji walut krajowych na euro w momencie rozpoczęcia trzeciej fazy realizacji unii walutowej (1 stycznia 1999 r.) i tym samym podstawą kursów wymiennych między euro i jednostkami walut narodowych. Przyjęcie takich zasad było
ważne z punktu widzenia uniknięcia nieoczekiwanych wahań kursu konwersji, np.
w wyniku spekulacji na międzynarodowych rynkach finansowych. Taka sytuacja
miałaby bowiem znaczne konsekwencje w postaci trwałego przewartościowania
albo niedowartościowania pewnych walut wchodzących w skład koszyka ecu, stanowiącego następnie podstawę euro. Ostateczną wartość kursów konwersji walut
krajów unii walutowej na euro zawiera tabela 1.
Dla mechanizmu funkcjonowania euro ważne znaczenie mają stosunki krajów
strefy euro z pozostałymi państwami Unii Europejskiej. Relacje te określa działający
w ramach ESW „Mechanizm kursów walutowych II” (MKW-2). Zastąpił on MKW
pochodzący z 1997 r. Zadania MKW-2 są kontynuacją wcześniejszych, z pewnymi
modyfikacjami. Dotyczą one zasad stosunków walutowych w nowej rzeczywistości
Wspólnoty, określonej poprzez utworzenie unii gospodarczo-walutowej i powstanie dwóch odmiennych grup krajów: tworzących strefę euro i pozostających poza
UGW. MKW-2 spełnia następujące funkcje:
Euro – waluta wspólnego rynku…
113
– krajom pozostającym poza strefą euro ma umożliwiać kontynuację procesu
konwergencji,
– ma tworzyć instytucjonalne warunki ograniczania ryzyka zbyt dużych
wahań kursów wymiennych walut krajów spoza unii walutowej względem euro
i zapobiegania ich dewaluacji podejmowanej w celu zwiększenia konkurencyjności
eksportu,
– ma stanowić deklarację chęci wstąpienia do unii walutowej i prowadzenia
właściwej, stabilnej – przez pryzmat kryteriów konwergencji – polityki ekonomicznej.
Tabela 1. Kursy konwersji walut krajów unii gospodarczo-walutowej na euro
Waluta
(symbol)
Udział jednostek
waluty w koszyku
ecu
Kurs walutowy ecu
z wykorzystaniem
DEM (30.07.1998 r.)
Kurs konwersji
1.01.1999 r.
(1 euro = x waluty
krajowej)
A. Waluty krajów, które tworzyły koszyk ecu i które przyjęły euro
1. Marka niemiecka DEM
2. Frank belgijski BEF
3. Frank luksemburski LUF
4. Gulden holenderski NLG
5. Lir włoski ITL
0,6242
3,301
40,3399
0,0063040
40,3399
151,8
1942,19
1936,27
6,885
8. Frank francuski FRF
1,332
9. Funt irlanddzki IEP
40,5889
1,95583
0,130
0,2198
6. Peseta hiszpańska ESP
7. Escudo portugalskie PTE
1,96825
1,393
2,21938
167,129
2,20371
166,386
201,443
200,482
0,008552
0,783060
0,787564
–
–
6,59949
6,55957
B. Waluty krajów nie wchodzących do koszyka ecu, lecz które weszły do strefy euro
10. Szyling austriacki ATS
11. Marka fińska FIM
12. Korona duńska DKK
13. Funt brytyjski GBP
14. Drachma grecka GRD
15. Korona szwecka SEK
–
5,94573
7,50145
–
327,521
340,750
C. Waluty pozostałych krajów UE-15
0,1976
0,08784
0,678114
–
–
1,440
13,7603
–
–
–
Kursy konwersji zostały określone w formie 6 cyfr znaczących, tzn. licząc od strony lewej do
prawej, bez uwzględnienia początkowego zera. Tak określone kursy nie mogły być zaokrąglane
lub skracane przy dokonywaniu przeliczenia na euro.
Źródło: Załącznik B do „Wspólnego komunikatu w sprawie określenia nieodwołalnych kursów
przeliczenia na euro” [w:] Euro. Wspólna waluta, s. 26 oraz Euro. Pieniądz Wspólnej Europy,
Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Warszawa 2001, s. 16.
114
Jan W. Wiktor
Podstawową jednostką MKW-2 od 1 stycznia 1999 r. jest euro i właśnie w stosunku do tej nowej waluty ustalane są parytety walut krajów UE nie należących do
strefy euro. Zakres dopuszczalnych wahań kursowych został utrzymany w MKW-2
na dotychczasowym poziomie, tzn. ±15% w stosunku do centralnego kursu euro.
Jego przekroczenie zmusza Europejski Bank Centralny i bank centralny danego
kraju do podjęcia niezbędnych działań rynkowych w obronie kursu. Podstawowym
instrumentem EBC ma być jednak mechanizm oddziaływania na krajowe banki
centralne skłaniający je do samodzielnego podejmowania decyzji zmierzających do
utrzymania kursu w dopuszczalnych granicach. Uczestnictwo w mechanizmie kursowym jest dobrowolne, jednak dwuletni okres członkostwa jest warunkiem formalnym udziału w unii gospodarczo-walutowej.
5. Korzyści i koszty wprowadzenia euro na obszarze
wspólnego rynku
Konsekwencje utworzenia unii walutowej ze wspólną walutą są wielopłaszczyznowe. W literaturze przedmiotu, na płaszczyźnie teoretycznej, ich identyfikacja
stanowi istotny element teorii optymalnych obszarów walutowych15. Po stronie
kosztów teoria ta umożliwia określenie i analizę takich elementów, jak: zmiany
popytu i ewentualne asymetryczne szoki popytowe, różnice preferencji poszczególnych krajów odnośnie do poziomu inflacji i bezrobocia, odmienność systemów
prawnych, różnice w zakresie tempa wzrostu gospodarczego i systemów fiskalnych
oraz zagadnienia senioratu. Z kolei korzyści zawierania unii walutowej w teorii
optymalnych obszarów walutowych są wyjaśniane poprzez bezpośrednie i pośrednie konsekwencje eliminacji kosztów transakcyjnych, korzyści ze zmniejszenia lub
nawet wyeliminowania niepewności kursu wymiennego, efekty utworzenia waluty
międzynarodowej oraz zwiększenia stopnia otwartości na zewnątrz gospodarki
danego kraju i ugrupowania integracyjnego.
W warstwie empirycznej konsekwencje wprowadzenia na wspólny rynek
wewnętrzny jednolitej waluty są analizowane na wielu poziomach, zarówno całej
Wspólnoty, państw strefy euro, poszczególnych przedsiębiorstw, jak i konsumentów. Oceny są fomułowane również w odniesieniu do roli euro jako waluty międzynarodowej. Zagadnienia „ekonomii euro” są także oceniane pod kątem „krótkookresowych cierpień dla długookresowych korzyści”16.
Teoria optymalnych obszarów walutowych (theory of optimum currency areas) została
sformułowana przez R. Mundella (1961 r.), a następnie rozwinięta przez R. McKinnona (1963 r.)
i R. Kenena (1969 r.). Jej krytyczną analizę, wraz z szerokim omówieniem kosztów i korzyści unii
walutowej, zawiera monografia P. De Grauwe, op. cit., s. 15–104.
15
Taka jest – w uproszczeniu i popularnym ujęciu – główna teza i podtytuł rozdziału pt. „Ekonomia euro”, dotyczącego rozważań na temat kosztów i korzyści wynikających z wprowadzenia
euro, zawartego w pracy: Euro. Wspólna waluta, s. 29–30.
16
Euro – waluta wspólnego rynku…
115
Płaszczyzna makroekonomiczna. Podstawowe korzyści wynikające z unii
walutowej i stosowania jednolitej waluty w zakresie makroekonomii to:
– stabilizujący wpływ na gospodarkę krajów członkowskich,
– zapewnienie szybszego wzrostu gospodarczego,
– znaczne ograniczenie lub nawet wyeliminowanie tendencji inflacyjnych,
– eliminacja wahań kursów wymiennych walut państw strefy euro,
– eliminacja kosztów transakcyjnych związanych z wymianą walut narodowych
na waluty innego kraju unii,
– stworzenie warunków przejrzystości cen na rynku „Eurolandu”,
– rozwój i integracja rynku finansowego państw członkowskich unii gospodarczo-walutowej.
Utworzenie unii walutowej ze wspólną walutą tworzy korzystne warunki stabilizacji oraz zapewnienia długookresowej równowagi makroekonomicznej i rozwoju
gospodarek krajów członkowskich. Z szacunków Komisji Europejskiej wynika, że
utworzenie unii walutowej zwiększy europejski PKB o ok. 5,5% w ciągu 10 lat, do
czego przyczyni się głównie eliminacja kosztów transferowych (0,5%) oraz ograniczenie ryzyka i niepewności działalności gospodarczej (5%)17. Korzyści te wiążą
się z nałożeniem na kraje członkowskie ostrych rygorów polityki makroekonomicznej, związanych z traktatowymi kryteriami zbieżności. Główną rolę odgrywa Europejski Bank Centralny i jego wyraźnie antyinflacyjna polityka oraz pozbawienie
rządów krajowych możliwości inflacyjnego finansowania deficytów budżetowych
poprzez manipulowanie kursem waluty krajowej. Stabilizacja monetarna osiągnięta
poprzez wprowadzenie wspólnej waluty zlikwidowała istniejące wcześniej ryzyko
nagłej, niekorzystnej zmiany kursów walutowych. Stanowi to istotny czynnik dalszego pogłębiania integracji, rozwoju handlu, ujawniania się w nowym wymiarze
efektu skali działalności itp.
Unia walutowa, poprzez szeroki zakres oddziaływania zasad i instytucji, może,
i zapewne będzie, uruchamiać procesy głębokiej restrukturyzacji sektorów działalności gospodarczej, powodującej, z jednej strony, zmniejszenie liczby miejsc pracy
w sektorach dotkniętych procesem zmian, a z drugiej strony, stymulującej powstawanie nowych miejsc, wynikających z procesów serwicyzacji gospodarki i zwiększonego tempa rozwoju. Z tymi okolicznościami ściśle wiąże się także likwidacja
kosztów transakcyjnych związanych z wymianą wzajemną walut narodowych. Jest
to znacząca konsekwencja wprowadzenia wspólnej waluty. Oprócz zmniejszenia
kosztów operacji wymiany w wymiarze ściśle ekonomicznym, na szczeblu makroekonomicznym, wyrażonych przez konstrukcję narodowych rachunków i bilansów
obrotów handlowych poszczególnych państw unii, wiąże się ona także z wyeliminowaniem wielu problemów natury organizacyjnej i technicznej. Wyzwala ener17
Ibidem, s. 8.
116
Jan W. Wiktor
gię społeczną i stwarza przesłanki lepszej alokacji zasobów. Wspólna waluta staje
się znaczącym elementem rzeczywiście jednolitego rynku – stwarza ona bowiem
warunki pełnej przejrzystości cen w wymiarze rynków wszystkich krajów członkowskich. Stanowi o możliwości precyzyjnych porównań cen wszystkich towarów
i usług w całej przestrzeni jednolitego rynku europejskiego. W tych warunkach
cena i jej przestrzenne zróżnicowanie stanowi ważny i rzeczywisty parametr decyzyjny dla wielu przedsiębiorców i konsumentów. Sprzyja racjonalności ich decyzji
produkcyjnych i zachowań rynkowych gospodarstw domowych.
Wspólna waluta wraz z mechanizmami funkcjonowania unii gospodarczo-walutowej służy integracji i rozwojowi europejskiego rynku finansowego. Jego podstawowe instytucje – banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne
i in. uzyskały warunki rozszerzenia swojego zasięgu działania, uzyskania korzyści
skali, zmniejszenia kosztów funkcjonowania, tworzenia nowych produktów i możliwości inwestowania, a tym samym poprawy swojej pozycji konkurencyjnej na
rynku europejskim i międzynarodowym. Obniżenie kosztów funkcjonowania rynku
finansowego umożliwia stworzenie lepszej, tańszej oferty dla sektora publicznego
oraz przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, stanowiącej ważne uwarunkowanie
dalszego rozwoju.
Zdyskontowanie powyższych korzyści wymaga jednak poniesienia określonych
nakładów w celu utworzenia unii walutowej. Podstawowe z nich wiążą się z częściowym pozbawieniem dotychczasowej suwerenności krajów członkowskich,
utratą kontroli nad polityką monetarną i walutową oraz rezygnacją z prawa do
emisji własnej waluty. Wyrażana jest jednak zgodna opinia, że nie przekreślają
one zarówno samej idei utworzenia unii walutowej, jak i nie podważają jej potencjalnych korzyści, zwłaszcza tych, których uzyskanie wymaga długiego okresu
funkcjonowania.
Płaszczyzna przedsiębiorstwa. Korzyści o charakterze makroekonomicznym,
wyrażającym interes Wspólnoty, poszczególnych państw i ich gospodarek, znajdują swoje uszczegółowienie na płaszczyźnie podstawowych podmiotów mikroekonomii, a mianowicie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych.
Podstawowe konsekwencje wprowadzenia euro dla przedsiębiorstw stanowią:
– eliminacja kosztów zabezpieczania się przed ryzykiem zmienności kursów
walutowych,
– niższe, w wyniku nasilonej konkurencji w sektorze finansowym i efektywnych mechanizmów płatniczych, koszty pozyskiwania kapitału na cele funkcjonowania i rozwoju firmy,
– większe możliwości rozwoju produkcji i ekspansji „eksportowej” na jednowalutowe rynki innych krajów UE, w skali ogólnoeuropejskiej,
– szanse pozyskania nowych dostawców, odbiorców i konsumentów w wyniku
przejrzystości cenowej rynku i zaproponowania lepszej, tańszej oferty w stosunku do
Euro – waluta wspólnego rynku…
117
propozycji konkurentów. Konsekwencją wyrażenia cen w jednej walucie może być,
i zapewne będzie, zjawisko pewnego wyrównywania się poziomu cen w wymiarze
przestrzennym, międzykrajowym, zwłaszcza w obszarach przygranicznych. Ograniczanie jednolitości cen jest jednak konsekwencją odmiennych stawek podatku
VAT w różnych krajach18, zróżnicowań niektórych przepisów lokalnych, różnic
w kosztach transportu, a także innych działań marketingowych poszczególnych
sprzedawców, znajdujących swoje odzwierciedlenie w postaci ceny sprzedaży,
– zmiana postrzegania konkurencji i nasilenie mechanizmu rywalizacji rynkowej w wyniku walutowej integracji krajów Wspólnoty19. Ten pierwszy element
wyraża potrzebę nowego, precyzyjnego określenia przez przedsiębiorstwo swojej
pozycji w sektorze z uwzględnieniem transparencji cen, zaniku relacji kursowych
między walutami poszczególnych rynków narodowych, ograniczenia ryzyka itp.
Z kolei czynnik drugi – zaostrzenia konkurencji – jest rezultatem wyeliminowania
możliwości zwiększania atrakcyjności cenowej oferty poprzez dewaluację waluty
krajowej. Jego konsekwencją jest prawdopodobieństwo nowych podziałów rynków.
W rezultacie wprowadzenia wspólnej, jednolitej waluty producenci i sprzedawcy
rynku staną przed koniecznością poszukiwania nowych i skutecznych koncepcji
działań marketingowych, w tym zwłaszcza produktów, technologii, kształtowania
cen, metod sprzedaży i komunikacji z rynkiem20,
– uproszczenie procedur systemu rachunkowości dla firm działających w wymiarze rynku ponadnarodowego i międzynarodowego. Dzięki stosowaniu jednolitej waluty łatwiejsza staje sie procedura księgowania, dokumentowania działań i sporządzania sprawozdań finansowych przedsiębiorstw, wykorzystujących
w swej działalności waluty innych krajów Wspólnoty21.
Płaszczyzna konsumenta. Dla konsumentów i gospodarstw domowych zasadnicze korzyści wprowadzenia jednej waluty są następujące:
Polityka fiskalna należy do wyłącznych kompetencji narodowych i nie podlega standaryzacji
na płaszczyźnie UE.
18
19
Szerzej zagadnienia mikroekonomicznych konsekwencji wprowadzenia euro przedstawia
A. Sznajder, Euro a marketing w przedsiębiorstwie [w:] Euromarketing. Koncepcje, strategie,
metody, red. nauk. J.W. Wiktor, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 83–95.
20
Są to zagadnienia stanowiące istotę euromarketingu. Tak jego koncepcję wyraża B. Tietz
w książce pt. Euromarketing. Unternehmensstrategien für den Binnenmarkt, Verlag Moderne
Industrie, Landsberg/Lech 1990. W tej kwestii zob. także: A. Sznajder, Euromarketing. Uwarunkowania na rynku Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 1999; M. Komor, Euromarketing. Strategie marketingowe przedsiębiorstw na eurorynku, PWN, Warszawa 2000.
Korzyści te odnoszą się do firm nowych członków UE, w tym także przedsiębiorstw polskich. Będą one mogły z nich skorzystać w najbliższych latach, po przystąpieniu tych państw do unii
gospodarczo-walutowej. Por. J. Żabińska, Euro naszą walutą: preliminarz korzyści i zagrożeń [w:]
Gospodarka w obliczu globalizacji. Przegląd wybranych zagadnień, red. K. Jędralska i L. Żabiński, PTE, Katowice 2003, s. 49–61.
21
118
Jan W. Wiktor
– stworzenie przejrzystego systemu cen, umożliwiającego bez konieczności
dokonywania przeliczeń walut krajowych pełną, precyzyjną porównywalność cen
wszystkich towarów i usług na całym obszarze unii walutowej,
– zmniejszenie kosztów transakcji wymiany waluty krajowej na inne, co czyni
tańszym zakup określonych produktów i usług (np. transferu funduszów do i z innych
krajów unii, zakupu zagranicznych usług turystycznych itp.),
– niższy poziom cen w wyniku określonej polityki antyinflacyjnej EBC, zwiększonej konkurencji w poszczególnych sektorach gospodarki oraz w efekcie pozostałych przyczyn stanowiących o makroekonomicznych korzyściach unii walutowej,
– niższe koszty pozyskiwania kredytów na potrzeby własnego gospodarstwa
domowego,
– pewność utrzymania realnej wartości posiadanego kapitału (środków pieniężnych) w wyniku ograniczania zjawisk inflacyjnych w skali całego rynku unii
walutowej,
– stworzenie warunków stabilnego wzrostu gospodarczego, przekładającego
się na zmniejszanie bezrobocia i tworzenie nowych miejsc pracy.
Płaszczyzna międzynarodowa. Dokonując oceny pod tym kątem, stawia się
zasadnicze pytanie, czy euro może stanowić silną walutę o charakterze międzynarodowym. Odpowiedź nie jest prosta, gdyż wymaga uwzględnienia w analizie
elementów dynamiki i przyjęcia w rozważaniach określonej, raczej oddalonej perspektywy czasowej. Dlatego obecnie wskazuje się raczej na niezbędne warunki,
jakie muszą zostać spełnione, aby euro mogło stać się silnym pieniądzem międzynarodowym. Zasadnicze warunki wiążą się z czynnikami strukturalnymi
i politycznymi22. Czynniki strukturalne są określone przez wielkość rynków dóbr
i usług oraz rynków finansowych danego kraju (lub ugrupowania integracyjnego
o wspólnej walucie), stopień ich rozwoju, zakres liberalizacji i otwartości w wymiarze międzynarodowym itp. Z kolei czynniki polityczne nawiązują do oceny
stopnia stabilizacji polityki pieniężnej na obszarze danego państwa lub ugrupowania. Do podstawowych uwarunkowań siły waluty w wymiarze międzynarodowego rynku finansowego i porównań kursu wymiennego pomiędzy różnymi krajami należy bowiem głównie poziom inflacji w porównywanych państwach oraz
saldo obrotów bieżących w krajowych bilansach handlowych. Biorąc pod uwagę
założenia przyświecające utworzeniu unii walutowej, cele europejskiego systemu
banków centralnych i antyinflacyjną misję EBC, można stwierdzić wystąpienie
przesłanek uczynienia z euro silnej waluty międzynarodowej, mogącej skutecznie
konkurować z dolarem amerykańskim i jenem japońskim na światowym rynku
finansowym.
22
Zob. szerzej P. De Grauwe, op. cit., s. 246–252 oraz L. Oręziak, op. cit., s. 96–128.
Euro – waluta wspólnego rynku…
119
Potencjał ekonomiczny strefy euro, założenia i zasady funkcjonowania, jej
dotychczasowa stabilizacja, rozwój rynków i instytucji finansowych, a także poszerzenie Unii w 2004 r. są przesłankami uznania euro za walutę międzynarodową.
O jej sile stanowią możliwości realizacji podstawowych funkcji pieniądza w pełni
międzynarodowego, a mianowicie funkcji waluty rezerwowej, rozliczeniowej i waluty inwestycji międzynarodowych. Każdą z tych funkcji euro spełnia w wystarczającym stopniu, stąd prawdopodobna jest prognoza, że w najbliższym okresie
w portfelach inwestycji walutowych może odgrywać rolę w pełni porównywalną
z dolarem amerykańskim. Nowy układ na światowym rynku finansowym będzie
zatem określony relacją: 40:40:20, wyrażającą jednakowe znaczenie euro i dolara
USA (po 40%) oraz wyraźnie mniejszą, sięgającą 20%, łączną rolę wszystkich
pozostałych walut23. Osiągnięcie przez euro tej pozycji będzie zdyskontowaniem
korzyści rynku jednolitego i unii walutowej, w tym przede wszystkim zapewnienia trwałej równowagi makroekonomicznej i warunków przyśpieszonego wzrostu
gospodarczego w państwach członkowskich. Są to bowiem podstawowe przesłanki
uzyskania przez euro, jako nową walutę, zaufania ze strony światowych kręgów
gospodarczych i finansowych i uczynienia z rynków finansowych strefy euro racjonalnej alternatywy dla inwestorów szukających optymalnych obszarów alokacji dla
swojego kapitału.
Literatura
De Grauwe P., Unia walutowa. Funkcjonowanie i wyzwania, PWE, Warszawa 2003.
Euro. Pieniądz Wspólnej Europy, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce,
Warszawa 2001.
Euro. Wspólna waluta, red. nauk. P. Temperton, Felberg SJA, Warszawa 2001.
Hambura S., Muszyński M., Traktat o Unii Europejskiej z komentarzem, Studio Sto, Bielsko-Biała 2001.
Hambura S., Muszyński M., Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej z komentarzem, Studio Sto, Bielsko-Biała 2002.
Jakubiszyn K., Karski B., Rybińska D., Euro. Nowa waluta, Twigger, Warszawa 1999.
Komor M., Euromarketing. Strategie marketingowe przedsiębiorstw na eurorynku,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Mortimer-Lee P., Czy Euroland może funkcjonować przy jednej stopie procentowej? [w:]
Euro. Wspólna waluta, red. nauk. P. Temperton, Felberg SJA, Warszawa 2001.
Oręziak L., Euro. Nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Sznajder A., Euro a marketing w przedsiębiorstwie [w:] Euromarketing. Koncepcje, strategie, metody, red. nauk. J.W. Wiktor, AE w Krakowie, Kraków 1999.
23
Zob. K. Jakubiszyn, B. Karski, D. Rybińska, op. cit., s. 67. W momencie utworzenia unii
walutowej w światowym portfelu walutowym dominował USD – 60%, a waluty krajów strefy euro
stanowiły 20%.
120
Jan W. Wiktor
Sznajder A., Euromarketing. Uwarunkowania na rynku Unii Europejskiej, PWN, Warszawa 1999.
Tietz B., Euromarketing. Unternehmensstrategien für den Binnenmarkt, Verlag Moderne
Industrie, Landsberg/Lech 1990.
Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkostwa, red. nauk. E. Kawecka-Wyrzykowska i E. Synowiec, IKiCHZ, Warszawa 2001.
Wierzba R., Europejski Bank Centralny, Twigger, Warszawa 2003.
Żabińska J., Euro naszą walutą: preliminarz korzyści i zagrożeń [w:] Gospodarka w obliczu globalizacji. Przegląd wybranych zagadnień, red. K. Jędralska i L. Żabiński, PTE,
Katowice 2003.
The Euro – the Common Market Currency. Concept
and Implementation Process
The purpose of this article is to analyse the concept, premises and conditions for
introducing a uniform, common currency – the Euro – in the European Market internal
market. Due to the nature of the problem, the author applies a selective approach, which
enables the discussion to focus on three groups of issues. The first is an analysis of the
process of creating a currency union in the context of the rules and mechanisms governing
the common internal market. The second group of issues is an analysis of the essence of
the currency union as set out in the provisions of the Maastricht Treaty, the conditions
of participation of EU Member States in the Euro zone, as well as its structure and the
factors shaping it. The third part of the article includes an analysis of the consequences
of introducing a uniform currency in 12 common market countries. The dimensions
of macroeconomy, enterprises and households, as well as the international dimension,
showing the role of the Euro as an international currency, constitute the platforms for this
evaluation.