Hazard – literatura

Hazard
Jan Madeyski
Studia dzienne, II rok
Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Praca roczna napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Elżbiety Aranowskiej
Warszawa, 2007
Spis treści
Streszczenie…………………………………………………………………………………... 3
1. Wstęp………………………………………………………………………………………. 4
2. Historia hazardu……………………………………………………….…………………… 5
2.1. Starożytność……...……………………………………………………………… 5
2.2. Współczesność……………………………………………..……………………. 6
2.3. Świat……………………………………………………….…………………...... 7
2.4. Polska………………………………………………………………………… …. 8
2.5. Liczby……………………………………………………………………………. 8
3. Hazard jako uzależnienie………………………………………………………………....... 9
4. Opis problemu……………………………………………………………………………... 11
4.1. Źródła problemu………………………..…………………………………………11
4.2. Czynniki ryzyka………………………………………………………………….. 17
4.3. Klasyfikacje graczy………………………………………………………............. 19
4.4. Powiązania z innymi uzależnieniami………………………………….................. 21
4.5. Współuzależnieni…..………………………………………………….................. 21
5. Leczenie……………………………………………………………………………………. 22
5.1. Profilaktyka………………………..…………………………..…………………. 22
5.2. Leczenie………………………..……………………………..………………..... 22
6. Wnioski końcowe…………………………………………………………………….......... 26
7. Literatura cytowana………………………………………………………………………... 27
-2-
Streszczenie
Mówiąc o nałogu wielu osobom przychodzi na myśl alkoholizm i narkomania. Jednak
na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zauważono, że obok uzależnień substancjalnych
istnieją też inne, nie mniej groźne uzależnienia od czynności a wśród nich patologiczny
hazard.
Bagatelizowanie niebezpieczeństwa i ryzyka, które niesie ze sobą hazard jest
ogromnym błędem. Ludzie nie zdają sobie sprawy, że rozrywki tego typu to balansowanie na
krawędzi przepaści równie głębokiej i mrocznej jak nałóg narkotykowy.
Uzależnienie od hazardu skutkować może zerwaniem kontaktów z rodziną i
przyjaciółmi, ogromnym zadłużeniem, wkroczeniem na drogę przestępczą i licznymi
konfliktami z prawem, depresją a nawet próbami samobójczymi. Wraz z hazardem mogą
pojawić się też inne uzależnienia, na przykład alkoholizm, co tylko intensyfikuje postępującą
destrukcję życia jednostki oraz jej otoczenia.
Wielu obywateli współczesnego świata cierpi z powodu hazardu. Badania kanadyjskie
ukazują, że aż 4% młodzieży może przekroczyć granicę patologii.
Przyczyny uzależnień dzieli się na dwie grupy – biologiczne i psychiczne. Te pierwsze
wiążą się z układem nagrody oraz układem opioidowym. Odnoszą się one głównie do
uzależnień substancjalnych, ale być może mają też cechy wspólne z uzależnieniami od
czynności. Drugie, zależnie od nurtu psychologii, widzą przyczyny uzależnień m.in. w
cechach osobowości jednostki, we wzmocnieniach dostarczanych przez gry, we wzorcach
postrzegania siebie i gier oraz w innych zaburzeniach, na przykład w obsesyjnokompulsyjnych.
Metoda leczenia patologicznego hazardu zależy od rozumienia jego przyczyn, jednak
do najbardziej efektywnych należą terapie oparte o model łączący podejście poznawcze i
behawioralne.
Podobnie jak alkoholicy mają działające na całym świecie grupy AA, tak hazardziści
stworzyli organizację Anonimowych Hazardzistów. Na spotkaniach tej grupy, anonimowi
gracze dzielą się między sobą swoimi problemami oraz udzielają sobie wsparcia oraz rad.
Członkowstwo w grupie tego typu jest istotnym elementem terapii, którego głównym celem
jest zapobieganie nawrotom.
Myśląc o hazardzie należy pamiętać, że w pewnych granicach jest on tylko grą i nie
stanowi większego zagrożenia. Jednak dla części osób przekroczyć granicę normy jest bardzo
łatwo, a to już może okazać się tragiczne w skutkach.
-3-
1. WSTĘP
Przez wiele lat hazard był pomijany jako źródło patologii. Czy przyczyną jest jego
nowość? Czy jest on wytworem naszych czasów? Hazard istniał od dawna i dla wielu ludzi
stanowił problem, jednak dopiero na przestrzeni poprzedniego wieku rozrósł się on do
kolosalnych rozmiarów. Poniżej znajdują się fragmenty dwóch dzieł. Starszym jest biografia
znakomitego pisarza Fiodora Dostojewskiego (1821-1881). Młodszy to tekst folkowej
piosenki House of the Rising Sun (Dom Wschodzącego Słońca) w wykonaniu grupy
The Animals (1964).
19 lipca
Ania odczuwa chorobliwe objawy wywołane swym stanem. Oddała Dostojewskiemu
prócz napoleondora także wszystkie drobne ze swej portmonetki. Za obiady są już
dłużni od trzech dni. Dostojewski założył po drodze swoją obrączkę, ale nie wziął ani
jednej stawki. Przychodzi po koronkową chustę Ani i niesie ją do jakiegoś
Weissmanna, aby ją zastawić. Ten mu oświadcza, że takich rzeczy nie przyjmuje, ale
daje adres jakiejś Erienne. Dostojewski pędzi tam, ale nie zastaje jej w domu.
Powiedziano mu, że może przyjść nazajutrz o 10 rano. Dostojewski wziął obrączkę
Ani, aby pójść na ruletkę. Po jego wyjściu Ani zaczęła się modlić. Dostojewski
wrócił wieczorem, odniósł dwie obrączki, opowiedział, że wygrał aż 180 franków,
potem zostało mu tylko z tego 7 franków, potem znów wygrał 150 franków, potem
znów przegrał wszystko i zostało mu tylko 3 franki, i z tych 3 franków doszedł do
180, i poszedł wykupywać obrączki. Niemiec, u którego je zastawił, powiedział mu:
„Niech pan przestanie grać, pan przegra wszystko.”
Stanisław Mackiewicz „Cat”, „Dostojewski”, s.133
Ania zrozumiała, że Dostojewskiego do gry podniecały dwa czynniki – wygrane,
które mu się od czasu do czasu wydarzały i były dla niego najniebezpieczniejsze,
oraz przeszkody, które mu stwarzali ludzie życzliwi sarkaniem, odradzaniem etc., co
najgorzej działało na jego despotyczny charakter.
Stanisław Mackiewicz „Cat”, „Dostojewski”, s.135
-4-
„My father was a gamblin' man
Down in New Orleans
Now the only thing a gambler needs
Is a suitcase and trunk
And the only time he's satisfied
Is when he's on a drunk”
House of the Rising Sun – The Animals
Hazard jest formą rozrywki. Z założenia ma służyć zabawie i płynącej z niej
przyjemności. Jest on grą polegającą na „walce” jednego lub większej ilości graczy z
przypadkiem a stawką w tej walce są pieniądze lub inne dobra materialne (Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005, s.10). Oznacza to, że wynik gry jest w większym lub mniejszym
stopniu losowy, a co za tym idzie, nie do przewidzenia.
Hazard nie jest jednak, jak inne zabawy, niewinny. Niesie on ze sobą wiele zagrożeń.
Każdy gracz może się od hazardu uzależnić. Utrata kontroli nad swoim zachowaniem i
postrzeganiem swoich działań może zaś destrukcyjnie wpłynąć na całe życie podmiotu. W
takiej sytuacji, gdy w życiu jednostki najważniejszy staje się hazard, a rodzina, znajomi i
praca zostają zepchnięte na dno hierarchii wartości, mówimy o zjawisku hazardu
patologicznego.
Rozpocznę od ogólnego opisania hazardu – jego historii oraz form, w jakich występuje.
2. HISTORIA HAZARDU:
2.1. Starożytność
Niektóre gry hazardowe – takie jak gra w kości, sięgają swą historią czasów
starożytnych i istaniały prawdopodobnie jeszcze przed Starym Państwem egipskim (ok. 2,5
tys. lat p.n.e.). Początkowo gry oparte na przypadku miały źródło we wróżbach
przewidujących przyszłość lub czarach próbujących tę przyszłość kontrolować.
Wiadomo, że gra w kości popularna była Rzymie. Świadczyć o tym mogą specjalne
zakazujące hazardu artykuły w prawie rzymskim lub słynne słowa Juliusza Cezara „Alea iacta
est” (łac.) czyli „Kości zostały rzucone”, które wiązać można z jego zamiłowaniem do
-5-
hazardu (www.gambler.net.pl). W Piśmie Świętym możemy przeczytać, że żołnierze
pilnujący Golgoty grali w kości o szaty ukrzyżowanego Jezusa (Mk 15:24 Biblia Tysiąclecia;
wg. Biblii Warszawskiej żołnierze ciągnęli losy, Mat 27:35 i Jan 17:24).
Zwykłe zakładanie się ma najprawdopodobniej historię jeszcze dłużą niż gra w kości.
2.2. Współczesność
Mimo że uzależnienia od czynności takich jak hazard są równie stare, co uzależnienia
substancjalne, psychologia zajmowała się raczej tymi drugimi – głównie alkoholizmem i
później narkomanią.
Przez wiele lat alkoholicy uważani byli za nieudaczników, którzy piją, ponieważ nie
chce im się przestać. Dopiero w 1849 roku szwedzki psychiatra Magnus Huss określił
zjawisko uzależnienia od alkoholu alkoholizmem i zwrócił uwagę na jego chorobowy
charakter (A history of alkoholism, www.hoboes.com). Podobnie było z hazardzistami.
Panicze z dobrych domów, którzy w karty przegrywali całe swoje majątki uważani byli po
prostu za nieodpowiedzialnych i rozpieszczonych albo po prostu głupich.
Podatki z hazardu stanowią jeden z głównych wpływów do budżetów wielu państw –
w U.S.A. „hazard jest głównym dochodem stanów, Kościołów i organizacji charytatywnych”
(Pathological Gambling. A critical review., 1999; Zimbardo, 2005; Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005).
Prawna definicja hazardu:
„Art. 2. 1. Grami losowymi są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe,
których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry
określa regulamin. (…)”
Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych
Będą to: gry liczbowe, loterie pieniężne, wideoloterie, telebingo, loterie fantowe, gry
cylindryczne, gry w karty, gry w kości, gry w bingo pieniężne i fantowe, loterie promocyjne,
loterie audioteksowe.
Podatek od gier waha się od 10% w przypadku m.in. loterii do 45% w przypadku gier
prowadzonych w kasynach, salonach gier i dla wideoloterii (Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o
grach losowych i zakładach wzajemnych).
-6-
2.3. Świat
Poniżej opiszę sytuacje hazardu w kilku wybranych krajach europejskich
(Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
We Francji gry losowe stały się masową rozrywką dopiero w ciągu ostatnich 25 lat.
Przedtem gry dostępne były tylko dla elit. Badania wykazały, że uzależnieni od hazardu to w
większości mężczyźni (ponad 90%), mający od 25 do 44 lat. Badani hazardziści najczęściej
mieli żony i dzieci, a nałóg dotyczył jednego rodzaju gry. Blisko 20% z nich popełniło
przestępstwa ze względu na swoje problemy.
W Hiszpanii problem hazardu jest jednym z najpoważniejszych w Europie. Obywatele
tego kraju są na 3 miejscu pod względem wydawanej na gry ilości pieniędzy. Ze względu na
istniejący w Hiszpanii zakaz wstępu do klubów i barów dla kobiet, do uzależnionych od
hazardu należą głównie mężczyźni.
Do II Wojny Światowej w Norwegii hazard nie cieszył się przychylnością obywateli.
Sytuacja uległa zmianie po utworzeniu loterii narodowej i zakładów piłkarskich w drugiej
połowie XX wieku. Początkowo hazard był otoczony licznymi ograniczeniami – wielkość
nagród, wiek minimalny, ale z biegiem czasu powstawało coraz więcej sposobów grania,
które nie są limitowane. Wzrost popularności tego typu rozrywki wiązany jest z rosnącymi
nierównościami społecznymi oraz bardzo szybkim rozwojem rynku hazardowego.
W Stanach Zjednoczonych następowały dla hazardu na przemian okresy popularności
i przyzwolenia oraz okresy prawnych zakazów i antypatii. Na zróżnicowaną sytuację prawną
w różnych stanach nakładało się prawodawstwo całego kraju. Stanem najbardziej do hazardu
przychylnym była Nevada, co widać w wynikach badań – średnia ilość grających i co za tym
idzie – uzależnionych w Nevadzie, jest znacznie wyższa niż średnia dla wszystkich stanów.
Obecnie legalne formy hazardu dostępne są w prawie całych Stanach Zjednoczonych – za
wyjątkiem stanu Hawaii, Tennessee i Utah.
Problemy związane z hazardem występują też między innymi w Kanadzie, Australii i
Republice Południowej Afryki. McGill University w Quebek szacuje, że w Kanadzie „55%
nastolatków gra okazjonalnie, 13% nastoletnich graczy odczuwa negatywne skutki hazardu,
natomiast ok. 4-6% z nich jest uzależniona” (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005,
s.75). Australia to kraj, który kasyna zna dopiero od 1973 roku. Mimo późnego początku,
Australijczycy wykazują ogromne zainteresowanie tą formą rozrywki i obecnie okazują się
być największymi graczami na świecie (Le Temps z dnia 16 czerwca 2000, za: Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005). Republika Południowej Afryki znajduje się na wysokiej pozycji
-7-
w światowym rankingu narodów uprawiających hazard (Executive Sumary: Economic Impast
of Legalised Gambling In South Africa, 2003, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
2.4. Historia hazardu w Polsce
W Polsce pierwszą loterią był powstały w 1956 roku Totalizator Sportowy, który
oferował zakłady piłkarskie ligi polskiej. Początkowo losowania odbywały się w salach
kinowych i domach kultury a kupony wysyłane były za pośrednictwem poczty. Później
pojawiły się transmisje radiowe i telewizyjne.Toto-Lotek pojawił się w roku 1957 a w roku
1959 do zakładów ligi polskiej doszła liga angielska. Później pojawił się Mały-Lotek (1973) i
Ekspres Lotek i Zakłady Specjalne (1986).
Aktualnie w naszym kraju działa ponad 10 tys. kolektur. Obecna oferta Totalizatora
Sportowego to:
o zakłady wzajemne (piłkarskie ligi polskiej i angielskiej oraz totalizator
żużlowy)
o gry liczbowe (Toto-Lotek – Duży Lotek, Mały Lotek, Super Lotek, Express
Lotek, Multi Lotek, Twój Szczęśliwy Numerek, Zakłady Specjalne)
o loterie pieniężne (zdrapki)
W 2006 roku sprzedaż gier liczbowych i loterii pieniężnych wyniosła ponad 2,3mld
złotych (www.serwis.lotto.pl).
Po roku 1989 obywatele zyskali możliwość odwiedzania kasyn, salonów bingo oraz
automatów do gry.
2.5. Liczby:
a) Mężczyźni w wieku od 16 do 45
b) „Jednoręki bandyta” (ang. fruit-machine)
„Od 3% do 5% Amerykanów ma poczucie, że nie jest w stanie zapanować nad swoją
skłonnością do hazardu” (Shaffer, 1989, za: Zimbardo, 2005).
,„Mimo że hazard osób niepełnoletnich jest nielegalny, w 1988 roku aż 7 milionów uczniów
szkół średnich uprawiało różne gry na pieniądze. Ponad milion z nich ma poczucie, że nie
może przestać – osoby te wydają pieniądze przeznaczone na posiłki, rabują lub okradają
sklepy, żeby tylko utrzymać się „w kursie”’ (Gilman, 1989, za: Zimbardo, 2005).
-8-
3. HAZARD JAKO UZALEŻNIENIE
Ponieważ liczba osób skarżących się na problemy związane z hazardem jest bardzo
wysoka i jak się okazuje ciągle rośnie, warto bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu. Zacznę od
przedstawienia prób zdefiniowania ogólnego zjawiska uzależnienia oraz jego specyficznych
form.
Definicje uzależnień
W 1988 roku w swoim artykule pt. „Uzależniające czynności: etiologia i leczenie”
G.A.Marlatt wraz ze współpracownikami zdefiniowali uzależnienie jako:
„(…) powtarzający się nawyk, który zwiększa ryzyko choroby i/lub
związanych z nią problemów osobistych oraz społecznych. Zachowania
uzależniające są często subiektywnie odczuwane jako „utrata kontroli” –
pojawiają się pomimo świadomych wysiłków zmierzających do ich
powstrzymania lub ograniczenia. Typowa jest natychmiastowa krótkotrwała
nagroda oraz późniejsze szkodliwe i długotrwałe następstwa (koszty).
Próbom zmiany tych zachowań (w wyniku terapii bądź z własnej inicjatywy)
towarzyszy zazwyczaj wysoki współczynnik nawrotów.”
G.A.Marlatt, J.S.Baer, D.M.Donovan, D.R.Kivlahan, Addictive behaviors:
etiology and treatment, „Annual Review of Psychology” 1988, nr. 39, s.
223-252,
[w:] M. Griffiths, Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania.
Definicja ta pasuje zarówno do uzależnień substancjalnych jak i do uzależnień
behawioralnych. Patologiczny hazard zaliczymy do drugiej grupy. Uzależnienia substancjalne
są w większości powszechnie znane i należą do nich m.in. uzależnienie od alkoholu, nikotyny,
konopi indyjskich czy heroiny, jak również mniej znane np. uzależnienie od kofeiny (kod F15
w ICD-10 - International Classification of Diseases, 2007). Do uzależnień behawioralnych
zaliczyć można między innymi: uzależnienie od gier komputerowych, od hazardu, od seksu,
pracy, zakupów, jedzenia czy ćwiczeń fizycznych (Griffiths, 2004; Zimbardo, 2005;
Guerreschi, 2006).
W praktyce przy obu typach uzależnień korzysta się z wytycznych zawartych w DSMIV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), które pomagają w rozpoznaniu
zaburzenia i zakwalifikowaniu go do szczegółowych grup. Znajdują się w nim informacje
związane z narkotykami, alkoholem, patologicznym hazardem (Pathological gambling –
-9-
312.31) oraz ogólna grupa zaburzeń kontroli impulsów (Impuls-control disorder – 312.30),
którą można posiłkować się przy diagnozowaniu uzależnień niespecyficznych (DSM-IV,
www.psychnet-uk.com).
Inną definicję uzależnienia od grania podaje Amerykańskie Stowarzyszenie
Psychologiczne (American Psychological Association - APA). Według APA hazard to
„chroniczna i pogłębiająca się niezdolność do opierania się impulsom do hazardu oraz
zachowaniom hazardowym, które pogarszają, zakłócają lub niszczą funkcjonowanie w życiu
osobistym, rodzinnym i zawodowym” (Breo, 1989, za: Zimbardo, 2005).
Jako odrębną grupę uzależnień Mark Griffiths wydzielił uzależnienia od mediów i
nowoczesnych urządzeń technicznych (Griffiths, 2005, s.10). Mogą one dotyczyć: telewizji,
komputera, internetu, gier (wideo i komputerowych), automatów do gier, gry w pinball,
telefonów komórkowych czy seksu przez telefon. Wyróżnił on następujące cechy
„behawioralnego nieumiarkowania”:
Wyrazistość emocjonalnego podporządkowania. Obiekt uzależnienia
zajmuje najważniejsze miejsce w życiu chorego, absorbuje jego myśli,
zniekształca postrzeganie rzeczywistości oraz wywołuje bardzo silne
pozytywne i negatywne emocje.
Zmiana nastroju. Konsekwencją pogrążenia się w uzależniającej
czynności, jest dla podmiotu zmiana stanu emocjonalnego – pobudzenie,
podekscytowanie, ożywienie lub uspokojenie, wyciszenie, odcięcie od
świata zewnętrznego. Zmiana nastroju może być jednym z głównych
celów, do których dąży uzależniony.
Tolerancja dawkowania. Wraz z postępem uzależnienia, zwiększa się
„dawka” czynności potrzebna podmiotowi do osiągnięcia takiego samego
zaspokojenia, jakie osiągał wcześniej przy mniejszym dawkowaniu.
Objawy odstawienia. W przypadku zaprzestania aktywności podmiot
zaczyna odczuwać negatywne emocje i objawy fizjologiczne (np.
pogorszenie nastroju, nudności).
Konflikt. Cecha ta wypaczenie relacji z otoczeniem uzależnionego, na
przykład z rodziną, w pracy lub w szkole. Konflikt może też dotyczyć
sfery wewnątrz psychiki chorego.
- 10 -
Nawrót. To „tendencja do wielokrotnego powracania do wcześniejszych
wzorców postępowania” nawet mimo ich oczywistych negatywnych
konsekwencji (Griffiths, 2005).
Punkty te pasują też z pewnością do klasycznych uzależnień substancjalnych, choć
różnić się mogą od nich mechanizmem powstawania i działania.
4. OPIS ZJAWISKA:
4.1. Źródła problemu
Przyczyny uzależnień można podzielić na dwa rodzaje – biologiczne i psychologiczne.
Rodzaj pierwszy wiąże się ze specyfiką interakcji uzależniającej substancji i naszego
organizmu. Przyczyny rodzaju drugiego dotyczą procesów poznawczych i motywacyjnych
jednostki. Poniżej, obok mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie uzależnienia od
hazardu, opiszę dla porównania także te, które są przyczyną nałogów substancjalnych.
Uzależnienie substancjalne można wyjaśnić na dwa sposoby w zależności od rodzaju
wywołującego je środka. Narkotyki pierwszego typu mogą prowadzić do wzmożonego
wydzielania neuroprzekaźnika dopaminy, co skutkuje pobudzeniem tzw. układu nagrody.
Układ nagrody to zespół struktur w mózgu człowieka, który odpowiedzialny jest za szeroko
rozumiane odczuwanie przyjemności (ang. pleasure). Obserwacje kliniczne ukazały, że
drażnienie pewnych okolic mózgu wywołuje uczucie przyjemnego odprężenia a nawet euforii
niezwiązanych z zaspokajaniem popędu i czynnikami zewnętrznymi (Górska, Grabowska,
Zagrodzka, 2005). Ponieważ przyjemność jest z definicji czymś pożądanym przez człowieka,
będzie on chciał doznawać jej jak najczęściej – nawet bez świadomości swoich motywów.
Substancje psychoaktywne innego rodzaju zamiast stymulować układ nagrody,
pobudzają endogenny układ opioidowy. Przy długotrwałym zażywaniu substancji powoduje
to przystosowanie się jego receptorów do neuroprzekaźnika i podwyższenie progu jego
pobudzalności. W obu przypadkach podmiot odczuwa potrzebę dalszego zażywania środka –
by stymulować układ nagrody lub zaspokajać sztucznie wygórowane potrzeby układu
opioidowego (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005). Tłumaczy to efekt tolerancji dawkowania
oraz objawy odstawienia wspomniane w akapicie 3.1.
W przypadku alkoholizmu występują następujące przejawy choroby: przemożna
potrzeba spożywania alkoholu, brak kontroli nad zachowaniem, podporządkowanie nałogowi
- 11 -
większości swojego czasu (zdobywanie i spożywanie substancji), trwanie w problemie mimo
jego oczywistych negatywnych następstw (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005).
Substancje uzależniające mogą mieć różne następstwa – przy krótkotrwałym ich
zażywaniu efekty potrafią być bardzo przyjemne: euforia, wesołość, uspokojenie czy
ożywienie. Jednak następstwa długoterminowe mogą przyjemne nie być ani trochę, gdyż
dojść może do spadku motywacji, spadku libido, chorób serca, nowotworów, wydłużenia
czasu reakcji a nawet śmierci (Teesson, Degenhardt, Hall, 2005).
Zachowania nie są substancjami i nie mają bezpośredniego wpływu na nasz organizm.
Mogą one jednak powodować podobne efekty, co narkotyki. Ponieważ hazard
W przypadku podejścia psychologicznego wyjaśnienie zjawiska uzależnienia zależy
od systemu odniesienia. Behawioryzm będzie mówił o coraz częstszym występowaniu
zachowania z powodu czynników wzmacniających – zarówno tych związanych z układem
nagrody jak i wzmocnień społecznych czy seksualnych (Altman i inni, 1996, za: Teesson,
Degenhardt, Hall, 2005).
Poniżej wymienię kilka właściwości gier hazardowych, które mogą mieć dla
hazardzisty charakter wzmacniający. Warto zwrócić uwagę na fakt, że niektóre z poniższych
właściwości gier mogą być atrakcyjne dla osób, które do tej pory nie miały styczności z grami.
Granica między nimi nie jest wyraźna, gdyż wiele właściwości gier można sobie wyobrazić i
o wielu usłyszeć. Oto one:
wartość rozrywkowa – rozumiana ogólnie i niespecyficznie, składają się na nią poniższe
cechy
nowość – spotykanie się z nowymi właściwościami i elementami występującymi w grze,
Wiele rodzajów gier polega na badaniu świata gry, rozwiązywaniu zagadek,
stawianiu czoła coraz to nowym okolicznościom. „Mózgiem”, który potrafi wymyślić
niezliczone scenariusze i zaskakujące zdarzenia jest los – nieodłączny hazardu.
Poza tym występuje bardzo dużo odmian gier hazardowych – ruletka francuska,
ruletka amerykańska, poker, blackjack i wiele ich rodzajów.
efekty audio-wizualne
Przykładem może być dźwięk wysypujących się monet albo grające fanfary lub
kolorowe światła.
nagrody materialne – pieniądze, przedmioty (np. zabawki)
- 12 -
Wielu ludzi uważa, że hazard przyniesie im szybko i łatwo dużą ilość pieniędzy.
Wypełnienie kuponu czy zakręcenie ruletką trwa moment w porównaniu do wielu
miesięcy pracy, a częste kumulacje nagłaśniane przez media mogą mieć wartość
wielkiego majątku.
ryzyko i emocje (podniecenie, strach, przyjemność) (patrz Klasyfikacje graczy poszukiwacz emocji)
W dzisiejszych czasach, gdy zniknęły klasyczne sposoby dowodzenia swojej
odwagi i męskości – nie ma dzikich zwierząt do pokonania i wojen do wygrania, ludzie
(szczególnie młodzi) szukają innych sposobów, by zaimponować otoczeniu. Jednym z
nich jest stawianie czoła niebezpieczeństwu, jakim jest przegrana, czyli podejmowanie
ryzyka gry. Jest to powód po części społeczny a po części zdeterminowany
pierwotnymi instynktami.
Oprócz tego, ryzyko wywołuje silne reakcje organizmu. Strach, przyspieszone tętno
i oddech są silnymi doznaniami, które można porównać do efektów zażywania
narkotyków Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). W obu przypadkach
pobudzony jest mechanizm występujący w przypadku reakcji walka-ucieczka.
Autonomiczny układ współczulny dostarcza do krwi adrenaliny oraz endorfin, które
wprawiają w stan euforyczny.
wyzwanie intelektualne – (patrz Klasyfikacje graczy - pogromca automatów)
Wśród graczy są też osoby zafascynowane nie grą samą w sobie, ale jej
mechanizmami. Gry hazardowe posiadają często element wymagający od gracza
pewnych umiejętności i zastosowania określonych strategii. Poszukiwanie ich,
właściwe stosowanie i zwiększanie swoich kompetencji w tym zakresie jest
wspaniałym celem i rozrywką dla wielu osób (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek,
2005).
Poza tym los, przypadek i szczęście to nieokiełznane siły, z którymi ludzie chcą się
zmierzyć i udowodnić, że potrafią nad nimi panować.
wzmocnienia społeczne – podziw, kontakty towarzyskie (patrz Klasyfikacje graczy - król
salonów, niepraktykujący, gracze okazyjni)
odwrócenie uwagi, pochłonięcie zasobów poznawczych – skutkuje to zapomnieniem o
problemach, zmniejszeniem uczucia stresu (patrz Klasyfikacje graczy - artysta ucieczki,
gracze ucieczkowi)
- 13 -
Zarówno efekty audio-wizualne jak i ryzyko w naturalny sposób absorbują zasoby
poznawcze grającego. Dzięki temu zostają one odciągnięte od zmartwień i kłopotów.
Podczas grania hazardzista całkowicie pogrąża się w grze i zapomina o swoich
problemach (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Psychologia poznawcza będzie wyjaśniać uzależnienie w kategoriach dążenia
podmiotu do samoregulacji swojego zachowania. Zażywanie substancji czy wykonywanie
czynności prowadzi do określonych skutków, które podmiot chce uzyskać. Szkoła ta
wskazuje też na posługiwanie się przez graczy heurystykami dostępności, reprezentatywności,
pozornych korelacji oraz iluzji kontroli (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Heurystyką nazywamy nieformalne i intuicyjne strategie poznawcze, których używają ludzie,
gdyż zazwyczaj, szczególnie w niezmiennych sytuacjach, sprawdzają się. Ich wadą jest duża
zawodność w sytuacjach nowych i nietypowych (Sternberg, 2001).
Heurystyka dostępności. Podmiot ocenia jako bardziej prawdopodobne te zdarzanie,
które dostępne są jego pamięci, czyli takie, o których słyszał niedawno i dużo oraz są łatwe
do przypomnienia (Maruszewski, 2001). Ponieważ o wygranych mówi się częściej niż o
przegranych a są one fascynujące i pobudzające wyobraźnię, gracz będzie przeceniał swoje
szanse na wygraną w stosunku do szans na przegraną (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek,
2005).
Heurystyka reprezentatywności (złudzenie gracza). W przypadku gier losowych
gracze uważać będą, że bardziej prawdopodobne są układy chaotyczne niż uporządkowane
nawet, jeśli elementy tych układów są losowane niezależnie od siebie. Zgodnie z tą
heurystyką wyrzucenie monetą 100 orłów pod rząd jest nieprawdopodobne, a wyrzucenie
chaotycznego rozkładu orłów i reszek – niemal pewne. Prawda jest taka, że obie sytuacje są
równie prawdopodobne, tak samo jak wylosowanie w lotto sześciu kolejnych liczb jest
równie prawdopodobne, co wylosowanie jakiejkolwiek innej „szóstki” (Sternberg, 2001;
Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005; Maruszewski, 2001).
Pozorne
korelacje.
Podmiot
dostrzega
związek
przyczynowo-skutkowy
w
niezależnych od siebie zdarzeniach. Prowadzi to między innymi do wytwarzania rytuałów –
czynności, które poprzedziły w przeszłości wygraną oraz zaopatrywania się w talizmany –
przedmioty, które miało się przy sobie podczas wygranej. Wiąże się to też z wiarą w szczęście,
czyli z uznawaniem istnienia siły, która kieruje wydarzeniami zgodnie z jakimś planem
kaprysem. Cechą tej siły może być z jednej strony determinizm (np. w przypadku
- 14 -
przegranych) a z drugiej możliwość jej przebłagania (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek,
2005).
Iluzja kontroli. Gracz zawyża w swojej świadomości wielkość kontroli, jaką sprawuje
nad grą. Może uważać, że jej przebieg zależy od jego umiejętności, zachowań, czy
wymienionych już rytuałów. Przypisanie sobie sprawczości podnosi hazard do rangi sztuki
czy sportu, gdzie wkład grającego jest większy niż rzeczywiście jest (Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005).
Zaprzeczenie przypadkowi. Przypadek nie jest głównym czynnikiem wpływającym na
wygraną i oprócz niego ważny wpływ mają jeszcze: umiejętności gracza oraz podstępy
oszustów. Przypisywanie sobie wpływu na grę zostało opisane wyżej. Podstępy oszustów są
usprawiedliwieniem przegranych i obarczeniem winą kogoś innego, oczyszczenie sumienia
(Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Uzależnienia mogą mieć również źródło w cechach osobowości jednostki. Badania
wykazały, że osoby uzależnione cechują się wyższymi wynikami na skali neurotyczności
Eysencka. Związek ten potwierdził w badaniach nad uzależnieniem od internetu Bartłomiej
Szmajdziński (Szmajdziński, 1999). Zjawisko to można wytłumaczyć na dwa sposoby
zależnie od tego, który czynnik – wymiar osobowości czy uzależnienie - uznamy za
poprzedzający. Jednostki bardziej neurotyczne z natury, intensywniej przeżywają swoje
niepowodzenia i mogą mieć większe trudności w dostosowaniu się do otoczenia (Eysenck).
By uciec od problemów sięgają po substancje psychoaktywne. Inne wytłumaczenie traktuje
nałóg jako przyczynę podwyższonej neurotyczności. Uzależnienie działa destrukcyjnie na
życie podmiotu i prowadzi do wielu problemów, jest źródłem długotrwałego stresu oraz
odbiera poczucie bezpieczeństwa. Mimo, że neurotyczność była przez Eysencka traktowana
jako wymiar biologicznie zdeterminowany, to jej wysoki poziom w Kwestionariuszu
Osobowości może być wynikiem powyższych, niezdeterminowanych biologicznie sytuacji.
Przyczyny uzależnień mogą mieć też charakter społeczny, gdy wpadamy w nałóg z
powodu presji otoczenia, chcąc komuś zaimponować lub dostosowując się do grupy.
Podsumowując różne spojrzenia, Mark Griffiths dokonał podziału zjawiska
uzależnienia behawioralnego na dwie grupy w zależności od motywacji, która stoi za chęcią
grania. Jest to podział na uzależnienie pierwotne i uzależnienie wtórne (Griffiths, 2004).
„Gracze typu pierwszego są uzależnieni od samego automatu i grają po to, by
sprawdzić swoje umiejętności, zyskać nagrody społeczne, a przede wszystkim, by poczuć
- 15 -
dreszcz emocji.” „Dla drugiego typu patologicznych hazardzistów gra na automacie jest
formą ucieczki, a sama maszyna – elektronicznym przyjacielem.” Gracze z tej grupy są
zazwyczaj wyizolowanymi samotnikami przygnębionymi i zamkniętymi w sobie z powodu
swoich zmartwień (Griffiths, 2005, s.39).
Gra dla gry. Typ pierwszy koresponduje z wyjaśnieniem szkoły behawiorystycznej,
która zwraca uwagę na wzmocnienia – m.in. audio-wizualne i społeczne.
Ucieczka od problemów. Motywacją do grania są specyficzne właściwości hazardu oraz
jego efekty niespecyficzne, typowe dla większości uzależnień. Wspomniane już ryzyko czy
pochłanianie zasobów poznawczych pomagają jednostce uciec myślami od dręczących ją
problemów. Ucieczka równa się spokojowi i zmniejszeniu napięcia, co jest dla podmiotu
nagradzające. Niespecyficzne właściwości nałogu, to wspomniana już zmiana nastroju, która
pojawia się w momencie pogrążenia się w czynności.
Zjawisko uzależnienia oraz związane z nim zjawisko zmiany nastroju mogą mieć też
związek z innymi zaburzeniami, które psychologia zna już od pewnego czasu. Chyba
najbardziej znanym jest grupa zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (Guerreschi, 2006). Obsesje to powodujące
niepokój, „atakujące świadomość natrętne myśli, wyobrażenia lub impulsy bardzo trudne do
wyeliminowania lub opanowania” (Seligman, Walker, Resenhan, 2003). Natręctwa to
rytualne zachowania, które jednostka podejmuje w odpowiedzi na obsesję. Celem ich
wykonywania jest przywrócenie spokoju lub zapobiegnięcie jakiemuś wydarzeniu. Rytuały te
mają nadmierny charakter oraz są zazwyczaj niepowiązane logicznie z przyczyną niepokoju.
Uzależnienia
kompulsyjnymi,
posiadają
takich
jak
wiele
cech
„niepokój
wspólnych
narastający
z
przed
zaburzeniami
rozpoczęciem
obsesyjnodziałania,
niemożliwość kontrolowania zachowania, poczucie naglącej konieczności rozpoczęcia
działania i spadek czynnika niepokoju po osiągnięciu spodziewanego celu” (Guerreschi,
2006). Cesare Gurreschi zwraca uwagę na możliwość zastosowania modelu leczenia zaburzeń
obsesyjno-kompulsyjnych w przypadku uzależnień behawioralnych. Za niedogodność
korzystania z tej metody uznaje on „pojawienie się silnej zależności między pacjentem a
terapeutą i samą sytuacją terapeutyczną”. Jego zdaniem nie można jednak zostawić
cierpiącego i należy działać niezwłocznie za pomocą wszelkich niezbędnych środków
(Guerreschi, 2006).
Zaburzenie kontroli impulsów. Ze względu na swoją specyfikę, uzależnienie od hazardu
można uznać za efekt zaburzenia kontroli impulsów (DSMIV, 312.30). Tezę tę popierają
- 16 -
zaobserwowane prawidłowości: znaczna część graczy patologicznych posiada dodatkowo
inne zaburzenie kontroli impulsów, łamanie przez nich prawa wskazuje na trudności w
przystosowaniu się do norm społecznych, cechuje ich podwyższony wskaźnik syndromu
ADHD (nadpobudliwość psychoruchowa) (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Alternatywnym wyjaśnieniem powyższego zjawiska jest potraktowanie uzależnienia jako
źródła zmian w psychice a nie jako konsekwencji istniejącego już wzorca osobowości.
Obraz kliniczny
Analizując zjawisko nałogowego hazardu, R. Custera opisał cztery etapy, przez jakie
zazwyczaj przechodzą uzależnieni.
1) Faza zwycięstw – fazę tę cechuje granie okazjonalne, od czasu do czasu oraz
wyobrażanie sobie przyszłych wygranych. Każdy kolejny „szczęśliwy traf” zwiększa
stawkę oraz częstotliwość grania.
2) Faza strat – rozwinięta w pierwszej fazie nadzieja na „wielką wygraną” pogłębia się
wraz z coraz większą ilością dóbr inwestowanych w grę. By grać, hazardzista pożycza
pieniądze lub zdobywa je nielegalnie, a próbom odegrania się poświęca
nieproporcjonalnie dużo czasu.
3) Faza desperacji – gracz zaczyna uświadamiać sobie negatywne konsekwencje
uzależnienia – izolacja, brak pieniędzy, brak pracy. Trwanie w tym wyczerpującym
stanie doprowadza do wyrzutów sumienia, poczucia bezradności i depresji.
4) Faza utraty nadziei – nieudane próby zaprzestania grania wiążą się z sięganiem po
środki psychoaktywne lub w skrajnych sytuacjach – z próbami samobójczymi.
(R. Custera, za: Woronowicz, 2001)
4.2. Czynniki ryzyka:
Płeć. Płeć jest czynnikiem różnicującym ludzi pod względem motywów grania oraz
preferowanych rodzajów gier. Różnice międzypłciowe mają swoje źródło m.in. w historii.
Początkowo hazard był dostępny tylko dla mężczyzn. Normy społeczne nie dopuszczały, by
kobieta mogła poświęcać się rozrywce tego typu. Było to bardzo odległe od obrazu matki,
opiekunki domu i dzieci.
U mężczyzn obserwuje się wcześniejszą inicjację w sferze gier hazardowych. Grają
oni ponadto częściej i bardziej intensywnie niż kobiety. Częściej niż kobiety motywuje
mężczyzn ryzyko i rozrywka. Mężczyźni preferują głównie zakłady oraz gry strategiczne,
kobiety zaś – bingo i automaty. Konsekwencje patologicznego hazardu też nie są takie same
- 17 -
dla obu płci. Kobiety częściej skarżą się na dolegliwości psychiczne a u mężczyzn obok
hazardu pojawiają się też uzależnienia substancjalne oraz łamanie prawa.
Z biegiem czasu zauważyć można wzrost odsetku grających kobiet. Potwierdzają to
badania przeprowadzone w Australii – odsetek grających kobiet wzrósł tam z 14% w 1991
roku do 41% w roku 1999. Przyczyną tego zjawiska, oprócz oczywistego, postępującego
równouprawnienia, są też cechy współczesnych możliwości grania: duża dostępność czasowa
i lokalizacyjna, niskie ceny, poczucie bezpieczeństwa, anonimowość (Griffiths, 2004;
Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Wiek. Liczne badania wykazały, że uzależnienie od hazardu jest około czterech razy
liczniejsze wśród nastolatków niż dorosłych. W Wielkiej Brytanii granicę normy grania
przekroczyło aż 6% grających nastolatków (S.E. Fisher, 1992, za: Griffiths, 2004). Wiąże się
to m.in. z tym, że uzależnieni dorośli zaczynają zazwyczaj grać już w okresie dorastania, wraz
z wiekiem częstotliwość grania maleje oraz że im jednostka starsza, tym częściej szuka
pomocy ze względu na swoją chorobę (Pathological gambling. A critical review., 1999, s.68100; Griffiths, 2004; Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Rodzina. Kolejnym istotnym czynnikiem mającym duży wpływ na powstanie
nałogowego hazardu jest rodzina i wartości, które w niej panują. Materialistyczne podejście
do życia, nacisk na szybkie bogacenie zwiększają ryzyko uzależnienia. Ryzyko uzależnienia
dziecka wzrasta w przypadku śmierci lub poważnej choroby kogoś bliskiego, dużego
nasilenia sytuacji stresowych, niezachowania wierności małżeńskiej przez rodziców,
niedowartościowania oraz poczucia odrzucenia i braku kontroli nad życiem.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że wyżej wymienione czynniki ryzyka mogą dotyczyć
również innych uzależnień, np. alkoholizmu. Dzieje się tak, dlatego że bardzo często nałóg
jest zaniechaniem walki i ucieczką przed przytłaczającymi problemami.
Jednostką z grupy największego ryzyka będzie mężczyzna mniejszości narodowej, o
niskim statusie społecznym, posiadający co najmniej jeden inny nałóg.
Kwestionariusze
W prognozie i diagnozie uzależnień pomocne mogą być wyniki różnych kwestionariuszy.
Liczne badania, których celem było odkrycie wzorca osobowościowego jednostki
uzależnionej, wykazały, że nałóg alkoholowy czy narkomania istotnie wiążą się z pewnymi
cechami czy wymiarami psychicznymi osób uzależnionych. Aktualnie oprócz danych
- 18 -
potwierdzających wyższy niż przeciętny poziom neurotyczności w przypadku alkoholików
czy narkomanów, istnieją liczne wyniki świadczące o wysokim poziomie tej cechu u osób
uzależnionych od internetu.
Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS, N.S. Endler, J.D.A.
Parker)(Strelau, Jaworska, Szczepaniak, 2005).
W skład stylów radzenia sobie ze stresem CISS-a wchodzi oprócz Stylu
Skoncentrowanego na Zadaniach (SSZ) i Stylu Skoncentrowanego na Emocjach (SSE), Styl
Skoncentrowany na Unikaniu (SSU), którego dwoma formami jest Angażowanie się w
Czynności Zastępcze (ACZ) oraz Poszukiwanie Kontaktów Towarzyskich (PKT). SSU
charakteryzuje się unikaniem „myślenia, przeżywania i doświadczania” sytuacji stresowych.
Angażowanie się w Czynności Zastępcze polega na wyszukiwaniu i zajmowaniu się
czynnościami niezwiązanymi z problemem, co ma na celu m.in. odwrócenie od niego uwagi
oraz zagwarantowanie sobie pewnego rodzaju usprawiedliwienia. Poszukiwanie Kontaktów
Towarzyskich oznacza m.in. angażowanie się w rozmowy, spotkania i imprezy, aby uniknąć
konfrontacji z problemem (patrz król salonów, niepraktykujący).
Poświęcanie czasu czynnościom ucieczkowym niesie ze sobą ryzyko uzależnienia się
od nich (patrz Klasyfikacja graczy - artysta ucieczki i gracze ucieczkowi). Poszukiwanie
kontaktów towarzyskich może zaś zaprowadzić jednostkę do salonu gier. Badania wykazały,
że alkoholicy (w porównaniu z grypą kontrolną) uzyskują istotnie wyższe wyniki w SSE,
SSU i ACZ a niższe w SSZ i PKT (p<0,005) (Strelau, Jaworska, Szczepaniak, 2005).
Możliwe, że porównanie grupy nałogowych hazardzistów z grupą kontrolną również
ukazałoby istotne różnice.
4.3. Klasyfikacje graczy:
By usprawnić diagnozę, oraz ułatwić rozpoznawanie źródeł i motywów oraz
przewidywać ewentualne skutki patologicznego grania, badacze stworzyli klasyfikacje osób
uzależnionych od hazardu. Poniżej przedstawię kilka z nich.
Kryterium zaangażowania (Colona-Romano, 2004, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek,
2005, s.49)
gracz niedzielny – granie okazyjne lub nieregularne, hazard jest formą rozrywki
- 19 -
gracz profesjonalny – granie regularne, podmiot poszerza wiedzę i rozwija
umiejętności z zakresu wybranej formy hazardu, posiada kontrolę własnym
zachowaniem
gracz patologiczny – osoba uzależniona, hazard jest centrum egzystencji i prowadzi do
szkód w innych sferach życia
Nastawienie do automatów do gier (na podstawie badań podłużnych na nastolatkach do 18
r.ż.) (Griffiths, 2004, za: Hazard, 2005, s.50)
król salonów – duże umiejętności grania, motywem jest imponowanie innym, często
gra spójnych i niezależnych grupach (młodsi koledzy – nowicjusze), jest
emocjonalnie stabilny, umie się kontrolować, niewielkie ryzyko problemów
związanych z graniem
pogromca automatów – nie lubi być obserwowany, gra sam, motywacją jest
pokonanie automatu, dużo ćwiczy i wydaje na grę, problemy wynikające z
poświęcania czasu i pieniędzy (np. zachowania antyspołeczne), często brak kontroli,
motywacja „odegrania się”
niepraktykujący – często dziewczęta w roli widza, w salonie z powodów towarzyskich,
hazard ma małe znaczenie
poszukiwacz emocji – doświadczony gracz, motywacją jest chęć poczucia dreszczu
emocji, często się popisuje, motywacja: poczucie dorosłości, oderwanie od rodziców
artysta ucieczki – motywacja: ucieczka od problemów, poczucie kontroli, zapomnienie,
osoba przygnębiona, izolowana społecznie, czująca się bezsilnie, ryzyko uzależnienie
dopóki nie znikną problemy
Typologia Roberta L. Custera (Custer, 2005, za: Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005)
gracze profesjonalni – traktują się jak zawodowców, kontrolują się
gracze antyspołeczni – hazard źródłem pieniędzy (nielegalność), oszukiwanie
gracze okazjonalni – cel rekreacyjny, towarzyski
gracze hobbystyczni – gra jest głównym źródłem relaksu i rozrywki, pochłania dużo
czasu,
- 20 -
gracze ucieczkowi – grają by uwolnić się od negatywnych emocji (samotność, brak
kontroli, depresja, złość)
gracze kompulsywni – utracona kontrola, hazard jest najważniejszy w żuciu, działa
destrukcyjnie
4.4. Powiązanie z innymi uzależnieniami
Hazard może być wynikiem problemów podmiotu w różnych sferach życia. Gdy
odczuwa on brak kontroli w swoim otoczeniu, albo targają nim negatywne emocje, z którymi
sobie nie radzi, szuka pocieszenia w graniu. Granie nie rozwiązuje jednak podstawowego
problemu a dodatkowo tworzy nowe – pochłania czas, pieniądze, niszczy kontakty
towarzyskie i życie zawodowe. Zarówno problemy skłaniające podmiot do grania jak i te,
które niego wynikają, mogą pochodzić ze źródła jak i być źródłem różnych innych uzależnień.
Hazard jako zjawisko wtórne może wynikać z chęci oderwania myśli od istniejącego
już innego nałogu. Osoba uzależniona od narkotyków może szukać pieniędzy i zapomnienia
przed automatem do gry. Innym przykładem jest granie z powodu niezadowolenia z życia,
które stało się takim, jakim jest przez nadużywanie alkoholu.
Drugą możliwością będzie zażywanie substancji psychoaktywnych w celu oderwania się
od świadomości, że hazard pochłonął większość albo wszystko, co ważne w życiu podmiotu.
Badania ukazują, że liczna część osób cierpiących na problemy w związku z hazardem jest
skłonna do sięgania po alkohol (Pathological gambling. A critical review., 1999;
Niewiadomska, 2005).
4.5. Współuzależniene
Hazard, podobnie jak i inne uzależnienia, wiąże się ze zjawiskiem współuzależnienia.
Polega ono na wspieraniu osoby uzależnionej przez jej najbliższe otoczenie (rodzinę,
przyjaciół). Najbliżsi chorego biorą na siebie ciężar pomagania mu a sami rezygnują z
normalności dotychczasowego życia. Z jednej strony nagradza to uzależnionego zamiast
pomagać mu w rozwiązaniu jego głównego problemu oraz utrzymuje patologiczny status quo.
Z drugiej strony wspieranie to ma negatywne konsekwencje dla osób pomagających, gdyż
pochłania ich wkłady: czas, pieniądze, nadzieje na poprawę (Guerreschi, 2006).
- 21 -
5. LECZENIE
5.1. Profilaktyka
Dorastająca młodzież stanowi, jak już pisałem, najliczniejszą grupę uzależnionych, a
co za tym idzie – grupę najwyższego ryzyka. Profilaktyka powinna koncentrować się na
dzieciach, by zabezpieczyć je przed negatywnymi skutkami spotkania z hazardem. Za
skupieniem się na dzieciach przemawiać może też ich względnie wyższa otwartość na naukę
oraz możliwość dotarci do nich poprzez instytucje szkolne (Griffiths 2004; Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005).
Informacja, zwiększanie świadomości. Uświadomienie możliwych negatywnych
skutków hazardu oraz iluzji związanych z graniem, powinno pomóc potencjalnym ofiarom na
ocenę zagrożenia i ustosunkowanie się do niego. Uzmysłowienie mechanizmów rządzących
grami losowymi i nikłości prawdopodobieństwa wygranej przynajmniej częściowo odbierze
rozrywkom tego typu część swojej kuszącej magii.
Tworzenie alternatywnych sposobów spędzania czasu. Młodzi ludzie grają często z
powodu nudy. Tworząc alternatywne miejsca rozrywki i spędzania wolnego czasu nie tylko
odciągnie się nastolatków od grania, ale zapewni w zamian rozwijającą aktywność.
Prawny zakaz dla nieletnich. Wprowadzenie prawnego zakazu grania dla osób
nieletnich z całą pewnością zmniejszy ilość uzależnionych. Nie można spodziewać się, że
prawo całkowicie wyeliminuje to groźne zjawisko, gdyż zarówno młodzież jak i niektórzy
dorośli traktują przepisy z przymrużeniem oka.
Kształtowanie właściwego stosunku do dóbr materialnych i pracy. Postrzeganie pracy
jako przekleństwa a pieniędzy jako najlepszego środka do osiągnięcia szczęścia może być
przyczyną dużego zainteresowania grami hazardowymi. Wskazanie młodzieży na istnienie
wartości duchowych w pracy i we własnym wysiłku oraz ich braku w pieniądzach z
pewnością zmniejszy walory przypisywane grom hazardowym (Niewiadomska, Brzezińska,
Lelonek, 2005).
5.2. Leczenie
Pomoc profesjonalna
W przypadku leczenia patologicznego hazardu psychologowie korzystają z wielu
możliwości terapii. W zależności od szkoły i rozumienia przyczyn uzależnienia stosowana
jest między innymi psychoterapia, terapia behawioralna, poznawczo-beahawioralna oraz
poradnictwo i autoterapia. Programy ukierunkowane na pomoc hazardzistom pojawiają się
- 22 -
również w ofertach placówek zajmujących się m.in. narkomanią i alkoholizmem
(Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Mark Griffiths wskazał na przydatny podział, od którego może i powinien zależeć
rodzaj indywidualnego postępowania terapeutycznego. Podstawowe pytanie, na które należy
znaleźć odpowiedź, brzmi czy w tym konkretnym przypadku mamy do czynienia z
uzależnieniem pierwotnym czy wtórnym (Griffiths, 2004, s.39; Niewiadomska, Brzezińska,
Lelonek, 2005, s. 168).
Metoda leczenia powinna być dostosowana również do wieku pacjenta. Okres
dorastania wiąże się z przywiązywaniem ogromnej wagi do bycia postrzeganym przez
otoczenie i „chodzenie do psychologa” może być dla uzależnionego nastolatka bardzo
frustrujące (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Program „Dziesięć Kluczowych Kroków” P. Bellringera został opracowany z myślą o
hazardzistach w wieku dorastania. (Bellringer, 2003, za: Griffiths, 2004)
Krok 1. Zrozumienie zagadnienia – poznanie kontekstu zaburzenia oraz jego
prawdopodobnych przyczyn,
Krok 2. Zmiana struktury – polega na ustaleniu wspólnie przez terapeutę i klienta
programu, w skład którego wchodzą realistyczne cele i mierzalne efekty.
Krok ten jest efektem pracy obu stron. Zazwyczaj dzieli się na następujące
fazy:
o diagnoza – ocena problemu, określenie celów i analiza ich osiągalności
o projekt – obmyślenie sposobów zmierzania do celów, ich zalet i wad
o działanie – akceptacja wybranej taktyki
Krok 3. Ocena problemu – jest etapem, na którym terapeuta bardziej szczegółowo
rozważa przypadek nastolatka (m.in. przyczyny i skutki uzależnienia, jego
wpływ na podmiot i jego otoczenie, jak jest on przez nich postrzegany,
znalezienie odpowiedzi na pytanie czy hazard jest uzależnieniem
pierwotnym czy wtórnym)
Krok 4. Udzielanie porad – czyli pomaganie pacjentowi w dążeniu do celu m.in.
poprzez potwierdzanie słuszności jego decyzji i tworzenie przyjaznej
atmosfery
Krok 5. Wzbudzanie wzajemnego zaufania Krok 6. Podwyższanie samooceny – mające na celu zwiększenie pewności siebie
pacjenta. Rozróżnienie celów krótko-, średnio- i długofalowych ułatwi ich
osiąganie oraz pomoże zapobiec zbyt intensywnemu odbieraniu porażek.
- 23 -
Krok 7. Udzielanie wsparcia – to stosunek i działania otoczenia społecznego
podmiotu – rodziny, znajomych, instytucji.
Krok 8. Gospodarowanie finansami
Krok 9. Rozwijanie zainteresowań – celem tego etapu jest znalezienie alternatywy
czy alternatyw dla grania, tak by wypełniły one lukę powstałą po nałogu.
Ważne jest by nowe aktywności dostarczały klientowi podobnych
wzmocnień co hazard oraz angażowały go na tyle, by nie musiał wracać do
niego myślami.
Krok 10. Ocena postępów terapii – polega na udzieleniu pacjentowi informacji
zwrotnej oraz podsumowaniu efektów terapii
Jedną z bardziej skutecznych form walki z uzależnieniem jest połączenie podejścia
behawioralnego i poznawczego. Rovert Ladouceur z Uniwersytetu Laval w Quebec wskazuje,
że główną przyczyną problemów patologicznego hazardzisty jest zaburzona percepcja i
nieprawidłowa praca procesów poznawczych. Terapia poznawczo-behawioralna Roberta
Ladouceura ma na celu pomoc klientowi w „naprawieniu” błędnego spostrzegania sytuacji
związanych z graniem (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005). Oto etapy, które składają
się na całość leczenia:
1.
Informowanie na temat gier, czyli m.in. wyjaśnienie znaczenia przypadku,
losowości w grze oraz ich niezależności od gracza
2.
Korygowanie błędnych myśli, oznacza rozpoznawanie oraz eliminację
nieprawdziwych przekonań dotyczących gry, takich jak wiara w sprzyjający
los czy szczęśliwe rytuały. Terapeuta nagrywa wypowiadane przez pacjenta
myśli, które zazwyczaj wypowiada grając, a ten uczy się identyfikować w
nich swoje fałszywe przekonania.
3.
Poszukiwanie sposobów rozwiązania problemów, to wspólne obmyślanie
konkretnych planów, by rozwiązać problemy, które wyniknęły z choroby
pacjenta. Odbywa się ono w pięciu etapach: zdefiniowanie problemów,
zebranie informacji na ich temat, wymyślanie rozwiązań, analiza ich zalet i
wad, wdrożenie rozwiązań w życie i ocena ich efektywności.
4.
Trenowanie kompetencji społecznych, oznacza naukę m.in. utrzymywania
motywacji do leczenia, budowanie prawidłowego poczucia własnej wartości,
tworzenie dobrych relacji z innymi.
- 24 -
5.
Zapobieganie upadkom, to zdobycie umiejętności przewidywania i unikania
trudnych sytuacji grożących przełamaniem abstynencji lub odpowiedniego
reagowania, jeśli uniknięcie ich nie jest możliwe (Niewiadomska, Brzezińska,
Lelonek, 2005)
Program w Domu Jeana Lapoint’a w Quebek to przykład „zorganizowanej formy
leczenia. Pacjenci uczestniczą w zajęciach, które realizowane są w trzech fazach”
(Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
1. Inicjacja leczenia – przekazanie pacjentowi informacji na temat jego
zaburzenia, ocena problemu oraz zmotywowanie chorego do terapii
2. Leczenie intensywne – uzgodnienie programu leczenia oraz jego wdrożenie w
życie
3. Podtrzymywanie po leczeniu – zapobieganie nawrotom poprzez udzielanie
wsparcia np. poprzez należenie do grupy samopomocowej
Grupy samopomocowe
Anonimowi Hazardziści (AH). Podobnie jak Anonimowi Alkoholicy, AH są wolną
grupą zrzeszającą osoby borykające się z uzależnieniem. Członkowie dzielą się swoimi
problemami i sposobami raczenia sobie z nimi oraz udzielają sobie wzajemnie wsparcia.
Pierwsze spotkanie grupowe AH obyło się w Los Angeles dnia 13 września 1957r. i od tamtej
pory stowarzyszenie ciągle powiększa się. Obecnie grupy AH działają w wielu krajach na
całym
świecie
(polska
strona
AH:
www.anonimowihazardzisci.org)(Niewiadomska,
Brzezińska, Lelonek, 2005).
Gam-Anon. Gam-Anon jest organizacją pomagającą małżonkom, rodzinom i
przyjaciołom patologicznych hazardzistów. Jej członkowie uważają, że „nałogowy
hazardzista będzie grał dopóty, dopóki ktoś inny będzie za to płacił”. Uczą się oni
odpowiedniego podejścia do nałogu i osoby uzależnionej. Podejście to polega na stosunku
partnerskim, wspierającym nie bycie w nałogu, ale wychodzenie z niego (www.gam-anon.org)
(Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005).
Pomoc online (Niewiadomska, Brzezińska, Lelonek, 2005, s.190)
Dzięki dynamicznemu rozwojowi internetu, możliwą formą pomocy stała się ostatnio
pomoc online. Zaletami pomocy online są: dostępność nieograniczona czasowo (dwadzieścia
- 25 -
cztery godziny na dobę, siedem dni w tygodniu) ani lokacyjnie (dostęp prawie na całym
świecie), anonimowość oraz poczucie bezpieczeństwa.
6. WNIOSKI KOŃCOWE
Należy pamiętać, że wiele czynności może być bardziej lub mniej uzależniających.
Prawdopodobnie każda rozrywka czy czynność zgoła nie-rozrywkowa mogą stać się punktem
obsesji. To, że czynność uzależnia nie jest tylko jej cechą. Uzależnienie wynika z interakcji
cech jednostki i czynności, której się oddała.
To, co odróżnia niewinne hobby, choćby stanowiło dogłębną pasję i nieodłączny
element życia, od patologii, czyli choroby, to destrukcyjność, które jest cechą tego drugiego i
zniszczenie, które z niego wynika. Hobby rozwija, dostarcza rozrywki, relaksuje a w
najgorszym przypadku pozostawia człowieka w stagnacji. Patologia, jaką jest np. hazard,
degraduje jednostkę, odbiera jej życie.
Czynnością podobną do hazardu są konkursy internetowe. Polegają one na
wypełnianiu darmowych lub płatnych kwestionariuszy w internecie a następnie czekaniu na
wynik losowania. Różnica w stosunku do hazardu, to stosunkowo dłuższe oczekiwanie na
ewentualną wygraną, które może trwać nawet kilka miesięcy. Prawdopodobnie może ono
współwystępować z uzależnieniem od komputera lub internetu.
W większości państw na świecie uznaje się otwarcie, że uzależnienia są patologią,
która niszczy ich obywateli. Rządy tych państw przeznaczają pewne kwoty na walkę z
nałogami. Dzięki tym pieniądzom osoby uzależnione mają gdzie pójść i za co się leczyć,
jednak źródła problemów pozostają. Czerpiące dochody z akcyzy i podatków nałożonych na
salony gier kraje całego świata nie chcą likwidować źródeł swojego utrzymania. Tym samym
dają swoje przyzwolenie na patologię, z którą potem walczą.
- 26 -
7. LITERATURA CYTOWANA
Górska, T., Grabowska, A., Zagrodzka, J., (2005). Mózg a zachowanie. (wyd. III zmienione)
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Griffiths, M., (2002). Gambling and Gaming. Addictions in Adolescence. British
Psychological Society
Griffiths, M., (2004). Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Guerreschi, C., (2006). Nowe uzależnienia. Kraków: Wydawnictwo Salwator
Mackiewicz, S., „Cat”, (1979). Dostojewski. Instytut Wydawniczy PAX
Maruszewski, T., (2001). Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata. (wyd. II
rozszerzone) Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Niewiadomska, I., Brzezińska, M., Lelonek, B., (2005). Hazard. Lublin: KUL
Pathological gambling. A critical review., (1999). National Academy of Sciences
Strelau, J., Jaworska, A., Szczepaniak, P., (2005). Kwestionariusz Radzenia Sobie w
Sytuacjach Stresowych. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego
Sternberg, R.J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP
Seligman M.E.P., Walker, E.F., Resenhan, D.L., (2003). Psychopatologia. Poznań:
Wydawnictwo Zysk I S-ka
Teesson, M., Degenhardt, L., Hall, W., (2005). Uzależnienia. Modele kliniczne i techniki
terapeutyczne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Woronowicz, B. T., (2001). Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu. Warszawa: Instytut
Psychiatrii i Neurologii
Zimbardo, P. G., (2005). Psychologia i życie. Warszawa: PWN
- 27 -
Strony www:
www.gambler.net.pl - Hazard
www.poradypsychologa.pl - Psycholog Bartłomiej Szmajdziński - Uzależnienie od internetu
www.psychnet-uk.com - Mental Health, Psychology, Psychiatry - DSM-IV
www.serwis.lotto.pl – Totalizator Sportowy
www.who.int - World Health Organization - ICD-10, wersja 2007
- 28 -