Odbieranie dzieci z powodów społ

Fundacja Rzecznik Praw Rodziców
ODBIERANIE DZIECI Z POWODÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH
(analiza włączona do „Alternatywnego raportu polskich organizacji pozarządowych do Komitetu
Praw Dziecka ws. realizacji przez Polskę Konwencji ONZ o prawach dziecka", wrzesień 2015)
Obecna w Polsce praktyka odbierania dzieci rodzicom z powodów społeczno-ekonomicznych
w szczególny sposób uderza w art. 9, 16 ust. 1 oraz 18 Konwencji o Prawach Dziecka. Zapisy te
podkreślają pierwszeństwo rodziców w odpowiedzialności za wychowanie i rozwój dziecka oraz
chronią dziecko przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w sferę jego życia prywatnego,
rodzinnego lub domowego. Odebranie dziecka rodzicom przez odpowiednie władze powinno mieć
charakter rozwiązania ostatecznego, gdy nie ma innych możliwości zabezpieczenia interesów
dziecka lub gdy możliwości te zostały już wyczerpane.
Z danych polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w 2014 roku sądy opiekuńcze
wydały w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej 10.236 orzeczeń dotyczących 13.456
dzieci, w tym jedynie 301 orzeczeń dotyczących 438 dzieci ze względu na stosowanie przemocy
domowej. W przedmiocie ograniczenia władzy rodzicielskiej proporcje są podobne (14.380
orzeczeń dot. 23.720 dzieci, w tym tylko 815 orzeczeń dot. 1.431 dzieci zostało wydanych ze
względu na stosowanie przemocy domowej)1.
Fundacja Rzecznik Praw Rodziców (organizacja pozarządowa non-profit z siedzibą w Warszawie),
od 1 lutego 2013 roku prowadzi Telefon Wsparcia Rodziców dla rodzin zagrożonych lub
dotkniętych pochopnym odebraniem dzieci. Do końca czerwca 2015 roku Fundacja udzieliła
pomocy ponad 600 rodzinom z całej Polski. W ponad 150 z nich doszło do odebrania dzieci,
a pozostałe stały się obiektem działań ze strony instytucji (sądy, ośrodki pomocy społecznej, szkoły,
szpitale i in.), które potencjalnie mogły do takiej sytuacji doprowadzić i same stanowiły już daleko
idącą ingerencję w życie rodzinne. Analiza spraw zgłaszanych do Telefonu Wsparcia pozwala na
sformułowanie wniosków co do najbardziej typowych przyczyn pochopnego, nieuzasadnionego
odbierania dzieci rodzicom i głównych problemów o charakterze systemowym leżących u źródła
tych praktyk2. Około 70% przypadków trafiających do Fundacji to rodzice, wobec których podjęto
działania w kierunku ograniczenia lub odebrania praw rodzicielskich z przyczyn o charakterze
ekonomiczno-społecznym. Wśród nich najczęściej występują:
1
„Sprawozdanie z realizacji działań wynikających z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie
mieszczących się w kompetencjach Ministerstwa Sprawiedliwości od 1 stycznia 2014 roku do 31 grudnia 2014 roku”,
Ministerstwo Sprawiedliwości; źródło: http://www.ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwr/aktualnosci/sprawozdanie-ms-zkpppwr-za-2014-rok.pdf
2
Do Telefonu Wsparcia trafiły sprawy rodziców, którzy dowiedzieli się o jego istnieniu i zdecydowali się poprosić
Fundację o pomoc. Jest to jedynie wycinek z ogółu spraw dotyczących odbierania dzieci rodzicom, z tego względu
informacja ta nie ma charakteru statystycznego. Jest to analiza problemowa o charakterze jakościowym. Niemniej
jednak bogaty przekrój spraw trafiających do Fundacji zdaje się dobrze odzwierciedlać rzeczywistość społeczną, z jaką
stykają się rodziny zagrożone lub dotknięte pochopnym odebraniem dzieci.
1
Fundacja Rzecznik Praw Rodziców
•
•
•
•
Niski status materialny, ubóstwo rodziny – zarzutem wobec rodziców jest brak zaspokajania
potrzeb bytowych dzieci.
Złe warunki mieszkaniowe (zbyt mała powierzchnia lub/i niski standard), nagła utrata miejsca
zamieszkania.
Bezrobocie rodziców, utrata pracy.
Wykluczenie społeczne: brak dostępu do instytucjonalnego wsparcia, informacji, usług etc.3
Rodziny znajdujące się w tych trudnych sytuacjach często nie otrzymują wsparcia, które
rozwiązałoby ich bieżące problemy. Instytucje w założeniu mające działać na rzecz dziecka
i rodziny nie przedstawiają im oferty pomocy, lecz działają opresyjnie, problemy rodziny
traktując jako przesłankę do odebrania dzieci.
Należy podkreślić, że na oddzielenie od rodziców nie uzasadnione faktyczną koniecznością
narażone są w pierwszej kolejności dzieci z rodzin wielodzietnych. Wynika to z faktu, iż w Polsce
rodziny te stanowią najuboższą grupę społeczną (biorąc pod uwagę dochód na osobę
w gospodarstwie domowym), a ponadto w stosunku do wielodzietności funkcjonują negatywne
krzywdzące stereotypy, wiążące ją z występowaniem w rodzinie patologii.
Podstawowe problemy systemowe leżące u podstaw praktyki odbierania dzieci z przyczyn
społeczno-ekonomicznych:
• Braki w obszarze wsparcia instytucjonalnego dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji
życiowej lub materialnej:
- niewystarczające środki przekazywane na bezpośrednią pomoc w postaci świadczeń
finansowych i materialnych, bardzo niskie progi dochodowe uprawniające do świadczeń
- brak lokali socjalnych w zasobach gmin (wieloletnie kolejki oczekujących)
- daleko niewystarczająca oferta ośrodków pomocy społecznej i innych instytucji wsparcia
rodziny w postaci rozmaitych usług (np. pomocy psychologicznej)
Braki i zaniechania w tym zakresie wskazują na niewypełnianie art. 27 ust. 3 Konwencji
o Prawach Dziecka.
• Podział finansowania zadań z zakresu pomocy społecznej i pieczy zastępczej między organy
samorządu różnego szczebla: zadania z obszaru pomocy społecznej finansowane są przez gminy,
a organizacja pieczy zastępczej – przez powiaty. Odebranie dziecka z rodziny i przekazanie do
pieczy zastępczej pozwala więc gminie uniknąć ponoszenia kosztów pomocy rodzinie.
Mechanizm finansowy wzmacnia opisany powyżej problem niewystarczającego wsparcia
instytucjonalnego.
• Wadliwe prawo – warto nadmienić, że wobec obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu
przemocy w rodzinie podnoszone są poważne zarzuty co do jej niezgodności z konstytucją
(został w tej sprawie złożony wniosek do Trybunału Konstytucyjnego); zmian wymaga także
3
Przykładem konsekwencji wykluczenia społecznego jest ograniczenie lub odebranie praw rodzicielskich w stosunku
do dzieci z nierozpoznanymi dotąd dysfunkcjami rozwojowymi lub chorobami tj. zespół Aspergera, autyzm, ADHD.
Dzieci te mają trudności z przestrzeganiem reguł społecznych. W środowiskach narażonych na wykluczenie społeczne
rodzice nie mają dostępu do specjalistów, dlatego nie znają przyczyn problemów swoich dzieci. Instytucje mające
kontakt z dziećmi, np. szkoły, zgłaszają sądom niewydolność wychowawczą rodziców, co skutkuje decyzjami
o rozdzieleniu rodziny.
2
Fundacja Rzecznik Praw Rodziców
m.in. kodeks rodzinny i opiekuńczy (np. w odniesieniu do bardzo nieostrego pojęcia „zagrożenia
dobra dziecka”, które uzasadnia zabranie go z biologicznej rodziny)
• Niewystarczające kompetencje części urzędników i przedstawicieli instytucji podejmujących
decyzje w sprawie odebrania dzieci (sędziowie ds. rodzinnych, pracownicy socjalni).
• Trudności w egzekwowaniu przez rodziców swoich praw w postępowaniu sądowym: m.in.
brak obligatoryjnej reprezentacji przed sądem przez profesjonalnego pełnomocnika,
przewlekłość postępowań sądowych; zwyczajowe przyjmowanie przez sąd perspektywy
instytucji (np. ośrodka pomocy społecznej, który wszczął procedurę odebrania dzieci), bez
uwzględniania innych, niezależnych źródeł informacji o rodzinie.
POSTULATY:
- Wprowadzenie prawnych i instytucjonalnych rozwiązań na rzecz usprawnienia
i zwiększenia wsparcia rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej
- Wprowadzenie regulacji zapewniającej rodzicom obligatoryjną reprezentację pełnomocnika
prawnego w postępowaniach sądowych
- Wprowadzenie regulacji prawnej, na mocy której w przypadku potwierdzonej przemocy domowej
dzieci, o ile to możliwe, pozostają w miejscu zamieszkania, a następuje odseparowanie sprawcy
przemocy
3