Równość w polityce lokalnej

Transkrypt

1
Równość w polityce lokalnej
2
Redakcja
Joanna Podgórska-Rykała
Autorki i autorzy tekstów:
Anna Mężyk
Gabriela Będkowska
Katarzyna Odrzywołek
Magdalena Pietrzak-Uszyńska
Malwina Hopej
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska
Małgorzata Płonczkier
Paulina Wierkowicz-Zawistowska
Wiktor Pietrzak
Wojciech Sitarz
Fundacja Grejpfrut
Wrocław 2013
ISBN: 978-83-934767-9-4
Projekt Wsparcie rozwoju polityki równościowej na Dolnym Śląsku został wsparty finansowo
przez Samorząd Województwa Dolnośląskiego oraz Fundację Grejpfrut.
3
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI....................................................................................................................................... 3
Wstęp..................................................................................................................................................... 4
CZĘŚĆ I Teoria .................................................................................................................................. 6
Samorządy powiatowe a polityka równości ...................................................................... 7
(Nie)równe traktowanie.......................................................................................................... 25
Polityka równości płci na gruncie lokalnym ................................................................... 43
Niepełnosprawność umysłowa a prawo do inności ..................................................... 56
Sukienki na drzewach, czyli słowo o edukacji równościowej w przedszkolu.... 66
Otwartość w innowacyjnym rozwoju regionów – problem imigrantów jako
element polityki równościowej............................................................................................. 72
Zalecenia dodatkowe dotyczące współpracy JST z NGO........................................... 82
CZĘŚĆ II Badania ........................................................................................................................... 86
Stereotypy i uprzedzenia względem polityki równościowej..................................... 87
Edukacja antydyskryminacyjna w świadomości nauczycieli edukacji
wczesnoszkolnej i wychowania przedszkolnego. Wybrane aspekty................... 100
Sytuacja niepełnosprawnych na rynku pracy w oczach społeczności wiejskiej
po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej na przykładzie gminy Wądroże
Wielkie.......................................................................................................................................... 108
Zakazy propagandy homoseksualnej w Rosji - praktyka sądowa ........................ 116
CZĘŚĆ III Dobre praktyki ......................................................................................................... 124
Samorządy w akcji – dobre praktyki z zakresu przeciwdziałania........................ 125
Działalność Grupy Edukacyjnej Mifgash. Zewnętrzne wsparcie dla uczniów i
nauczycieli krakowskich gimnazjów i liceów ............................................................... 144
Obszary działań równościowych w województwie podlaskim .............................. 151
Noty o autorkach i autorach .................................................................................................... 160
4
Wstęp
W Krajowym Programie Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016
zaznaczono, że celem polityki równego traktowania jest wyeliminowanie w stopniu jak
najwyższym dyskryminacji z życia społecznego w Polsce1. Aby to osiągnąć należy oddziaływać
zarówno na opracowywane dokumenty prawa krajowego, regionalnego oraz lokalnego, jak i
na ład instytucjonalny oraz zachowania społeczne. Tylko w ten sposób będzie można
skutecznie wprowadzać w życie zasadę równego traktowania zagwarantowaną w Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej, ustawach krajowych oraz obowiązujących nasz kraj dokumentach
prawna międzynarodowego. W niniejszej publikacji zawarto ogólne rekomendacje dla
dolnośląskich powiatów, które mogą wspomóc wdrażanie polityki równościowej na poziomie
lokalnym.
W pierwszej części zgromadzono artykuły o charakterze teoretycznym, które mają
wprowadzić Czytelników w zagadnienie. Poruszono niektóre aspekty prawne oraz w skrócie
opisano wyniki przeprowadzonych przez Fundację Grejpfrut badań monitoringowych, które
miały na celu sprawdzenie jakości funkcjonowania mechanizmów równościowych w
urzędach. Podniesiono m. in. temat niepełnosprawności umysłowej oraz równości płci.
Ponadto zaprezentowano ogólne rekomendacje dla jednostek samorządów terytorialnych
odnoszące się do zmian na poziomie urzędów, działań urzędów oraz współpracy z
organizacjami pozarządowymi. Ogólny charakter zaleceń wynika przede wszystkim z funkcji
informacyjnej publikacji, a także ze specyfiki lokalności, która z kolei determinuje możliwości
podejmowania odpowiednich działań przez powiaty.
W drugiej części publikacji przedstawiono i poddano analizie wyniki badań,
odnoszących się do różnych aspektów równości i przeciwdziałania dyskryminacji. Znalazły się
tam informacje na temat funkcjonowania stereotypów w świadomości społecznej, ze
szczególnym uwzględnieniem grupy zawodowej nauczycieli, którzy to, poza rodzicami, są
najbliżej młodego pokolenia, kształtując w sposób zasadniczy postawy i system wartości
dzieci i młodzieży.
1 Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, Warszawa 2013 [projekt z dnia 8.10.2013
r.], s. 39.
5
W trzeciej części skupiono się na praktycznych aspektach dyskryminacji oraz
możliwościach jej przeciwdziałania. Na konkretnych przykładach pokazano, jak można
walczyć z przejawami nierównego traktowania. Zaproponowano kilka rozwiązań odnoszących
się
do
polityki
lokalnej,
a
także
zwrócono
uwagę
na
istotność
podejmowania
skoordynowanych działań w zakresie edukowania antydyskryminacyjnego młodzieży
ponadgimnazjalnej – ze względu na młody wiek i związaną z tym wrażliwość społeczną –
szczególnie narażonej na bycie zarówno w grupie osób dyskryminowanych, jak i
dyskryminujących.
Na koniec warto dodać, że w niniejszej publikacji zawarto artykuły opracowane przez
badaczy i badaczki problematyki równościowej, ale jest to już kolejny wybór tekstów
poświęconych tejże tematyce. Podobna publikacja została opracowana przez Fundację
Grejpfrut w ramach wcześniejszego projektu pt. „Profesjonalizacja polityki równościowej na
Dolnym Śląsku” wspartego finansowo z budżetu Województwa Dolnośląskiego.2
Z życzeniami udanej lektury
Zespół Fundacji Grejpfrut
2
W stronę równości. Wybór tekstów poświęconych polityce równościowej, pod red. W. Pietrzaka, M. Pietrzak-Uszyńskiej,
Wrocław 2012.
6
CZĘŚĆ I Teoria
7
Wiktor Pietrzak
Samorządy powiatowe a polityka równości
Polityka równościowa – wybrane zapisy prawa krajowego
Zasadę równego traktowania w artykule 32 Konstytucji RP3 zaznaczono w sposób
szeroki: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez
władze publiczne” oraz „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym
lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.” W wyżej przytoczonych zasadach nie określono
możliwości stosowania odstępstw od tego przepisu. Ponadto w Konstytucji zawarto także
liczne zapisy odnoszące się do przestrzegania zasady równości w różnych dziedzinach życia
(m. in. art. 6 ust. 1. „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego
dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i
rozwoju”; art. 60. „Obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych mają prawo
dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach”; art. 68. ust. 1. „Każdy ma prawo do
ochrony zdrowia. art. 68 ust. 2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze
publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków
publicznych”; art. 70. ust. 4. „Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy
dostęp do wykształcenia”).
Kolejnymi
istotnymi
dokumentami
prawnymi,
z
punktu
widzenia
polityki
równościowej, są ratyfikowane umowy międzynarodowe (na mocy art. 91 Konstytucji RP)
oraz
uchwalone
ustawy
krajowe,
regulujące
różne
obszary
życia
społecznego
z
uwzględnieniem prawa do równości4.
Należy zaznaczyć, że przykładem wprowadzenia nowych przepisów prawnych
odnoszących się do zasady równości w życiu publicznym jest ustawa uchwalona 3 grudnia
2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania.
3 Tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe, ogłoszono w Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483, zm.
Dz.U. 2001 nr 28 poz. 319 26.03.2001, zm. Dz.U. 2006 nr 200 poz. 1471 07.11.2006, zm. Dz.U. 2009 nr 114 poz. 946
21.10.2009.
4 Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, op. cit., s. 30.
8
Wymienionym aktem wprowadzono do polskiego porządku prawnego szereg regulacji Unii
Europejskiej5, zmieniając odpowiednio prawo krajowe w tym zakresie6.
W ustawie określono obszary i sposoby przeciwdziałania naruszeniom zasady równego
traktowania ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie,
światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (art. 1). Regulacja
obowiązuje osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie będące osobami
prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 2). Ustawa ma zastosowanie w
zakresie: podejmowania kształcenia zawodowego7, działalności gospodarczej lub zawodowej,
przystępowania i działania w związkach zawodowych, organizacjach pracodawców oraz
samorządach zawodowych8, dostępu i warunków korzystania z instrumentów rynku pracy i
usług rynku pracy9 oferowanych przez instytucje rynku pracy oraz inne podmioty działające
na
rzecz
zatrudnienia,
rozwoju
zasobów
ludzkich
i
przeciwdziałania
bezrobociu,
zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej, oświaty i szkolnictwa wyższego, usług
oferowanych publicznie (art. 4). Ponadto w tekście ustawy zawarto definicje kluczowych
pojęć: dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja pośrednia, molestowanie, molestowanie
seksualne, nierówne traktowanie, zasadę równego traktowania.
Organami właściwymi w sprawach przeciwdziałania naruszenia zasady równego
traktowania są Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej jako skrót: RPO) oraz Pełnomocnik
Rządu do Spraw Równego Traktowania (dalej jako skrót Pełnomocniczka). Pełnomocnik
opracowuje i przedkłada Radzie Ministrów Krajowy Program Działań na rzecz Równego
5 Dyrektywy Wspólnot Europejskich: 1) dyrektywy Rady 86/613/EWG z dnia 11 grudnia 1986 r. w sprawie stosowania
zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn pracujących na własny rachunek, w tym w rolnictwie, oraz w sprawie ochrony
kobiet pracujących na własny rachunek w okresie ciąży i macierzyństwa (Dz. Urz. WE L 359 z 19.12.1986, str. 56; Dz. Urz. UE
Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 330); 2) dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r.
wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L
180 z 19.07.2000, str. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, str. 23); 3) dyrektywy Rady 2000/78/WE z
dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.
Urz. WE L 303 z 02.12.2000, str. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 79); 4) dyrektywy Rady
2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie
dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług (Dz. Urz. UE L 373 z 21.12.2004, str. 37); 5) dyrektywy
2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości
szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana) (Dz. Urz. UE L
204 z 26.07.2006, str. 23).
6 Niniejszą ustawą zmienia się ustawy: ustawę z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, ustawę
z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, ustawę z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, ustawę z dnia 27
sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, ustawę z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy oraz ustawę z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych.
7 w tym: dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych.
8 w tym: korzystanie z uprawnień przysługujących członkom/członkiniom tych organizacji.
9 Określonych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008 r. Nr
69, poz. 415, z późn. zm.4).
9
Traktowania (dalej jako skrót Krajowy Program), w którym zostają określone cele i priorytety
działań na rzecz równego traktowania. W art. 22 wymieniono następujące (w szczególności):
podnoszenie świadomości społecznej w zakresie równego traktowania, w tym na temat
przyczyn i skutków naruszenia zasady równego traktowania; przeciwdziałanie naruszeniom
zasady równego traktowania; współpracy z partnerami społecznymi, organizacjami
pozarządowymi i innymi podmiotami w zakresie równego traktowania.
W celu wypełnienia obowiązku przewidzianego ustawą Biuro Pełnomocnika Rządu do
spraw Równego Traktowania w partnerstwie ze Szkołą Główną Handlową oraz
Uniwersytetem Jagiellońskim w latach 2011-2013 realizowało projekt „Równe Traktowanie
Standardem
Dobrego
Rządzenia”,
w
ramach
którego
wykonano
szereg
analiz
wspomagających opracowanie Krajowego Programu. Do najważniejszych zadań projektu
należało m. in.: przeprowadzenie badania w instytucjach administracji rządowej wskaźnikiem
Gender Index poszerzonym o elementy Diversity Index w celu ustalenia zgodności
prowadzonej polityki z zasadą równych szans i przeciwdziałania dyskryminacji; realizacja
badania
sondażowego
metodą
CAPI,
określającego
aktualną
sytuację
grup
dyskryminowanych w kraju. Otrzymane wyniki z badań posłużyły do stworzenia
Strategicznych Rekomendacji na rzecz Równego Traktowania, które – jak zostało to
zaznaczono przez Pełnomocniczkę – są ekspercką koncepcją i były podstawą do opracowania
Krajowego Programu na rzecz Równego Traktowania10.
W przygotowanym projekcie Krajowego Programu Działań na rzecz Równego
Traktowania na lata 2013-2016 opracowano sześć obszarów, w każdym obszarze określono
cele i kluczowe działania zapewniające ich osiągnięcie: 1) polityka antydyskryminacyjna, 2)
równe traktowanie na rynku pracy i w systemie zabezpieczenia społecznego, 3)
przeciwdziałanie przemocy, w tym przemoc w rodzinie, i zwiększenie ochrony osób
doświadczających przemocy, 4) równe traktowanie w systemie edukacji, 5) równe
traktowanie w systemie ochrony zdrowia, 6) równe traktowanie w dostępie do dóbr i usług. W
harmonogramie działań, przygotowanym odpowiednio dla każdego obszaru, zawarto
informacje dotyczące podmiotu odpowiedzialnego za jego realizację, podmioty wskazane do
współpracy w ich wykonaniu oraz czas realizacji. Warto zauważyć, że zarówno organizacje
pozarządowe, jak i jednostki samorządów terytorialnych, zostały uwzględnione w Krajowym
10 Sprawozdanie z działalności Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania za okres od 1 stycznia 2012 r. do 31
grudnia 2012 r., Warszawa 2013, s. 28-34.
10
Programie jako partner wspomagający wykonanie zalecanych przedsięwzięć (m. in.:
rozwijanie opieki nad dziećmi oraz osobami zależnymi, niesamodzielnymi jako wsparcie
aktywności kobiet i mężczyzn na rynku pracy; upowszechnienie zagadnień z obszaru
przeciwdziałania przemocy z uwzględnieniem perspektywy płci; zmniejszenie barier w
kształceniu dla osób z niepełnosprawnością oraz dzieci migrantów i dzieci należących do
mniejszości romskiej; wspieranie osób starszych w pełnieniu roli liderów społecznych). W
projekcie Krajowego Programu zaznaczono jednak, że „podmioty odpowiedzialne za
realizację poszczególnych zadań mogą nawiązywać współpracę z jednostkami samorządu
terytorialnego przy ich realizacji, korzystając z ich zaplecza eksperckiego i doświadczenia w
danym zakresie”11.
Włączenie samorządów i jednostek im podległych w realizację zadań Krajowego
Programu może stanowić również impuls do usystematyzowanie działań z zakresu polityki
równościowej na poziomie lokalnym. Przeprowadzone badania, wypracowane diagnozy,
przyporządkowanie sposobu rozwiązań obszarom wymagających interwencji polityki
równościowej stanowią istotne wskazówki w zorganizowaniu przedsięwzięć dla województw,
powiatów czy gmin. Należy mieć na uwadze, że samorządy, tworząc systemowe rozwiązania w
tym zakresie, mogą w sposób szczególny zadbać o społeczność lokalną.
Koordynator ds. Równego Traktowania
W ramach wcześniej wspomnianego projektu Pełnomocniczka Rządu do spraw
Równego Traktowania powołała 51 Koordynatorów ds. Równego Traktowania – w każdym
ministerstwie, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, wybranych instytucjach publicznych i w
każdym urzędzie wojewódzkim. Ich zadaniem jest m. in.: monitorowanie stosowania zasady
równego traktowania i przeciwdziałanie dyskryminacji w działalności urzędu (w tym w
realizacji jego zadań i kompetencji), inicjowanie pożądanych zmian w tych obszarach. W
katalogu zadań zapisano również: wspieranie Pełnomocniczki Rządu ds. Równego
Traktowania we wdrożeniu celów, priorytetów i realizacji Krajowego Programu Działań na
rzecz Równego Traktowania w urzędzie wojewódzkim, prowadzenie spraw związanych z
11 Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, op. cit., s. 128.
11
realizacją Krajowego Programu w urzędzie wojewódzkim oraz prezentowanie opinii,
poglądów i doświadczeń w ogólnopolskiej sieci Koordynatorów12.
W Dolnośląskim Urzędzie Wojewódzkim (dalej jako skrót DUW) powołano
Koordynatorkę ds. Równego Traktowania (dalej jako skrót: Koordynatorka), a od listopada
2012
r.,
funkcjonuje także Pełnomocnik
Wojewody Dolnośląskiego
ds.
Równego
Traktowania. Koordynatorka wymieniła przykładowe działania DUW: zorganizowano
szkolenie
poświęcone
problematyce
równościowej
dla
całego
personelu
urzędu,
przeprowadzono badania ankietowe dotyczące kluczowych obszarów polityki równościowej w
miejscu pracy (w ramach projektu „Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia”),
wdrożono procedurę antymobbingową (działanie podjęte przez Dyrektora Generalnego
DUW). Przeprowadzono również działania skierowane do osób i podmiotów zewnętrznych:
zorganizowano konsultacje propozycji Krajowego Programu Działań na rzecz Równego
Traktowania, konferencję poświęconą regionalnej polityce antyprzemocowej oraz przemocy
ze względu na płeć (we współpracy z Wojewódzkim Koordynatorem ds. Przeciwdziałania
Przemocy w Rodzinie). Prowadzone jest stałe poradnictwo dla pracowników urzędu,
współpraca z organizacjami pozarządowymi (w tym z poszczególnymi środowiskami
narażonymi na dyskryminację) oraz z jednostkami samorządów terytorialnych.
Ponadto z inicjatywy Wojewody i Koordynatorki ds. Równego Traktowania zwrócono
się do dolnośląskich starostów z prośbą o powołano Koordynatorów Lokalnych ds. Równego
Traktowania i uczestniczenie w działaniu na rzecz zmiany w regionie. Na zaproszenie
pozytywnie odpowiedziały powiaty: bolesławiecki, dzierżoniowski, głogowski, górowski,
jaworski (brak powołania, jednak zdeklarowano chęć współpracy), kamiennogórski, lubański,
lubiński, oławski, oleśnicki, strzeliński, wałbrzyski, wrocławski, średzki, świdnicki, wołowski,
złotoryjski, a także miasta na prawach powiatu: Jelenia Góra, Legnica, Wałbrzych, Wrocław.
Osoby reprezentujące dolnośląskie powiaty będą pełnić dodatkową funkcję w urzędzie
bezpłatnie. Spotkania Koordynatorów odbywają się DUW i skupiają się na wymianie
informacji na temat działań równościowych, przygotowaniu badania ankietowego dla
personelu urzędu w celu opracowania diagnozy wewnętrznej i rozpoznania problemów, a
następnie
ewentualne
uruchomienie
wewnętrznej
procedury
antymobbingowej
i
antydyskryminacyjnej.
12 Sprawozdanie z działalności Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania za okres od 1 stycznia 2012 r. do
31 grudnia 2012 r..., op. cit., s. 36.
12
Wartość powstałego porozumienia stwarza możliwość wypracowania wspólnego
podejścia do polityki równościowej dla większości powiatów z regionu. Włączając kolejne
samorządy zaistnieje sposobność do wypracowania ogólnych priorytetów dla regionu,
wpisujące się w Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania, a które mogłyby
zostać rozwinięte o czynniki oddziałujące na specyfikę lokalną.
Monitoring działań równościowych dolnośląskich samorządów powiatowych
W 2012 roku w ramach projektu „Profesjonalizacja polityki równościowej na Dolnym
Śląsku”13 przeprowadzono wstępne badanie dolnośląskich powiatów pod względem realizacji
działań z zakresu polityki równościowej w latach 2009-2011. Jak podkreśliły osoby
monitorujące, efekty pracy przede wszystkim sygnalizują różne obszary życia naszego
województwa, które powinny zostać uznane za obszary wymagające interwencji polityki
równościowej. W genezie monitoringu podkreślono, że nikt w państwie prawa nie powinien
doświadczać krzywdzenia i niesprawiedliwości14.
Badanie prowadziły trzy osoby, które zbierały informacje i opracowały raport w sposób
niezależny. Każda osoba monitorowała realizację działań z zakresu polityki równościowej
wszystkich powiatów na Dolnym Śląsku pod względem tzw. cech chronionych wymienionych
w ustawie z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w
zakresie równego traktowania. Do cech, o których mowa powyżej zalicza się: płeć, rasę,
pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek
oraz orientację seksualną. Pytania skierowane do urzędów dotyczyły między innymi:
funkcjonowania organizacji pozarządowych działających na rzecz grup społecznych
narażonych na dyskryminację, udzielania wsparcia finansowego zadań publicznych
poświęconych tematyce równościowej, innych form współpracy urzędu z organizacjami
pozarządowymi, uwzględniania kryteriów równościowych podczas oceny ofert NGO
ubiegających się o środki publiczne; a także przeprowadzonych szkoleń podnoszących wiedzę
personelu urzędu w zakresie dyskryminacji i polityki równościowej, własnych inicjatyw
urzędów
poświęconych
tematyce
równości,
włączania
się
jednostek
samorządów
13 Projekt został wsparty finansowo przez Samorząd Województwa Dolnośląskiego oraz Fundację Grejpfrut.
14 G. Rojek, Geneza monitoringu polityki równościowej JST Dolnego Śląska [w:] Raport z monitoringu działań
równościowych dolnośląskich samorządów, pod red. W. Pietrzaka, Wrocław 2012, s. 4.
13
terytorialnych w ogólnopolski i regionalne kampanie społeczne, oraz uwzględniania polityki
równościowej w dokumentach lokalnych.
W badaniu pozyskano również informacje dotyczącą zjawiska dyskryminacji w
województwie dolnośląskim od Biura Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwowej Inspekcji
Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, a także od
dolnośląskiej Policji. Dane uzyskane w ramach badania zostały zamieszczone w raporcie. W
zakończeniu każdej z części publikacji osoby prowadzące monitoring przygotowały również
ogólne propozycje wprowadzenia zmian odnoszące się do analizowanych zagadnień.
Jak wynika z przeprowadzonych badań za lata 2009-2011, w żadnym powiecie nie
wykazano podejmowania działań systemowych przeciwdziałania dyskryminacji czy wdrażania
równych szans (m. in. ze względu na wiek, religię, wyznanie lub światopogląd). Urzędy nie
pozyskują i nie otrzymują informacji o przejawach dyskryminacji na swoich terenach. Żadne
starostwo nie szkoliło swoich pracowników, nie przygotowywało Ich do realizowania zadań w
omawianym obszarze15. Z kolei 50% starostw powiatowych wykazało, że współpracowało z
organizacjami pozarządowymi w zakresie inicjatyw równościowych, 55% realizowało w
szkołach nauczanie innych religii niż katolicka, a 30% umożliwiło uczniom naukę etyki. Z
kolei 40% urzędów podjęło się działań aktywizujących osoby bezrobotne, w których
uwzględniono zasadę równych szans osób młodych i starszych na rynku pracy. W
dokumentach lokalnych odnoszących się do polityki społecznej uwzględniło problematykę
wieku w 5% starostw, natomiast urzędy często wskazywały na posiadanie zapisów
przeciwdziałających dyskryminacji na terenie własnych urzędów16.
W raporcie zwrócono również uwagę na: 1) niedostrzeganie w życiu społecznym
zagrożenia dyskryminacji ze względu na poglądy polityczne, 2) brak dążeń do wyrównywania
szans pomiędzy dostępem do środków publicznych Kościoła Rzymsko-Katolickiego a innymi
Kościołami, 3) brak dostępu do lekcji etyki w każdej szkole.
Z badań wynika również, że żadne starostwo nie gromadzi danych na temat
dyskryminacji na terenie swojego powiatu. W 11% urzędów w wypracowanych dokumentach
prawa lokalnego uwzględniono zapisy równościowe. Ponadto starostwa powiatowe nie
włączyły powiatu do uczestniczenia w regionalnych i krajowych kampaniach społecznych
dotyczących przeciwdziałania dyskryminacji.
15 Ibidem, s. 9.
16 Ibidem, s. 8 – 26.
14
Żadne starostwo powiatowe nie organizowało konkursów na realizację zadań
publicznych dotyczących problematyki równościowej (pochodzenie etniczne, narodowość lub
rasę). Z kolei 11% urzędów podjęło w tym zakresie własne inicjatywy. Mimo że organizacje
pozarządowe, działające na rzecz grup społecznych narażonych na dyskryminację ze względu
na wspomniane wcześniej cechy chronione, działają na danym terenie (27,8% starostw
podało, że NGO specjalizujące się w tej problematyce figuruje w powiatowym rejestrze), to w
Powiatowych Programach Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi dane problematyki
nie występują. Starostwa zwróciły również uwagę, że podczas konsultacji Programów
organizacje nie zgłosiły ich do objęcia wsparciem17.
Z badania wynika, że 16,7% urzędów w organizowanych otwartych konkursach ofert
uwzględniło problematykę przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć, orientację
seksualną i niepełnosprawność. Przy ocenie ofert uwzględnienie perspektywy równości (cechy
chronione: płeć, orientacja seksualna, niepełnosprawność) zdeklarowało 31,6% starostw, przy
czym należy zaznaczyć, że w powiatowych rejestrach organizacje działające we wspomnianych
obszarach stanowią 57,9%.
Samodzielnych inicjatyw równościowych ze względu na badane cechy podjęło się
31,6% powiatów, a 6% zrealizowało je w partnerstwie z innymi podmiotami (np. w postaci
programów realizowanych w szkołach). Działania urzędów na rzecz polityki równościowej nie
były poddane kontroli wewnętrznej ani wewnętrznej. Z kolei w opracowaniu dokumentów
lokalnych badany obszar uwzględniło 43,8% starostw, a 15,8% dodatkowo przeszkoliło
personel18.
Autorzy badania zaznaczyli, że problematyka równości powinna być zanalizowana w
sposób kompleksowy, aby uzyskać jej pełny obraz. Zaproponowali działania na rzecz zmiany:
1) upowszechnianie wiedzy o konsultacjach społecznych (współpraca), 2) równościowe
szkolenia dla urzędników i lokalnych polityków (zwiększenie możliwości identyfikacji
zjawiska nierówności i dyskryminacji w życiu publicznym), 3) diagnozowanie problemów
dyskryminacji i nierówności, 4) tworzenie przez JST planów realizacji polityki równościowej i
zapisywanie ich w strategiach rozwiązywania problemów społecznych, 5) opanowanie
zagadnień równościowych, uświadomienie sobie konieczności zwracania uwagi na możliwe
nierówności, 6) obecność w każdym dużym wydziale i w każdej jednostce organizacyjnej
17 Ibidem, s. 36 – 51.
18 Ibidem, s. 56 – 75.
15
pracownika stale kształcącego się w tym zakresie19, 7) aktywny udział w ogólnopolskich i
regionalnych
kampania
i
działaniach
społecznych
dotyczących
przeciwdziałania
dyskryminacji, promujących równość, tolerancję i wielokulturowości.
W zakresie współpracy samorządów powiatowych z organizacjami pozarządowymi
zalecono, aby: 1) NGO aktywnie uczestniczyły w konsultacjach Powiatowych Programów
Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi, dzięki czemu będą one miały wpływ na ich
ostateczny kształt, 2) NGO razem z JST współpracowały na rzecz promowania postaw
tolerancji, niedyskryminacji, zrozumienia różnorodności w społecznościach lokalnych, 3)
oceniać sposób uwzględnienia perspektywy równościowej w ofertach projektów zgłoszonych
w ramach otwartych konkursów ofert.
Zaproponowano również utworzenie bazy danych o organizacjach pozarządowych z
Dolnego Śląska, które realizują działania równościowe. Dostępność bazy dla jednostek
samorządów terytorialnych i innych podmiotów może wzmocnić podejmowanie wspólnych
inicjatyw z NGO z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji i wyrównywania szans.
W raporcie zaznaczono, że brakuje w kraju (a także w regionie) instytucji/organu
zajmującego się zbieraniem danych, diagnozowaniem, monitorowaniem, kontrolowaniem tak
ważnego obszaru życia społecznego jak równość. Podkreślono również, że kompleksowe
informacje dotyczące kondycji polityki równościowej na poziomie lokalnym, regionalnym i
krajowym byłyby istotnym wskaźnikiem diagnozujący ten problem20.
Przytoczone wyniki badań charakteryzują w sposób ogólny różne dziedziny życia
publicznego. Na ich podstawie można zaryzykować stwierdzenie, że w żadnym starostwie
polityka równościowa nie jest realizowana w sposób systemowy. Należy zaznaczyć, że aby
było to możliwe, powiaty powinny włączyć problematykę równych szans do realizowanych
przez siebie polityk publicznych.
Działania równościowe powiatów
Powiaty realizując działania ustawowe dbają o potrzeby społeczności lokalnej. Warto
więc, aby w bieżących, jak i w długofalowych, politykach społecznych zwróciły uwagę na
problematykę równościową. Poniżej zaprezentowano trzy grupy ogólnych propozycji działań,
19 G. Rojek, Propozycje wspólnych rekomendacji [w:] Raport z monitoringu działań równościowych dolnośląskich
samorządów, pod red. W. Pietrzak, Wrocław 2012, s. 106-108.
20 Ibidem.
16
które mają na celu uwzględnienie perspektywy równościowej przez dolnośląskie powiaty:
–działania równościowe w jednostkach samorządu terytorialnego,
–działania równościowe jednostek samorządu terytorialnego,
–współpraca z organizacjami pozarządowymi.
W przypadku ostatniej grupy do ogólnych zaleceń załączono również propozycje dodatkowe,
które mogą być przydatne w organizowaniu współpracy z lokalnymi NGO.
Celem niniejszego opracowania jest również dostarczenie informacji dotyczących
możliwości podjęcia realizacji polityki równościowej przez władze publiczne21. Należy
pamiętać, że zadaniem osób pełniących funkcje publiczne jest m. in. zabezpieczenie i
realizacja potrzeb społeczności, której służą (zwłaszcza takich potrzeb jak: bezpieczeństwo,
równe prawa, równe traktowanie).
Działania równościowe w jednostkach samorządów terytorialnych
Mając na względzie zachodzące zmiany w prawie krajowym, zaprezentowane ogólne
propozycje działań równościowych do zrealizowania na poziomie urzędu, mogą być istotne
we wprowadzaniu nowych rozwiązań. Pozwolą one określić stan realizacji polityki równego
traktowania w JST oraz zdiagnozować obszary, które wymagają wprowadzenia środków
uwzględniających potrzeby osób narażonych na dyskryminację ze względu na chronione
ustawą cechy.
W pierwszej kolejności zaleca się przeprowadzenie szczegółowego badania personelu
urzędu pod względem zapewnienia zasad równego traktowania w miejscu pracy. Mając na
względzie, że badania zewnętrzne są kosztowne, urząd może przeprowadzić je w oparciu o już
istniejące rozwiązania (z uwzględnieniem narzędzi zapewniających anonimowość osób
badanych). W ramach projektu „Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia”
opracowano metodologię pozwalającą na określenie indeksu równego traktowania w miejscu
pracy na podstawie opinii pracowników22. Wzór ankiety oraz sposób opracowania wyników
21 „Samorząd Terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część
zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność” zaznaczają za Konstytucją RP: A.
Zdybała, M. Wojdat, Współpraca jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych w zakresie tworzenia
polityk publicznych [w:] Poradnik modelowej współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych, pod red.
Ł. Waszaka, P. Masłowskiego, Warszawa 2012, s. 33.
22 A. Abramowska-Kmon, M. Muszyńska, Metodologia obliczania wskaźnika różnorodności [w:] Polityka różnorodności
w administracji centralnej, pod red. E. Lisowskiej, Warszawa 2012.
17
zamieszczono w publikacji podsumowującej badania, która dostępna jest bezpłatnie na
stronie projektu23.
W oparciu o otrzymane wynik badań należy dobrać odpowiednie narzędzia
przeciwdziałania szkodliwym zjawiskom. Dla przykładu można wymienić: opracowanie,
przyjęcie
i
wdrożenie
procedur
antymobbingowych,
antydyskryminacyjnych
oraz
przeciwdziałających wykorzystywaniu seksualnemu. Proponuje się również zorganizowanie
działań edukujących dla całego personelu urzędu z zakresu polityki równościowej (w tym
elementów prawa antydyskryminacyjnego, m. in. ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów
Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania), które będą realizowane w sposób
systematyczny, z uwzględnieniem nowych badań i zmieniających się regulacji prawnych
obowiązujących instytucje publiczne (w tym instytucje jako miejsca pracy). Jak zaznaczono w
Krajowym Programie, konieczne jest ciągłe podnoszenie wiedzy z zakresu prawa
antydyskryminacyjnego wśród pracowników instytucji publicznych. Edukacja jest jednym z
narzędzi wpływających na postrzeganie zasady równego traktowania. Podnoszenie poziomu
świadomości społecznej i upowszechnienie wiedzy (dotyczącej przestrzegania zasady równego
traktowania) powinny odbywa się w formie programów edukacji antydyskryminacyjnej oraz
poprzez prowadzenie społecznych kampanii informacyjnych24.
Proponuje się opracowanie i wdrożenie procedur uwzględniających zasady równego
traktowania na każdym etapie zatrudnienia, tj. nabór, wprowadzenie do pracy, motywowanie
kadry, rozwój (w tym dostęp do szkoleń), sposób zarządzania zasobami ludzkimi, rozwiązanie
stosunku pracy. Wypracowane dokumenty powinny być jasne i precyzyjne, a także
powszechnie dostępne dla personelu.
Należy także dodać, że badanie zjawiska dyskryminacji w miejscu pracy powinno być
przeprowadzane okresowo, a zanalizowane wyniki powinny mieć odzwierciedlenie w
podejmowaniu rozwiązań naprawczych. Ponadto zaleca się stałe nadzorowanie zachowania
zasady równych szans w miejscu pracy i sporządzanie raportów z prowadzonych
monitoringów. Zgromadzone dane będą stanowiły materiał do ewaluacji przyjętych procedur
(za dany okres), analiz porównawczych (w odniesieniu do innych lat), dzięki czemu
podejmowane działania będą doskonalone. Warto w proces tworzenia wyżej wymienionych
23 Polityka różnorodności w administracji centralnej, pod red. E. Lisowskiej, Warszawa 2012. dostępne na WWW:
http://www.siecrownosci.gov.pl/aktualnosci/art,295,polityka-roznorodnosci-w-administracji-centralnej.html,
dostęp:
10.12.2013 r.
24 Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, s. 41 – 43.
18
dokumentów włączyć środowiska specjalizujące się w problematyce równościowej oraz
skonsultować (dokumenty) z personelem, aby w właściwy sposób zabezpieczyć zasadę
niedyskryminacji.
Działania równościowe jednostek samorządów terytorialnych
Organy powiatu pełnią kluczową funkcję w realizacji polityk społecznych na poziomie
lokalnym. Do tych działań należy również polityka równościowa, którą powiat wykonuje od
pewnego czasu w ograniczonym zakresie (np. w jednostkach podległych: Powiatowe Centrum
Pomocy Rodzinie). Biorąc pod uwagę zachodzące zmiany oraz potrzeby grup społecznych
narażonych na dyskryminację, które z różnych względów były/są często nieuwzględniane w
politykach lokalnych, zaleca się, aby działania zapewniające zachowanie zasady równego
traktowania w powiecie miały formę usystematyzowaną (np. w formie lokalnego programu).
Zaleca się sporządzenie diagnozy problemów grup społecznych zagrożonych
dyskryminacją ze względu na posiadaną cechę chronioną. (W badaniu należy uwzględnić
również informacje z zakresu nierównego traktowania, do których doszło w minionych latach.
Istotne dane posiadają między innymi: Rzecznik Praw Obywatelskich, Pełnomocnik Rządu do
spraw Równego Traktowania25, Pełnomocnik Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych,
Państwowa Inspekcja Pracy, Sądy, Policja, Prokuratura, Powiatowe Centrum Pomocy
Rodzinie, a także organizacje pozarządowe świadczące pomoc osobom doświadczającym
dyskryminacji.) Zaleca się również dokonania analizy dotychczas prowadzonych polityk
społecznych oraz identyfikację podmiotów kluczowych w skutecznej realizacji planowanych
działań.
Następnie, w oparciu o diagnozę problemów lokalnych, zaleca się opracowanie
możliwych rozwiązań oraz określenie zasobów niezbędnych do skutecznej realizacji potrzeb
wynikających z przeprowadzonych badań (istotne jest poszerzenie wiedzy o rozwiązaniach już
istniejących i sprawdzonych, co w dużej mierze ekonomizuje działania26).
Do prac nad lokalnym programem należy włączyć organizacje pozarządowe działające
na rzecz polityki równościowej oraz reprezentujące osoby z grup społecznych narażonych na
25 J. Antosz, Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia. Raport z badań sondażowych, Warszawa 2012.
26 Materiały o wysokiej wartości merytorycznej można znaleźć m.in. w internetowej bezpłatnej bibliotece Fundacji
RÓWNOŚĆ.INFO: www.rownosc.info, można także zamówić (w większości bezpłatnie) w Europejskim Urzędzie Publikacji:
www.bookshop.europa.eu lub skorzystać z wypracowanych efektów w projektach równościowych, np. inicjatywa Fundacji
Feminoteka: www.rownoscwsamorzadzie.pl
19
dyskryminację, środowiska naukowe (specjalistyczne), a także grupy osób nie zrzeszonych
dysponujących istotną, z punktu widzenia programu, wiedzą (partner społeczny).
Wypracowany program należy skonsultować z organizacjami pozarządowymi oraz
społecznością lokalną, aby uzyskać informację zwrotną na temat efektów prac. Ponadto w
przeprowadzaniu konsultacji zaleca się skorzystanie z różnych narzędzi komunikacji (np.
spotkania
z
mieszkańcami,
możliwość
przesyłania
uwag
za
pomocą
formularza
elektronicznego, wyłożenie w miejscu publicznym często odwiedzanym przez mieszkańców),
aby zabezpieczyć szeroką dostępność do opiniowanych treści. Następnie, zebrane informacje
trzeba starannie opracować i wykorzystać w ewaluacji programu (m. in. wprowadzenie
niezbędnych korekt).
Po
zatwierdzeniu
lokalnego
programu
(akty
normatywne)
i
odpowiednim
przygotowaniu rozwiązań instytucjonalnych, wdraża się zaplanowane działa z polityki
równościowej,
jednocześnie
prowadząc
obserwacje
uzyskiwanych
efektów.
Celem
monitoringu (na etapie wprowadzania w życie lokalnego programu) jest wprowadzenie na
bieżąco wszelkich poprawek, które zagwarantowują osiągnięcie założonych rezultatów. Z
kolei po zrealizowaniu zaplanowanych w czasie działań, raporty z nadzoru będą niezwykle
przydatne w przygotowywaniu kolejnych lokalnych programów.
Sumując, zaleca się, aby powiaty do realizowanych polityk publicznych włączyły
politykę równościową. Przeciwdziałanie dyskryminacji w życiu społeczności lokalnej powinno
zostać opracowane w formie programu publicznego, tzw. klasyczne koło polityk27 (atutem
programowych działań w tym zakresie jest zorganizowana i zaplanowana realizacja zadań
skutecznie eliminująca dyskryminację z życia publicznego). W tworzeniu lokalnej polityki
równościowej koniecznie należy uwzględnić działania z zakresu informacji, edukacji
społecznej, integracji grup społecznych, przeciwdziałania zjawiskom, a także niesienia
pomocy prawnej ofiarom. Ze względu na złożoność problematyki zaleca się jednostkom
samorządu terytorialnego współpracę i współdziałanie z organizacjami pozarządowymi
działające na rzecz grup społecznych narażonych na dyskryminowanej, specjalizujących się w
polityce równościowej, ponieważ działania partnerskie zapewnią wymianę wiedzy i zasobów
różnych podmiotów, jednocześnie zabezpieczając wysoką jakość opracowanej polityki
publicznej.
27 A. Zdybała, M. Wojdat…, op. cit., s. 33.
20
Współpraca
Jednostek
Samorządu
Terytorialnego
z
Organizacjami
Pozarządowymi
Polityka równego traktowania uwzględnia szeroki katalog zadań w zakresie
przeciwdziałania dyskryminacji (w szczególności ze względu na płeć, rasę, pochodzenie
etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, wiek, niepełnosprawność oraz
orientację seksualną) zarówno dla władz publicznych (w tym jednostek samorządów
terytorialnych), jak i organizacji pozarządowych. W myśl ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o
wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania NGO
mogą pełnić funkcję partnera w realizacji tych zadań (art. 21 i art. 22 ust. 3 ustawy). Ponadto
Pełnomocniczka w opracowanym Krajowym Programie określa cele i priorytety działań na
rzecz równego traktowania, w szczególności dotyczących współpracy z innymi podmiotami
(art. 22 ust. 3 ustawy), np. w Krajowym Programie uwzględniono, oprócz organizacji
pozarządowych, także jednostki samorządów terytorialnych jako podmioty wskazane do
współpracy w realizacji określonych w nim działań.
Powiat realizuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, w tym dotyczące
współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz innych podmiotów28 (art.
4 ust. 1. ustawy o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998 r.). Ponadto powiaty mogą
realizować dodatkowe działania, które nie naruszają zakresu działania gminy (art. 4 ust. 3 i
ust. 6 ustawy o samorządzie powiatowym), przewidziane w innych regulacjach prawnych.
Zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z dnia 24
kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2010 r., Nr 234, poz. 1536 z późn. zm.) oraz ustawą o zmianie
ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw z
dnia 19 sierpnia 2011 r. (Dz. U. Nr 209, poz. 1244) powiaty mają obowiązek opracować
Program Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi (dalej jako skrót: Program
Współpracy), opisujący zasady współpracy samorządu powiatowego z lokalnymi NGO (art. 5a
ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie). W ustawie wymieniono,
że Program Współpracy powinien zawiera w szczególności: cel główny i cele szczegółowe
programu; zasady współpracy; zakres przedmiotowy; formy współpracy (art. 5 ust. 2);
priorytetowe zadania publiczne; okres realizacji programu; sposób realizacji programu;
wysokość środków planowanych na realizację programu; sposób oceny realizacji programu;
28 Art. 3 ust. 3 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. O działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr
234, poz. 1536, z późn. zm.)
21
informację o sposobie tworzenia programu oraz o przebiegu konsultacji; tryb powoływania i
zasady działania komisji konkursowych do opiniowania ofert w otwartych konkursach ofert.
Aby działania realizowane w ramach Programu Współpracy przynosiły pożytek publiczny
niezbędna jest wiedza dotycząca potencjału i zasobów trzeciego sektora, a także ewaluacja
dotychczas osiągniętych efektów.
Zaleca się opracowanie diagnozy stanu współpracy z NGO. W badaniu można
wykorzystać indeks jakości, który składa się z zebrania informacji na temat kluczowych
obszarów:
1) infrastruktura współpracy (np. wszystkie dokumenty prawne określające ramy współpracy
z organizacjami pozarządowymi),
2) publiczna dostępność elementów infrastruktury współpracy (np. powszechna dostępność
do informacji dotyczących: finansowych i niefinansowych form współpracy, osób
odpowiedzialnych za współpracę z NGO, wartości, na których opiera się współpraca),
3) współpraca finansowa (np. powszechnie dostępne dane o środkach finansowych
przekazanych NGO – wielkość, trybie przyznania, cel itd.),
4) współpraca niefinansowa (np. udostępnianie pomieszczeń, sprzętów na preferencyjnych
warunkach; uczestniczenie NGO w tworzeniu polityk – konsultacja aktów prawa lokalnego,
współdziałanie i wzajemne informowanie się o planowanych działaniach NGO i JST),
5) wiedza i opinie organizacji pozarządowych na temat uwarunkowań współpracy (m. in.
stopień znajomości zasad współpracy finansowej i ocena reguł tej współpracy),
6) zadowolenie ze współpracy z samorządem (m. in. ogólna ocena, stopień zaufania)29.
Przeprowadzenie badania pozwoli na postawienie diagnozy, ta z kolei jest niezbędna
do określenia działań naprawczych, opracowania efektywniejszego Programu Współpracy i
sposobów monitorowania wprowadzanych zmian. Dzięki działaniom systemowym w tym
zakresie, można osiągnąć wysokie wyniki w jakości współpracy, co bezpośrednio może
przełożyć się na poziom osiąganych efektów współdziałania, a pośrednio na poziom życia
29 K. Iwińska, Diagnoza stanu współpracy – wyniki badań i ekspertyz poświęconych sytuacji w Polsce w zakresie
współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi oraz płynące z nich rekomendacje, [w:] Poradnik modelowej
współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych, pod red. Ł. Waszaka, P. Masłowskiego, Warszawa, 2012,
s. 28.
22
społeczności lokalnej. Informacje na temat przeprowadzenia badania są dostępne bezpłatnie
na stronie Instytutu Spraw Publicznych30.
Znawcy
tematu
współpracy
międzysektorowej
opracowali
różne
modele
współdziałania, które zapewniają osiągnięcie wysokich wyników po obu stronach
porozumień. Uwzględniając dotychczasowy stan wiedzy na temat opracowanych zasad oraz
poszerzając je każdorazowo o problematykę równościową, z powodzeniem można otrzymać
podstawowe reguły pozwalające na rozwinięcie działań partnerskich w tym zakresie31. W
związku z powyższym proponuje się włączenie podmiotów trzeciego sektora w procesy
diagnozowania problemów i wyzwań lokalnych. Organizacje pozarządowe dysponują wiedzą i
narzędziami polityki równościowej, a także informacjami na temat częstości zjawisk
dyskryminacji na danym terenie oraz ich specyfiki, które są niezbędne powiatom do
opracowania polityki publicznej. Kolejną istotną kwestią dotyczącą współpracy NGO z JST
jest komunikacja. Wzajemne informowanie się (m. in. o planach, zamierzeniach i kierunkach
działań) powinno zachodzić według zasad ustalonych między podmiotami, dzięki czemu
istnieje możliwość partnerskiej realizacji wspólnych celów i minimalizowanie kosztów
samodzielnych inicjatyw. Ponadto zaleca się włączanie organizacji pozarządowych do
współtworzenia strategii i programowania polityk publicznych (lokalnych), a także
konsultowanie założeń projektów i aktów normatywnych. Działania partnerskie zapewniają
m. in. perspektywę krytyczną (punkty widzenia na daną sprawę z perspektywy różnych grup
społecznych), uwzględnienie potrzeb społeczności lokalnych w sposób szeroki, a także
podnoszą skuteczność programowanych polityk w oparciu o zastosowanie narzędzi
interdyscyplinarnych. Współdziałanie JST z NGO w zakresie wdrażania lokalnych polityk
publicznych obniża koszty ich realizacji a także zwiększa szanse na efektywne wsparcie
adresatów zadań programów publicznych (jak już wyżej wspomniano, organizacje znają
konteksty lokalne oraz szybciej zyskują zaufanie osób potrzebujących wsparcia). Z kolei w
procesie oceniania efektów realizacji polityk i programów (ewaluacja działań) NGO mogą być
pomocne w opracowaniu niezależnych raportów oraz określenie remediów uwzględniających
30 M. Dudkiewicz, G. Markowski, Indeks jakości współpracy. Obraz współpracy między organizacjami pozarządowymi a
administracją
publiczną,
Warszawa
2013,
dostępne
na
WWW:
http://www.isp.org.pl/uploads/filemanager/Program%20Spoleczenstwa%20Obywatelskiego/IndeksJakosciWspolpracyBPP
.pdf, dostęp: 16.12.2013 r.
31 A. Zybała, M. Wojdat…, op. cit., s. 35.
23
wiedzę płynącą z doświadczenia (praktycznego stosowania różnych narzędzi oddziaływania
na określone grupy społeczne).
W Krajowym Programie przygotowanym przez Pełnomocniczkę wyraźnie zaznaczono,
że współpraca z organizacjami pozarządowymi oraz partnerami społecznymi w zakresie
równego traktowania jest obowiązkiem wynikającym z dyrektyw antydyskryminacyjnych Unii
Europejskiej. NGO często świadczą pomoc osobom narażonym na dyskryminację, dysponują
unikalną znajomością problemów, z którymi borykają się grupy osób dyskryminowanych,
ponadto znają konteksty lokalne – wiedza niezbędna do efektywnego przeciwdziałania
nierównemu traktowaniu32.
32 Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, s. 43.
24
Bibliografia
Publikacje zwarte:
- Dudkiewicz M., Markowski G., Indeks jakości współpracy. Obraz współpracy między organizacjami
pozarządowymi a administracją publiczną, Warszawa 2013.
- E. Bardach, Praktyczny poradnik do analizy polityk publicznych. Osiem etapów skutecznego rozwiązywania
problemu, Kraków 2007.
- Iwińska K., Diagnoza stanu współpracy – wyniki badań i ekspertyz poświęconych sytuacji w Polsce w
zakresie współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi oraz płynące z nich rekomendacje [w:]
Poradnik modelowej współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych, pod red. Ł. Waszaka,
P. Masłowskiego, Warszawa, 2012.
- Organizacje pozarządowe i władza publiczna. Drogi do partnerstwa, pod red. G. Makowski, T. Schimanek,
Warszawa 2008.
- Polityka różnorodności w administracji centralnej, pod red. E. Lisowskiej, Warszawa 2012.
- Poradnik modelowej współpracy administracji publicznej i organizacji pozarządowych, pod red. Ł. Waszaka,
P. Masłowskiego, Warszawa 2012.
- Zdybała A., W gąszczu polityk publicznych, „Animacja Życia Publicznego”, nr 3/2010.
Raporty i dokumenty:
- Antosz J., Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia. Raport z badań sondażowych, Warszawa
2012.
- Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, Warszawa 2013 [projekt z
dnia 8.10.2013 r.].
- Raport z monitoringu działań równościowych dolnośląskich samorządów, pod red. W. Pietrzaka, Wrocław
2012.
- Sprawozdanie z działalności Pełnomocnika Rządu do spraw Równego Traktowania za okres od 1 stycznia
2012 r. do 31 grudnia 2012 r., Warszawa 2013.
25
(Nie)równe traktowanie
„Wszyscy ludzie są równi” – prawda ta stanowi fundament kultury
europejskiej. Już starożytni Grecy byli dumni, że demokratyczny
ustrój, który stworzyli, był ustrojem isonomii – równości wobec
prawa. Równość ta stanowi po dzień dzisiejszy jądro każdej
demokracji i każdego praworządnego państwa.”33
Prof. Magdalena Środa
Wstęp
Polityka równego traktowania niezależnie od płci, wieku, rasy, narodowości, orientacji
seksualnej i innych cech demograficzno-społecznych stanowi jeden z filarów prawodawstwa
unijnego. Również w polskim porządku prawnym funkcjonują odpowiednie zapisy
antydyskryminacyjne zarówno w Konstytucji i Kodeksie pracy, jak również w niedawno
uchwalonej Ustawie o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego
traktowania (w skrócie ustawie „antydyskryminacyjnej” lub „równościowej”), która weszła w
życie 1 stycznia 2011 r. (Dz.U. nr 254, poz. 1700). W tej ostatniej regulacji określono
szczegółowo na czym polega zasada równego traktowania oraz wskazano instytucje
odpowiedzialne za jej wdrażanie i monitorowanie.34
Niestety pomimo prawych gwarancji praktyka w zakresie równego traktowania nadal
pozostawia wiele do życzenia: w wielu obszarach życia społecznego wciąż mamy do czynienia
z przejawami dyskryminacji. Problem dotyczy nie tylko polityki i działań o zasięgu
ogólnokrajowym, ale także samorządowym, bo pomimo togo, iż w katalogu zadań gminy czy
powiatu nie ma wprost informacji o obowiązku realizowania polityki równościowej, to trzeba
pamiętać, że te właśnie wspólnoty lokalne są powołane „do kierowania i zarządzania
zasadniczą częścią spraw publicznych na własną odpowiedzialność i w interesie
33 B. Liegl, B. Perchinig, B. Weiss, Prawne i instytucjonalne aspekty przeciwdziałania dyskryminacji w Polsce, Warszawa –
Wiedeń 2004, s. 6.
34 Polityka różnorodności w administracji centralnej, pod red. E. Lisowskiej, Kraków 2012, s. 7.
26
mieszkańców”.35 Organy władzy samorządowej jako, że są najbliżej mieszkańców mają
najlepsze warunki, aby skutecznie wprowadzać w życie zasadę równego traktowania i
przeciwdziałać dyskryminacji.
Niniejszy artykuł jest próbą scharakteryzowania zjawiska dyskryminacji oraz jej
źródeł: procesu kategoryzacji, powstawania uprzedzeń i utrwalania się stereotypów.
Zaprezentowane zostaną także rodzaje dyskryminacji, przykłady negatywnych działań
dyskryminujących oraz obowiązujące w Polsce przepisy prawne dotyczące zasady równego
traktowania. Omówiony zostanie także rządowy dokument – Krajowy program działań na
rzecz równego traktowania na lata 2013-2016.
Definicje wprowadzające
„Tworzenie i podtrzymywanie tożsamości to, w dużej mierze, kategoryzowanie siebie i
innych, dlatego w kontekście antydyskryminacyjnym tożsamość można postrzegać jako
konstrukt
ułatwiający
stereotypizację
i
dyskryminację.
(…).
Kategoryzowanie
to
rozpoznawanie podobieństw i różnic oraz ich grupowanie w odrębne kategorie.”36 Takie
działanie samo w sobie nie jest szkodliwe, może ono być jednak przyczyną pojawienia się
krzywdzących stereotypów.
Termin stereotyp37 był używany już w XVIII wieku w rzemiośle drukarskim dla
nazwania prasy drukarskiej służącej do powielania. Tym skojarzeniem posłużył się w 1922
roku Walter Lippmann twórca definicji stereotypu jako „obrazu w naszych głowach”. Również
znany rosyjski fizjolog Iwan Pawłow w swoich pracach korzystał z określenia „stereotyp
dynamiczny”. Przedstawione pojęcia pojawiające się w rozmaitych dziedzinach życia ukazują
wiele cech omawianego zjawiska, odnoszą się bowiem do czynności odruchowych czy
nawykowych, a dodatkowo jeszcze utrwalonych.38 Definiując stereotypy należy zauważyć, że
są to „schematy poznawcze stosowane w celu przetworzenia informacji o innych. Dotyczą
grupy osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś, łatwo zauważalną cechę określającą społeczną
35 Definicja samorządu terytorialnego pochodząca z Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego. Według dokumentu:
„samorząd terytorialny oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnej, w granicach określonych prawem do kierowania i
zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na własną odpowiedzialność i w interesie mieszkańców”.
36 D. Cieślikowska, Postrzeganie społeczne [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, pod red. M. Branki,
D. Cieślikowskiej, Kraków 2010, s. 75.
37 Z gr. stereós - stężały, twardy; typos - wzorzec, odcisk.
38 D. Cieślikowska, Postrzeganie społeczne…, op. cit., s. 78 – 80.
27
tożsamość tej grupy.”39 Stereotypy upraszczają świat, są powszechne i nabywane dziedzicznie
(społecznie lub kulturowo), zawierają uogólnione sądy, ponadto są sztywne i trwałe, a także
mają wartościująco-emocjonalny charakter. Pojawiają się najczęściej w sytuacji niewiedzy,
rywalizacji czy widocznych różnic między grupami. Ze stereotypizacją związany jest
mechanizm samospełniającej się przepowiedni, opierający się na tym, że dana osoba wyrabia
w sobie oczekiwania co do tego, jak będzie zachowywał się ktoś inny i zaczyna traktować tę
osobę zgodnie z własnymi oczekiwaniami. Osoba spostrzegana reaguje spodziewanym
zachowaniem, potwierdzając błędne oczekiwania. Mimo, że oczekiwania te są najczęściej
nietrafne mogą prowadzić do samospełniającej się przepowiedni.
Stereotypy generują powstawanie i utrwalanie się uprzedzeń. Uprzedzenie to
„negatywna postawa wobec zdefiniowanej społecznie grupy i każdej osoby, która jest
spostrzegana jako jej członek.”40 Sama obecność uprzedzeń nie oznacza automatycznie
dyskryminujących zachowań (nie jest tożsama z dyskryminacją), ale w oczywisty sposób
sprzyja poczuciu izolacji, wykluczenia, oraz dyskryminacji przejawiającej się w nieprzyjaznej
atmosferze, tworzeniu barier, a także wprost w atakach słownych, a nawet fizycznych.
Utrwalone społecznie stereotypy i uprzedzenia mogą więc często prowadzić do dyskryminacji.
W ujęciu psychologicznym dyskryminacja powstaje wg następującego mechanizmu:
Stereotypy + Emocje = Uprzedzenia
Uprzedzenia + Władza (rozumiana szeroko) = Dyskryminacja
Dyskryminacja to najprościej mówiąc prawnie nieusprawiedliwione i nieuzasadnione
obiektywnymi przyczynami nierówne traktowanie, które jest pogwałceniem podstawowych
praw i wolności człowieka. Zgodnie Z definicją, utworzoną przez sieć pełnomocniczek ds.
równego statusu kobiet i mężczyzn, dyskryminacją jest „nieusprawiedliwione, negatywne lub
krzywdzące działanie skierowane przeciwko członkini / członkowi danej grupy, tylko, dlatego
że do niej należy”. Dyskryminacja oznacza więc różnicowanie bądź odmienne traktowanie
osób w przypadku, kiedy nie ma podstaw do ich różnego traktowania. Ponadto,
39
40
B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2004, s. 68.
D. Cieślikowska, Postrzeganie społeczne…, op. cit., s. 84 – 86.
28
dyskryminację stanowi traktowanie w sposób identyczny osób, które są w rzeczywistości
różne. „Kluczowe w definicji dyskryminacji jest stwierdzenie, że jest to niesprawiedliwe
traktowanie osób z powodu ich przynależności grupowych.”41 Zjawisko to ma jednak miejsce
tylko wtedy, gdy nie istnieje obiektywne i racjonalne uzasadnienie zróżnicowanego
traktowania, a różnica w traktowaniu nie ma uprawnionego celu oraz brak jest rozsądnej
proporcji między podejmowanymi środkami a tym celem.42 Pojęcie dyskryminacji wiąże się z
pojęciem uprzywilejowania, które wprowadzone bez wystarczającego uzasadnienia też może
być niezgodne z prawem.
Rodzaje dyskryminacji
Możemy wyróżnić wiele rodzajów dyskryminacji, jednak najpowszechniejszy podział
wskazuje na: dyskryminację bezpośrednią, pośrednią i wielokrotną (wielopoziomową). O
dyskryminacji bezpośredniej mówimy w sytuacji, w której „osoba fizyczna ze względu na płeć,
rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność,
wiek lub orientację seksualną jest traktowana mniej korzystnie niż jest, była lub byłaby
traktowana inna osoba w porównywalnej sytuacji”.43 Dyskryminacja pośrednia to sytuacja, w
której „dla osoby fizycznej ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość,
religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną na skutek
pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania
występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna dla
niej sytuacja, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione
ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego
celu są właściwe i konieczne.”44 Chodzi więc o sytuacje, w których z pozoru wszyscy
traktowani są równo jednak w praktyce okazuje się, że występują dysproporcje. Sytuację
obrazuje przykład: bank X wprowadza nowy regulamin obsługi klienta, który nakazuje
pracownikom obsługę klienta w pozycji stojącej. W oddziałach banku pracują również osoby
poruszające się na wózkach. Regulamin nie odnosi się do ich niepełnosprawności wprost, ale
de facto uniemożliwia im pracę w tym dziale. Będzie to więc potencjalnie dyskryminujący
41
D. Cieślikowska, Dyskryminacja [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski…, op. cit., s. 108.
http://www.opc.uj.edu.pl/poradnik/links/link1_2.html, dostęp: 25.112013 r.
43 Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.
U. z dnia 30 grudnia 2010 r.), Dz.U.10.254.1700, art. 3.
44 Ibidem.
42
29
przepis.45
Dyskryminacja
wielokrotna
(inaczej
wielopoziomowa
lub
krzyżowa)
to
dyskryminacja osoby ze względu na dwie lub więcej cech / przesłanek.46 Jej korzenie sięgają
aktywności działaczek ruchów kobiecych XX wieku, które zauważyły, że doświadczenia
dyskryminacji ze względu na płeć u kobiet białych, czarnych, latynoskich, heteroseksualnych i
homoseksualnych są ze sobą nieporównywalne. Doznanie dyskryminacji z kilku powodów
jest jakościowo odmienne i nie jest jedynie prostą sumą rożnych form dyskryminacji. Warto
dodać, że obszary i przejawy nierównego traktowania krzyżują się we wszystkich grupach
mogących doświadczać dyskryminacji.47
Z dyskryminacją wiąże się pojęcie dyskryminacji pozytywnej (inaczej działań
wyrównawczych lub środków pozytywnych). Zdarzają się bowiem sytuacje, gdy ustawodawca
stwarza określone przywileje dla wyodrębnionych ze względu na obiektywne kryteria
socjalno-ekonomiczne grup o słabszej pozycji społecznej. Ustawa „antydyskryminacyjna” w
art. 11 wskazuje, że „Nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania podejmowanie
działań służących zapobieganiu nierównemu traktowaniu lub wyrównywaniu niedogodności
związanych z nierównym traktowaniem, u podstaw których leży jedna lub kilka przyczyn.”48
Działania takie mogą dotyczyć m. in. kobiet w ciąży, osób starszych, niepełnosprawnych etc.
Wprowadzenie owych przywilejów ma na celu wyrównanie istniejących nierówności lub
zapobieganie ich powstawaniu. Takie zabiegi w dyskursie prawniczym nazywa się właśnie
„dyskryminacją
pozytywną”
(określenie
stosowane
przez
portugalski
Trybunał
Konstytucyjny) lub „uprzywilejowaniem wyrównawcze” (występujące w orzecznictwie
hiszpańskim)49. Dyskryminacja pozytywna w praktyce polega na stosowaniu czasowych
rozwiązań, podejmowaniu działania lub wprowadzeniu określonych środków prawnych
mających na celu wyrównanie szans osób należących do określonych grup mniejszościowych,
celem zmniejszenia faktycznych nierówności, których te osoby doświadczają. Dyskryminacja
taka jest dozwolona, jednak należy pamiętać, że może być stosowana wyłącznie w określonym
czasie, tak, aby nie przerodziła się w dyskryminację grup większościowych, wcześniej
uprzywilejowanych.
45 Równość szans kobiet i mężczyzn a rynek pracy. Poradnik dla Instytucji Rynku Pracy, pod red. M. Borowskiej, M.
Branki, Warszawa 2010, s. 56 – 57.
46 D. Cieślikowska, N. Sarata, Dyskryminacja wielokrotna – historia, teorie, przegląd badań, Warszawa 2012.
47 A. Halbersztat, J. Świerszcz, Dyskryminacja wielokrotna [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik…, op. cit., s.
179.
48 Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej…, op. cit.
49 Orzeczenie TK z dnia 29 września 1997 r., Sygn. akt K 15/97.
30
Ze względu na cechę stanowiącą podstawę zachowań dyskryminujących możemy
wyróżnić dyskryminację ze względu na: rasę, narodowość lub pochodzenie etniczne;
orientację seksualną; wolność sumienia i wyznania; płeć; status społeczny; wiek i
niepełnosprawność. Dyskryminacja ze względu na podane powyżej czynniki ma miejsce
wtedy, „kiedy dana osoba traktowana jest gorzej niż inna osoba w podobnej sytuacji
(dyskryminacja bezpośrednia) lub gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka
mogą stawiać w szczególnie niekorzystnej sytuacji dane osoby w porównaniu do innych osób,
chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione słusznym celem, a
środki mające służyć osiągnięciu celu są odpowiednie i konieczne (dyskryminacja
pośrednia)”.50 Poniższa tabela prezentuje poszczególne formy dyskryminacji wraz z
rozszerzeniem
wskazanej
definicji
oraz
konkretnymi
przykładami
działań
dyskryminacyjnych.
Rasa, narodowość
lub pochodzenie
etniczne
Tabela 1 Dyskryminacja ze względu na wybrane cechy
Cecha
Rozszerzenie definicji
Przykładowe działania dyskryminujące
50
Z dyskryminacją tą mamy do
czynienia w przypadku jeżeli ma
miejsce
niepożądane
zachowanie
związane
z
pochodzeniem rasowym lub
etnicznym, a jego celem lub
skutkiem
jest
naruszenie
godności osoby i stworzenie
onieśmielającej,
wrogiej,
poniżającej, upokarzającej lub
uwłaczającej atmosfery.
- sposób prezentowania tematyki mniejszości narodowych i
etnicznych oraz cudzoziemców w mediach (wypowiedzi
rasistowskie),
- odmowa sprzedaży towaru lub świadczenia usług (wstęp do
restauracji, dyskoteki, odmowa obsługi w salonie
fryzjerskim),
- odmowa przyjęcia do szpitala lub gabinetu lekarskiego,
- dyskryminowanie na rynku pracy (mobbing, pomijanie w
ścieżce awansu zawodowego, odmowa przyjęcia do pracy,
odmowa przyznania podwyżki),
- nierówne traktowanie przez instytucje publiczne,
- nieefektywna edukacja dzieci cudzoziemskich
- zachowania rasistowskie w sporcie,
- „gettoizacja” w odniesieniu do miejsca zamieszkania.
http://www.siecrownosci.gov.pl/, dostęp: 2.12.2013 r.
Niepełnosprawność
Wolność
sumienia
i wyznania
Orientacja seksualna
31
To nierówne traktowanie w
związku z prawdziwą bądź
domniemaną
orientacją
seksualną.
Może
dotyczyć
konkretnej osoby lub całej
grupy. Rozróżnia się trzy
orientacje
psychoseksualne:
heteroseksualna, biseksualna i
homoseksualna. Dwie ostatnie
(określane skrótem LGBT)
zdecydowanie częściej padają
ofiarą dyskryminacji, często
przyjmuje
ona
formę
dyskryminacji pośredniej.
- homofobiczne wypowiedzi na forum publicznym,
- nawoływanie do nienawiści i stosowania przemocy
(znieważania i pobicia),
traktowanie
homoseksualizmu
jako
czynnika
dyskwalifikującego dawców krwi,
- umieszczanie treści homofobicznych w podręcznikach
szkolnych,
- zachowania w miejscu pracy typu: odmowa zatrudnienia,
tworzenie gorszych warunków pracy, zwolnienie z pracy pod
nieuzasadnionym
pretekstem
po
ujawnieniu
się
homoseksualnej orientacji pracownika, pomijanie danej
osoby w ścieżce awansu zawodowego czy mobbing,
- odmawianie prawa do zgromadzenia się,
- nieposzanowanie życia prywatnego i rodzinnego,
- dyskryminacja w dostępie do służby zdrowia (utożsamianie
osób nieheteroseksualnych z problemami zdrowotnymi typu
zakażenie HIV,
- dyskryminowanie przez służby policyjne.
- arbitralne zatrzymywanie przez policję pod pretekstem
„nieobyczajnego zachowania”.
To sytuacja, w której ma
miejsce
niepożądane
zachowanie związane z religią
lub wyznaniem, a jego celem
lub skutkiem jest naruszenie
godności osoby i stworzenie
onieśmielającej,
wrogiej,
poniżającej, upokarzającej lub
uwłaczającej atmosfery.
- sposób organizacji nauki religii w szkołach,
- religijny charakter oficjalnych (świeckich) uroczystości.
To sytuacja, w której ma
miejsce
niepożądane
zachowanie
związane
z
niepełnosprawnością, którego
celem
lub
skutkiem
jest
naruszenie godności osoby i
stworzenie
onieśmielającej,
wrogiej,
poniżającej,
upokarzającej lub uwłaczającej
atmosfery.
- niedostosowanie miejsca pracy do potrzeb osoby,
- niedostępność przestrzeni publicznej,
- odmowa zatrudnienia ze względu na ułomność w
przypadku, gdy nie jest wymagana na danym stanowisku
pełna sprawność fizyczna lub psychiczna, a osoba
niepełnosprawna ma kwalifikacje na takie stanowisko,
- przyznanie niższego wynagrodzenia za taką samą pracę,
jaką wykonuje osoba pełnosprawna,
- odmowa osobie niewidzącej wstępu do miejsca pracy lub
innego miejsca (urzędu, budynku użyteczności publicznej,
sklepu ) z psem-przewodnikiem,
- dokuczanie osobie niepełnosprawnej z powodu jej
kalectwa.
- różnego typu nierówności w sferze zatrudnienia kobiet i
mężczyzn (odmowa zatrudnienia kobiety ze względu na
możliwość zajścia w ciążę, przyznanie kobiecie niższego niż
mężczyźnie wynagrodzenia za wykonanie pracy o tej samej
wartości, molestowanie seksualne, mobbing),
- naruszanie godności kobiet w przekazach reklamowych.
Płeć
Oznacza
wszelkie
zróżnicowanie, wyłączenie lub
ograniczenie ze względu na
płeć, które powoduje lub ma na
celu
uszczuplenie
albo
uniemożliwienie jednej z płci
przyznania bądź korzystania na
równi z drugą płcią z praw
człowieka oraz podstawowych
wolności w dziedzinach życia
politycznego,
gospodarczego,
społecznego,
kulturalnego,
obywatelskiego
i
innych.
Dyskryminacja taka związana
jest
ze
stereotypami
–
uogólnionymi przekonaniami
dotyczącymi tego, jakie są
kobiety i jacy są mężczyźni.
Status społeczny
32
Status społeczny określa i
opisuje
pewną
społeczną
wartość, która jest przypisana
do danej pozycji społecznej lub
konkretnej osoby i która
wyznacza wielkość prestiżu
należnego danej jednostce lub
pozycji
zajmowanej
przez
jednostkę. Jest jednym z
podstawowych
czynników
umiejscawiania jednostki w
hierarchii struktury społecznej.
Warto podkreślić, że pewne
grupy są mniejszościowe nie
tylko ze względu na odsetek w
populacji, ale i status, jaki w
niej zajmują (mniejszość ma
zwykle niższy status społeczny i
ekonomiczny).
- nierówne traktowanie w sferze zawodowej osób nie żyjących
w oficjalnym związku małżeńskim,
- nierówne traktowanie i dyskryminacji rodzin zastępczych,
- odmienne traktowanie osób charakteryzujących się brakiem
stałego miejsca zamieszkania.
Wiek
33
Problem ten może być udziałem
osób w różnym wieku, także
młodych, jednak osób starszych
dotyka on w szczególny sposób,
przez
co
coraz
częściej
przyczynia się do wykluczania
ich ze społeczeństwa. U źródeł
zjawiska
leżą stereotypy na
temat starości, brak wiedzy o
potrzebach ludzi w starszych
lub brak kultury osobistej i
szacunku
dla
tych
osób.
Odmiennie od innych kryteriów
ze względu na które występują
praktyki
dyskryminacyjne,
kryterium wieku nie określa
konkretnej
grupy,
której
dyskryminacja
dotyczy.
Przynależność
do
poszczególnych
grup
wiekowych jest dynamiczna, bo
wiek każdego człowieka stale się
zmienia:
niektóre
osoby
opuszczają grupę, inne do niej
wchodzą.
- wypowiedzenie umowy o pracę z powodu osiągnięcia wieku
emerytalnego,
- uzależnianie zatrudnienia od wieku (ogłoszenia w gazetach,
dopuszczenie do procesu rekrutacyjnego),
- pomijanie pracowników w wieku dojrzałym przy
kwalifikowaniu do kursów i szkoleń podnoszących
kwalifikacje zawodowe,
- naruszanie godności seniorów w domach opieki czy
szpitalach (zwracanie się do nich bez szacunku),
- niedostosowanie do potrzeb ludzi starszych przestrzeni
publicznej (brak ławek i miejsc odpoczynku w parkach).
Źródło: opracowanie własne, na postawie: http://www.siecrownosci.gov.pl/, dostęp: 2.12.2013 r.
Niezależnie od przesłanki dyskryminacja wobec grup i osób świadczy o niesprawiedliwości i
powinna spotkać się ze zdecydowaną reakcją państwa poprzez ponadsektorową, horyzontalną
politykę równościową.
Omawiając zjawisko dyskryminacji należy odnieść się jeszcze do trzech jej poziomów:
indywidualnego, instytucjonalnego i strukturalnego. „Dyskryminacja indywidualna to akty
zachowań do jakich dochodzi między pojedynczymi osobami. (…). Dyskryminacja
instytucjonalna występuje na poziomie grupy, organizacji lub instytucji, a nawet
społeczeństwa.”51 Przykładem może być sytuacja, gdy spotkania pracowników danej firmy
organizowane są zawsze w soboty, a w zespole tym znajduje się religijny Żyd czy samodzielnie
wychowujący dziecko rodzic. Jeśli chodzi o poziom społeczeństwa, to dyskryminacją będzie
zatrudnianie w urzędach ds. cudzoziemców osób nie znających języków obcych lub
wystawianie ważnych dokumentów dotyczących cudzoziemców jedynie w języku polskim. Z
dyskryminacją strukturalną mamy do czynienia „gdy jednocześnie kilka dziedzin życia
nakłada się i wzajemnie wzmacnia w odbieraniu równych praw i dostępu do dóbr. Mowa tu
51
D. Cieślikowska, Dyskryminacja [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski…, op. cit., s. 112-113.
34
na przykład o wykluczeniu, czyli niemożności i niezdolności do uczestnictwa w uznawanych
za ważne aspektach życia społecznego, gospodarczego, politycznego czy kulturalnego przez
osoby np. niepełnosprawne ruchowo. Mają one utrudniony dostęp do służby zdrowia,
edukacji, rozrywek czy pracy.”52 Te trzy poziomy splatają się ze sobą tworząc zjawiska
określane mianem „-izmow” (seksizm, ageizm, ableizm etc.). „Są to złożone mozaiki
stereotypowych przekonań, uprzedzeń i dyskryminujących zachowań między grupami.”53 Oto
przykłady dyskryminacji wynikającej z jawnego uprzedzenia:
- „ze względu na płeć (seksizm): „Wszystkie kobiety są rozwiązłe i skłonne do zdrady”,
„Mężczyzna nie nadaje się do pracy w przedszkolu”,
- ze względu na wiek (ageism): „Starzy ludzie są nietolerancyjni i mają wąskie horyzonty”,
„On ma przecież mleko pod nosem – trudno jego słowa traktować poważnie!”,
- ze względu na niepełnosprawność (ableism): niezatrudnianie lub niezapraszanie na
spotkania towarzyskie niepełnosprawnych przez osoby pełnosprawne, aby uniknąć
„nieprzyjemności” obcowania z nimi,
- ze względu na pochodzenie lub status materialny (klasizm): „Bezrobotnych należy wyrzucić
na śmietnik. To darmozjady żyjące z moich podatków”,
- ze względu na etniczność lub wyznanie: w zapełniającym się autobusie miejsce obok
ciemnoskórego pasażera pozostaje wolne, szczególnie wzmożona przez obsługę centrum
handlowego obserwacja ciemnoskórego klienta pod kątem ewentualnej kradzieży lub aktów
terroryzmu (rasizm), „Żydzi tylko czekają na to, aby przejąć władzę nad prawdziwymi
Polakami” (antysemityzm).”54
A oto przykłady „dyskryminacji wynikającej z założenia o wyższości jednych ludzi nad
drugimi (niekoniecznie z jawnej niechęci):
- ze względu na płeć (seksizm): „Dobrze prowadzisz samochód jak na kobietę”, „Moja szefowa
pod względem kompetencji dorównuje niejednemu mężczyźnie”,
- ze względu na wiek (ageism): „Hej, dziadek, otwórz buzię. Tylko bądź grzeczny i wypij
lekarstwo!” (zasłyszana w szpitalu wypowiedź pielęgniarki skierowana do pacjenta),
- ze względu na niepełnosprawność (ableism): zaniechanie na wyrost pewnych aspektów
edukacji wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie, „bo i tak nie zrozumieją”,
52
D. Cieślikowska, Dyskryminacja [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski…, op. cit., s. 113.
Ibidem.
54 Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, pod red. D.
Denes, Warszawa 2009, s. 10 – 11.
53
35
- ze względu na pochodzenie lub status materialny (klasizm): przekonanie, że związek dwóch
osób różniących się pochodzeniem społecznym jest mezaliansem (czymś niestosownym).”55
Nierówne traktowanie
Z
dyskryminacją
związane
jest
pojecie
nierównego
traktowania.
Ustawa
„antydyskryminacyjna” w art. 3 wskazuje jego definicję: jest to takie „traktowanie osób
fizycznych w sposób będący jednym lub kilkoma z następujących zachowań: dyskryminacją
bezpośrednią, dyskryminacją pośrednią, molestowaniem, molestowaniem seksualnym, a
także mniej korzystnym traktowaniem osoby fizycznej wynikającym z odrzucenia
molestowania lub molestowania seksualnego lub podporządkowania się molestowaniu lub
molestowaniu seksualnemu, oraz zachęcanie do takich zachowań i nakazywanie tych
zachowań.”56
W raporcie z badań sondażowych przeprowadzonych w ramach rządowego57 projektu
Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia możemy przeczytać, że: „Problem
gorszego traktowania w Polsce jest obecny w świadomości społecznej. Mimo iż gorsze
traktowanie subiektywnie odczuły stosunkowo niewielkie odsetki osób, to duża część Polek i
Polaków miała (…) osobisty kontakt z osobami gorzej traktowanymi ze względu na cechy
będące przesłankami dyskryminacji. (…) największa część społeczeństwa polskiego
doświadcza gorszego traktowania ze względu na wiek oraz płeć, a najmniejsza – ze względu
na pochodzenie inne niż polskie oraz wyznanie inne niż katolickie. (…). Mimo, że nikły
odsetek osobiście doświadczył gorszego traktowania ze względu na pochodzenie, aż 40% osób
osobiście zna osobę, która z tego powodu została gorzej potraktowana. Co dziesiąta osoba
miała natomiast styczność z osobą LGBT, która była (…) gorzej potraktowana ze względu na
orientację psychoseksualną lub tożsamość płciową. (…) Co druga badana osoba jest zdania, że
w naszym kraju istnieje problem gorszego traktowania ze względu na chorobę psychiczną
oraz orientację psychoseksualną.”58 Z badań wynika także, iż 67% Polek i Polaków jest
przekonanych, że rząd powinien podejmować więcej działań na rzecz równego traktowania.
55
Ibidem.
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej…, op. cit.
57 Projekt „Równe Traktowanie Standardem Dobrego Rządzenia” realizowany był przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów
w partnerstwie z Centrum Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego (CEiAPP UJ) oraz Szkołą
Główną Handlową.
58 P. Antosz, Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia. Raport z badań sondażowych, pod red. J. Górniak,
Kraków 2012, s. 4 – 5.
56
36
Największy odsetek, bo aż 82% uważa, że działania powinny objąć głównie osoby z
niepełnosprawnościami. Nieco mniej sądzi, że więcej uwagi należy poświęcić rodzinom
wielodzietnym, osobom starszym, samotnym rodzicom oraz kobietom (po około 75%). Co
ważne, około 1/3 Polek i Polaków byłaby gotowa na zwiększenie podatków, aby zapewnić
pomoc i świadczenia dla tych właśnie grup.59
Przepisy równościowe na świecie, w Europie i w Polsce
Prawa człowieka, w tym zakaz dyskryminacji regulowane są w wielu dokumentach
Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy i Unii Europejskiej. Polska jest stroną
następujących traktatów Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących praw człowieka,
które zawierają zakaz dyskryminacji: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 38, poz. 169), Międzynarodowa Konwencja w
sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187),
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167),
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (Dz. U. z 1982 r. Nr 10,
poz. 71), Konwencja o prawach dziecka (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526) oraz Konwencja o
prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r. Poz. 1169).
Jeśli chodzi o dokumenty rady Europy, to o zakazie dyskryminacji mówi art. 14
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz.
284)60. Również przepisy Europejskiej Karty Społecznej (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67).
zapewniają gwarancję korzystania z szeregu praw i wolności dotyczących sfery społecznej bez
dyskryminacji ze względu na rasę, kolor i płeć, religię, poglądy polityczne, pochodzenie
narodowe lub społeczne.
Prawo do równego traktowania, jako podstawowe prawo człowieka zostało ujęte
również w traktatach założycielskich Unii Europejskiej. W obecnie obowiązującym prawie
pierwotnym przepisy dotyczące równego traktowania oraz zakazu dyskryminacji znajdziemy
zarówno w Traktacie o Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/30) jak i w
Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2). Państwa
członkowskie mają także obowiązek stosowania się do zasad Karty Praw Podstawowych.
59
Ibidem, s. 125 – 128.
Konwencja weszła w życie w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 19 stycznia 1993 r. Rzeczpospolita Polska była
wówczas 27. państwem, które związało się jej przepisami. W chwili obecnej stronami Konwencji o ochronie prawa człowieka
i podstawowych wolności jest 47 państw.
60
37
Jeśli
chodzi
o
polski
porządek
prawny,
to
fundamentalnym
dokumentem
podejmującym temat równości i niedyskryminacji jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Już w preambule odwołano się do wartości jaką stanowi
równość: „my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, (…) równi w prawach i w
powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski”61. Artykuł 32 konstytucji wskazuje, że
wszyscy są wobec prawa równi i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
Nikt też nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym.
Przepis ten bardzo szeroko ujmuje krąg adresatów, użyte bowiem słowo „nikt” oznacza, że w
praktyce „każdy” ma prawo żądać ochrony przed dyskryminacją. Konstytucja zakazuje
dyskryminacji „z jakiejkolwiek przyczyny”, co daje możliwość stosowania najszerszej z
możliwych interpretacji, a zakaz dyskryminacji obejmuje wszystkie dziedziny życia, zarówno
prywatnego, jak i publicznego.62 W art. 33 czytamy, że kobieta i mężczyzna w
Rzeczypospolitej Polskiej, mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i
gospodarczym, w szczególności, jeśli chodzi o prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów,
wynagradzania, zabezpieczenia społecznego, zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz
uzyskiwania godności publicznych63. Uwagi dotyczące zakazu dyskryminacji pojawiają się
także w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego. W orzeczeniu z 24 marca 1998 roku (Sygn.
Akt K 40/ 97) trybunał uznał, iż „dyskryminacją jest sytuacja, gdy wprowadzone rozróżnienie
ma charakter arbitralny, nieproporcjonalny i nieuzasadniony.” Cechy, na podstawie których
można różnicować sytuację prawną podmiotów podobnych muszą być relewantne i prawnie
istotne. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie podkreślał też w swoich orzeczeniach, iż „nie
wolno tworzyć takiego prawa, które zróżnicowałoby sytuację prawną podmiotów, jeżeli ich
sytuacja faktyczna jest taka sama.”64
W pozostałych źródłach prawa zasada równego traktowania oraz zakaz dyskryminacji
znalazły swoje umiejscowienie w przepisach ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy
(Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późń. zm.). Z dniem 1 stycznia 2002 r. do ustawy z dnia 26
czerwca 1974 r. - Kodeks Pracy do działu pierwszego dodano rozdział IIa zatytułowany:
Równe traktowanie w zatrudnieniu, zawierający art. 18³a do art. 18³e. Co ważne, art. 11³
61
Preambuła Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
A. Łabno, Zasada równości i zakaz dyskryminacji [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w praktyce,
Warszawa 2006, s. 42.
63 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
64 J. Oniszczuk, Równość: najpierwsza z zasad i orzecznictwo TK, Warszawa 2004, s. 55.
62
38
Kodeksu pracy mówi, iż „Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub
pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię,
narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne,
wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub
nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy - jest niedopuszczalna.”
Ustawodawca zrezygnował z enumeratywnego wyliczenia cech prawnie chronionych z
powodu których zakazana jest dyskryminacja, posługując się pojęciem „w szczególności”, co
oznacza że katalog tych cech jest otwarty. Jak widać, zjawisko dyskryminacji w obszarze
zatrudnienia nie jest pojęciem jednorodnym, jest zróżnicowane pod względem siły, jaką może
przybierać oraz pod względem formy.
1 stycznia 2011 roku weszła w życie wspomniana już ustawa „antydyskryminacyjna”,
która to zakazuje dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość,
religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Jest to
katalog zamknięty, co oznacza, że inne przesłanki nie wchodzą w zakres stosowania ustawy.
Ustawa wprowadziła do polskiego prawa przepisy dyrektyw unijnych, których niepełne
wdrożenie jeszcze niedawno zarzucała Polsce Komisja Europejska.65 Zgodnie z ustawą
zakazana jest dyskryminacja bezpośrednia, pośrednia, molestowanie, molestowanie
seksualne, zachęcanie czy nakazywanie dyskryminacji. Nowa regulacja doprecyzuje, w jakich
sytuacjach
nierówne
traktowanie
jest
przestępstwem,
a
w
jakich
różnicowanie
poszczególnych grup obywateli jest dopuszczalne. Ustawę stosuje się m.in. w zakresie
podejmowania kształcenia zawodowego (dokształcania, doskonalenia, przekwalifikowania
zawodowego oraz praktyk zawodowych,) warunków podejmowania i wykonywania
działalności gospodarczej lub zawodowej (w ramach stosunku pracy albo pracy na podstawie
65
Ustawa dokonuje w zakresie swojej regulacji wdrożenia następujących dyrektyw Wspólnot Europejskich:
1) dyrektywy Rady 86/613/EWG z dnia 11 grudnia 1986 r. w sprawie stosowania zasady równego traktowania kobiet i
mężczyzn pracujących na własny rachunek, w tym w rolnictwie, oraz w sprawie ochrony kobiet pracujących na własny
rachunek w okresie ciąży i macierzyństwa (Dz. Urz. WE L 359 z 19.12.1986, str. 56; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne,
rozdz. 5, t. 1, str. 330);
2) dyrektywy Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania osób bez
względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000, str. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie
specjalne, rozdz. 20, t. 1, str. 23);
3) dyrektywy Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w
zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z 02.12.2000, str. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4,
str. 79);
4) dyrektywy Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzającej w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i
kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towarów i usług (Dz. Urz. UE L 373 z 21.12.2004, str. 37);
5) dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady
równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana) (Dz.
Urz. UE L 204 z 26.07.2006, str. 23).
39
umowy cywilnoprawnej), przystępowania i działania w związkach zawodowych, organizacjach
pracodawców
oraz
samorządach
zawodowych,
a
także
korzystania
z
uprawnień
przysługujących członkom tych organizacji, dostępu i warunków korzystania z instrumentów
rynku pracy i usług rynku pracy, rozwoju zasobów ludzkich i przeciwdziałania bezrobociu,
zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej, oświaty i szkolnictwa wyższego, usług, w tym
usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw i energii, jeżeli są one oferowane
publicznie. Przepisy nie dotyczą jednak sfery życia rodzinnego i prywatnego. Nowe prawo nie
odnosi się także do reklam i dzieł artystycznych, bo ich zastosowanie pogwałciłoby istniejącą
w Polsce wolność słowa. Ustawa gwarantuje każdemu równy dostęp do towarów, usług oraz
zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem uregulowań emerytalnych, gdyż nadal istnieje w
Polsce zróżnicowanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. Zgodnie z nowym prawem
każdy, wobec kogo zasada równego traktowania zostanie naruszona ma prawo do
odszkodowania (art. 13) i może dochodzić swoich praw na drodze sądowej (stosuje się
wówczas przepisy Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego). Co więcej, w
takich sprawach nie będzie stosowana zasada domniemania niewinności, czyli osoba
oskarżona o dyskryminację musi udowodnić, że się jej nie dopuściła – tzw. zasada
odwróconego ciężaru dowodu (art. 14). Zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej ustawa
wskazuje organ, który ma zajmować się monitorowaniem oraz promowaniem zasady równego
traktowania. W Polsce jest nim Rzecznik Praw Obywatelskich, ale oprócz niego kwestiami
równościowymi ma również zajmować się urząd Pełnomocnika Rządu do Spraw. Równego
Traktowania (art. 18).
Podsumowując, omawiana ustawa wprowadziła do polskiego porządku prawnego
szereg mechanizmów z zakresu równego traktowania. Wśród najważniejszych z nich można
wymienić: definicję dyskryminacji, mechanizm odwróconego ciężaru dowodu, możliwość
ubiegania się o odszkodowanie dla ofiar nierównego traktowania, czy też prawo do
podejmowania działań wyrównawczych (afirmatywnych) wobec grup dyskryminowanych.
Ustawa definiuje polski model polityki antydyskryminacyjnej, której elementem stał się urząd
Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania. Tym samym stanowisko, które było w
przeszłości wielokrotnie zmieniane, przesuwane w strukturach administracji, czy też w ogóle
likwidowane, jest „chronione ustawowo”.
Ustawa zobligowała ponadto polskie władze do opracowania Krajowego Programu
Działań na Rzecz Równego Traktowania (art. 22), który to został przygotowany po raz
40
pierwszy w 2013 roku. Krajowy Program Działań na Rzecz Równego Traktowania jest
strategicznym rządowym dokumentem wyznaczającym średniookresowe cele i narzędzia
polityki rządu na rzecz równego traktowania. W programie zapisano kluczowe obszary
działania, takie jak przeciwdziałanie dyskryminacji na rynku pracy, walka z przemocą wobec
kobiet, w rodzinie, wobec osób LGBT, walka z mową nienawiści, równe traktowanie w
systemie edukacji, ochrony zdrowia, ochrona prawna osób z zaburzeniami psychicznymi,
zwiększenie udziału kobiet w procesach decyzyjnych, poprawa dostępu do dóbr i usług dla
osób z niepełnosprawnościami i starszych. Program został podzielony na następujące części:
zakaz dyskryminacji oraz zasada równego traktowania w aspekcie obowiązujących w Polsce
źródeł prawa; obszary, cele i kluczowe działania oraz realizacja i monitorowanie.
W dokumencie czytamy, że „ogólnym celem polityki równego traktowania jest
wyeliminowanie w stopniu jak najwyższym dyskryminacji z życia społecznego w Polsce.
Oznacza to konieczność oddziaływania na tworzenie i stosowanie prawa, ład instytucjonalny
oraz zachowania społeczne tak, aby nie była naruszana zasada równego traktowania
określona w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz obowiązujących aktach prawa
krajowego i międzynarodowego. Polityka równego traktowania ma charakter horyzontalny i
ze swojej natury dotyczy wielu obszarów sektorowych polityk publicznych realizowanych w
obszarach przypisanych poszczególnym działom administracji rządowej. (…). Horyzontalny
charakter polityki równego traktowania wymaga zbudowania ram instytucjonalnych, które
pozwolą egzekwować zasady stojące u jej podstaw w procesie stanowienia prawa oraz
programowaniu i wdrażaniu sektorowych strategii i polityk publicznych. Podstawowym
celem, który należy osiągnąć w toku realizacji programu jest, zatem instytucjonalizacja
horyzontalnej polityki antydyskryminacyjnej, jako polityki skutecznej i akceptowanej
społecznie.”66
Konkluzje
Uchwalenie ustawy „antydyskryminacyjnej” i stworzenie Krajowego Programu Działań
na Rzecz Równego Traktowania mimo, że trzeba było na nie długo czekać stanowi ważny etap
66
Krajowy program działań na rzecz równego traktowania na lata 2013 – 2016, projekt z dnia 8 października 2013r.,
źródło: http://bip.kprm.gov.pl/kpr/bip-kancelarii-prezesa/projekty-aktow-prawnych/2311,Krajowy-Program-Dzialan-narzecz-Rownego-Traktowania-na-lata-2013-2015.html, dostęp: 4.12.2013 r.
41
w tworzeniu systemowej i horyzontalnej polityki równościowej w skali kraju. Jednocześnie
należy zauważyć, że polityka równościowa ma póki co charakter jedynie ogólnokrajowy.
Żadne przepisy prawa nie zobowiązują bezpośrednio samorządów do tworzenia, realizowania,
monitorowania i ewaluowania polityki równościowej na swoim terytorium. Na szczeblu
lokalnym brak jest więc równościowych narzędzi zarządzania publicznego, a wdrażanie
zasady równego traktowania pozostawione jest w gestii władz gminnych czy powiatowych,
które częstokroć bagatelizują problem dyskryminacji zasłaniając się brakiem wystarczających
środków finansowych. O ile jeszcze podejmują działania w zakresie integrowania osób
niepełnosprawnych, o tyle kwestie dyskryminacji ze względu na orientację sekularną czy
wolność sumienia i wyznania są marginalizowane. Należy tylko wierzyć, że sytuacja zacznie
się powoli zmieniać, bo jak zauważył chiński filozof i myśliciel Konfucjusz „Podróż tysiąca mil
zaczyna się od jednego kroku.”
42
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
-
Antosz P., Równe traktowanie standardem dobrego rządzenia. Raport z badań sondażowych, pod red. J.
Górniak, Kraków 2012.
- Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, pod red. M. Branki, D. Cieślikowskiej, Kraków 2010.
- Cieślikowska D., Sarata N., Dyskryminacja wielokrotna – historia, teorie, przegląd badań, Warszawa 2012.
- Halbersztat A., Świerszcz J., Dyskryminacja wielokrotna [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik
trenerski, pod red. M. Branki, D. Cieślikowskiej, Kraków 2010.
-
Liege B., Perchinig B., Weiss B., Prawne i instytucjonalne aspekty przeciwdziałania dyskryminacji w Polsce,
Warszawa – Wiedeń 2004.
- Łabno A., Zasada równości i zakaz dyskryminacji [w:] Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje w
praktyce, Warszawa 2006.
- Oniszczuk J., Równość: najpierwsza z zasad i orzecznictwo TK, Warszawa 2004.
- Polityka różnorodności w administracji centralnej, pod red. E. Lisowskiej, Kraków 2012.
- Rogowska L., Stoecker E., Seksizm [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podręcznik trenerski, pod red. M.
Branki, D. Cieślikowskiej, Kraków 2010.
- Wojcieszke B., Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2004.
Akty prawne:
- Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
- Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego
traktowania (Dz. U. z dnia 30 grudnia 2010 r.), Dz.U.10.254.1700.
- Europejska Karta Samorządu Lokalnego (Dz.U. 1994 nr 124 poz. 607).
- Orzeczenie TK z dnia 29 września 1997 r., Sygn. akt K 15/97.
- Krajowy program działań na rzecz równego traktowania na lata 2013 – 2016, projekt z dnia 8 października
2013 r.
Źródła internetowe:
- http://www.opc.uj.edu.pl/poradnik/links/link1_2.html.
-http://bip.kprm.gov.pl/kpr/bip-kancelarii-prezesa/projekty-aktow-prawnych/2311,Krajowy-Program-Dzialanna-rzecz-Rownego-Traktowania-na-lata-2013-2015.html.
- http://www.siecrownosci.gov.pl/.
43
Polityka równości płci na gruncie lokalnym
Polityka równości płci
Termin równość płci często występuje w dyskursie naukowym i politycznym, co
skutkuje wielością definicji tego pojęcia. Najprościej równość płci definiuje UNICEF
wskazując, iż jest to jednakowa możliwość rozwoju zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn67.
Warto wyjaśnić na wstępie, czym dokładnie jest polityka równości płci. Zgodnie z
definicją zaproponowaną przez Organizację Narodów Zjednoczonych jest to „proces oceny
wpływu na sytuację kobiet i mężczyzn wszelkich planowanych działań, w tym
ustawodawstwa, polityki lub programów, we wszystkich dziedzinach i na wszystkich
poziomach. Jest to strategia, zgodnie z którą problemy i doświadczenia kobiet i mężczyzn
stają się integralnym elementem planowania, wdrażania, monitorowania i ewaluacji wszelkiej
polityki i programów we wszystkich sferach życia politycznego, ekonomicznego i społecznego,
tak aby kobiety i mężczyźni odnosili równe korzyści, a nierówność się nie utrwalała.”68 Inna
definicja wskazuje, że jest to „diagnozowanie, poprzez badania, wszystkich aspektów
aktualnej sytuacji społecznej - oddzielne w odniesieniu do kobiet i mężczyzn, sprawiedliwe
dzielenie zasobów tak, aby w równym stopniu korzystali z nich przedstawiciele każdej płci,
planowanie oraz dokonywanie symulacyjnych ocen bliższych i dalszych skutków wszelkich
polityk i działań społecznych oddzielnie dla kobiet i mężczyzn, a w tym też polityk w zakresie
stanowienia i stosowania prawa.”69 Definicja sformułowana przez Radę Europy wskazuje, ż
mamy tu do czynienia z „(re)organizacją, doskonaleniem, rozwojem i ocenianiem procesów
politycznych, tak aby podmioty zazwyczaj uczestniczące w jej [polityki] tworzeniu włączały
perspektywę równości płci w każdy jej rodzaj, na wszystkich szczeblach i etapach”.70 Tak,
więc, polityka równości płci to zaplanowany system długofalowych działań na rzecz równości
płci we wszystkich obszarach życia społecznego, na wszystkich poziomach decyzyjnych,
67
Więcej: http://www.unicef.org/gender/gender_57317.html, dostęp: 23.09.2013 r.
A. Neimanis, Polityka równości płci. Podręcznik, Warszawa 2006, s. 7.
69 E. Zielińska, Lekcje uprawnienia, Prawne gwarancje równości kobiet i mężczyzn, Zeszyt Pełnomocnika nr 7, Sekretariat
Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, Warszawa 2004.
70Gender mainstreaming: conceptual framework, methodology and presentation of good practices, Strasburg, 1998.
68
44
uwzględniający
strategiczne
cele,
działania,
harmonogram,
środki
oraz
podmioty
odpowiedzialne za realizację wyznaczonych celów, a także sposoby sprawdzania poziomu ich
osiągania. Na poziomie krajowym obszary interwencji w ramach polityki równości płci
określa najczęściej rządowy program na rzecz równości płci, stanowiący element szerszego
planu na rzecz równego traktowania grup mniejszościowych lub będący osobnym
dokumentem, wyróżniającym równość płci jako szczególnie cenną zasadę demokratycznego
państwa.
Polityka równości płci jest ściśle związana z europejską strategią gender
mainstreaming71, którą najprościej można scharakteryzować w trzech punktach. Po pierwsze,
stanowi ona narzędzie realizacji horyzontalnej polityki równości płci, a więc obowiązuje we
wszystkich działaniach władz publicznych oraz wszędzie tam, gdzie wykorzystywane są środki
publiczne. Z jednej strony gender mainstreaming obejmuje wszystkie zagadnienia, na
których skupia się polityka państwa, województwa, powiatu czy gminy, z drugiej zaś powinna
znaleźć swoje odzwierciedlenie w projektach realizowanych przez instytucje sektora
pozarządowego czy prywatnego, które korzystają ze środków publicznych. Po drugie, zgodnie
ze strategią gender mainstreaming, kwestie równości płci powinny być brane pod uwagę i
uwzględnianie na wszystkich etapach tworzenia i wdrażania danej polityki, programu czy
projektu. Strategia stanowi gwarancję jakości, poziomu i trwałości wszelkich przedsięwzięć
społecznych, ponieważ szeroko uwzględnia zróżnicowanie społeczeństwa. Powinna się ona
znaleźć w tzw. głównym nurcie na każdym poziomie podejmowania decyzji. Po trzecie, jej
celem jest rzeczywiste wyrównanie sytuacji życiowej kobiet i mężczyzn.72
Polityka równościowa jest zdecydowaną odpowiedzią na dyskryminację, która to – w
odniesieniu do płci – jest niestety zjawiskiem wciąż bardzo powszechnym. Kobiety i
mężczyźni, mimo prawnych gwarancji, nie są równo traktowani i nie mają równego dostępu
do podziału dóbr. Los kobiet i ich miejsce w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym,
mimo ewidentnej i uzasadnionej potrzeby – był przez wiele lat bagatelizowany i dopiero od
niedawna przyciąga uwagę międzynarodowych badaczy i ekspertów. Zagadnienia te nie były
bowiem nigdy przedtem przedmiotem pogłębionych studiów, ani systematycznych badań.
71
Istotne zmiany w zakresie prawnych gwarancji równości kobiet i mężczyzn w ramach Unii Europejskiej wprowadził
podpisany w 1997 roku Traktat Amsterdamski. Równość płci została w nim uznana za jeden z priorytetów unijnej polityki
społecznej. Do zadań Wspólnoty zaliczono popieranie równości kobiet i mężczyzn, a także zadeklarowano zamiar znoszenia
wszelkich nierówności we wszystkich obszarach działań”. Tym samym przyjęto nową strategię, zwaną gender
mainstreaming, czyli systematyczne włączanie problematyki płci do głównego nurtu polityki.
72 Polityka równości płci. Polska 2007, s. 10.
45
Jak uważa francuska antropolożka Françoise Héritier: „Jedna rzecz jest pewna – przyszłe
pokolenia będą się dziwić, że tak naprawdę nigdy nie uświadomiliśmy sobie tego, że
najpoważniejszym problem politycznym jest równość płci. Moment w którym to nastąpi,
będzie przełomowy.”73 Te słowa nabierają istotnego znaczenia gdy porówna się rozmiar
dyskryminacji ze względu na płeć na świecie i liczbę podejmowanych w tym zakresie działań
na szczeblu międzynarodowym, szczeblach regionalnych, krajowych czy samorządowych.
Polityka samorządowa jako przestrzeń realizacji zasady równości płci
Samorząd terytorialny jest jednym z fundamentalnych elementów demokratycznego
państwa prawnego. Świadczą o tym zarówno Światowa Deklaracja Samorządu Lokalnego
uchwalona w Rio de Janeiro w 1985 roku, podczas 27. Światowego Kongresu
Międzynarodowego Związku Władz Lokalnych, jak i Europejska Karta Samorządu Lokalnego,
pochodząca z tego samego roku. Według tego drugiego dokumentu „samorząd terytorialny
oznacza prawo i zdolność społeczności lokalnej, w granicach określonych prawem, do
kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na własną odpowiedzialność i
w interesie mieszkańców”. Dlatego, właśnie organy władzy samorządowej mają najlepsze
warunki i możliwości, aby skutecznie wprowadzać w życie zasadę równości płci i
przeciwdziałać dyskryminacji na tym polu.
Warto w tym miejscu wspomnieć o dokumencie rangi europejskiej, a mianowicie o
Europejskiej Karcie Równości Kobiet i Mężczyzn w Życiu Lokalnym, uchwalonej w maju
2006 roku przez Radę Gmin i Regionów Europy. Karta ta zawiera zalecenie dla władz
lokalnych, iż przy podejmowaniu jakiejkolwiek decyzji powinny one brać pod uwagę potrzeby
obu płci w równym stopniu. Twórcy dokumentu uznali zgodnie, że wykorzystywanie środków
publicznych powinno być zaplanowane i wykonywane
tak, aby uwzględniało potrzeby,
zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Podkreśla się również konieczność zapewnienia
zrównoważonego udziału kobiet i mężczyzn w procesie podejmowania decyzji w
demokratycznym społeczeństwie. Obecnie kartę przyjęło ponad 1000 samorządów
europejskich, w tym jedno polskie miasto – Nysa.
73
Ch. Ockrent, Przedmowa [w:] Czarna księga kobiet, pod red. Ch. Ockrent, Warszawa 2007, s. 7.
46
Potrzeby
strategiczne
i
praktyczne
w
kontekście
planowania
działań
równościowych
Warto podkreślić, że z powodu ról, tradycyjnie pełnionych przez przedstawicieli
poszczególnych płci, wskazanie konkretnych działań, które mogą być jednoznacznie uznane
za „równościowe”, może przysporzyć urzędnikom niemałych kłopotów. Chodzi o to, że gdy
mówimy o analizie potrzeb z uwzględnieniem perspektywy równościowej, powinniśmy
zwrócić uwagę na dwa rodzaje potrzeb: strategiczne i praktyczne.
Potrzeby praktyczne są konkretnymi, materialnymi potrzebami, które muszą zostać
zaspokojone. Są one wynikiem rzeczywistego podziału pracy między kobietami i
mężczyznami. Przykładem może być konieczność zapewnienia opieki przedszkolnej dla
dzieci, kiedy oboje rodziców pracuje zawodowo. Jako, że opieka nad małymi dziećmi jest
postrzegana głównie jako obowiązek matek, więc to one częściej decydują się z tego powodu
na rezygnację z pracy zawodowej, to samo wybudowanie żłobka czy przedszkola i jego
dostępność zaspokoi potrzebę praktyczną kobiet. Co ważne jednak, nie rozwiąże problemu
nierówności w wypełnianiu obowiązków rodzinnych. Wynika z tego, iż rozwiązywanie
problemów związanych z zaspokajaniem praktycznych potrzeb w odniesieniu do płci nie
zmienia faktycznych relacji władzy i podziału pracy funkcjonujących w społeczeństwie.
Potrzeby strategiczne związane są ze statusem obu płci oraz strukturą władzy w
społeczeństwie, a także z wzajemnymi relacjami kobiet i mężczyzn. Do strategicznych potrzeb
płci możemy zaliczyć cele wymienione w Strategii na rzecz Równości Kobiet i Mężczyzn 20102015: Równa niezależność ekonomiczna; Równa płaca za tę samą pracę oraz pracę równej
wartości; Równość w procesach decyzyjnych; Godność, integralność i eliminacja przemocy
uwarunkowanej płcią; Równość płci w polityce zewnętrznej; Kwestie horyzontalne (role
przypisywane płciom, ustawodawstwo, zarządzanie problematyką równości płci oraz
narzędzia służące jej zapewnieniu).74
Ważne jest, aby w trakcie planowania i wdrażania działań równościowych skupiać się
na obu rodzajach potrzeb - praktycznych i strategicznych. Trwałe i efektywne zmiany w
obszarze
nierówności
przynoszą
działania
skierowane
na
zaspokajanie
potrzeb
strategicznych, jednak w wielu przypadkach, odpowiedź na potrzeby praktyczne jest
pierwszym istotnym krokiem na drodze do osiągania równości płci.
74
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52010DC0491:PL:NOT, dostęp: 3.10.2013 r.
47
Instrumenty lokalnej polityki równościowej
Władze gmin i powiatów mają do dyspozycji rozmaite narzędzia - instrumenty, z
których mogą korzystać prowadząc politykę lokalną (w tym politykę na rzecz równości płci) i
podejmując rozmaite decyzje. Samo pojęcie instrument oznacza „układ bezpośredniego lub
pośredniego oddziaływania, którego struktura i cechy są zdeterminowane przez cel, jaki ma
być osiągnięty przy jego zastosowaniu.”75 W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele,
występujących równolegle rodzajowych podziałów tego typu instrumentów. Klasyfikacja
korespondująca z definicją przedstawioną powyżej wyodrębnia dwie ich grupy: instrumenty
oddziaływania bezpośredniego oraz pośredniego. Pierwsza dotyczy form oddziaływania,
przymuszających adresata instrumentu do działań zgodnych z wolą podmiotu stosującego
narzędzie. Druga, pozbawiona znamion przymusu, tak kształtuje warunki funkcjonowania
podmiotów sterowanych, by sprzyjały one oczekiwanym przez instytucję zarządzającą
zachowaniom.76 Na potrzeby niniejszego opracowania proponuje się wyodrębnienie trzech
grup instrumentów: prawno-politycznych, instytucjonalnych i finansowych. Zostały one
zaproponowane w poniższej tabeli wraz z przykładowymi narzędziami ich realizacji.
Tabela 2 Przykładowe instrumenty równościowej polityki lokalnej
Instrumenty
prawnopolityczne
Instrumenty
instytucjonalne
Instrumenty
finansowe
1. Dokumenty strategiczne
(np. długofalowe strategie rozwoju lokalnego, strategie przeciwdziałania dyskryminacji ze
względu na płeć, dokumenty planistyczne, lokalne programy zwalczania dyskryminacji)
2. Decyzje bieżące
(np. uchwały, zarządzenia, decyzje merytoryczne podejmowane przez urzędników)
3. Wewnętrzne wytyczne skierowane do pracowników urzędu
(np. zarządzenia, kodeksy etyczne, regulaminy pracy)
1. Utworzenie organu ds. równości (np. komisja, pełnomocnik, komórka
organizacyjna
urzędu)
lub
wyznaczenie
w
ważniejszych
wydziałach
merytorycznych urzędu osób odpowiedzialnych za dbanie o przestrzeganie zasady
równości przy podejmowaniu decyzji i wydatkowaniu środków publicznych
2. Szkolenie pracowników urzędu z zasady równości
1. Budżet (tzw. gender budgeting)
Branie pod uwagę perspektywy płci - odmiennych potrzeb kobiet i mężczyzn przy
konstruowaniu budżetu lub jego poszczególnych elementów, np. konkretnych zadań
2. Dofinansowywanie projektów równościowych lub uwzględniających zasadę
równości w planowanych działaniach
(np. w ramach zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych77)
75
J. Kot, Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Łódź 2003, s. 10.
K. Gałuszka, Identyfikacja rozwoju lokalnego i źródeł jego finansowania [w:] Finansowe aspekty rozwoju lokalnego, pod
red. T. Famulska, K. Znaniecka, 2004, s. 29 – 30.
77 Zlecanie realizacji zadań publicznych, o którym mowa w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z
dnia 24 kwietnia 2003 r. art. 5 ust.4. , jako zadań zleconych może przybierać formy: powierzania wykonywania zadań
publicznych, wraz z udzieleniem dotacji na finansowanie ich realizacji, lub wspierania wykonywania zadań publicznych, wraz
z udzieleniem dotacji na dofinansowanie ich realizacji.
76
48
3. Podatki i opłaty lokalne
(np. ulgi podatkowe dla przedsiębiorców)
Źródło: opracowanie własne
A. Instrumenty prawno-polityczne
Nie bez przyczyny uważa się, że podstawową funkcją zarządzania jest planowanie.
Wśród instrumentów prawno-politycznych wskazać należy zatem dokumenty strategiczne
decyzje bieżące oraz wewnętrzne wytyczne skierowane do pracowników urzędu. Te pierwsze
to nic innego, jak długofalowe strategie rozwoju, w których władze samorządowe analizują
sytuację lokalną, wyznaczają zadania, zarówno w dziedzinach gospodarczych i inwestycyjnych
jak i społecznych, których realizacja przyczyni się do rozwoju JST w określonym i
zaplanowanym kierunku78. Władze samorządowe mogą wpisać do takiej strategii również cele
związane z równością, mogą też uchwalić osobną strategię przeciwdziałania dyskryminacji ze
względu na płeć, jednakże zdarza się to niezwykle rzadko.
Jeśli chodzi o bieżące decyzje, zarówno organów wykonawczych, jak i stanowiących, to
także mogą być narzędziem równościowej polityki. Bez względu na ich charakter prawny, a
także przedmiot, mają one wpływ na sytuację kobiet i mężczyzn – mieszkańców i członków
danej wspólnoty lokalnej. Przykładów bieżących działań i decyzji równościowych, które mogą
być podejmowane przez władze gmin czy powiatów jest mnóstwo. Począwszy od szkoleń,
spotkań i kampanii dla mieszkańców promujących równość – a skończywszy na inwestycjach
w dziedzinie sportu i rekreacji, edukacji, ochrony zdrowia czy kultury. Aby wskazać przykłady
działań równościowych należy dokładnie przeanalizować sytuację poszczególnych grup (w
tym przypadku kobiet i mężczyzn). Dopiero kiedy będziemy wiedzieć, która z płci jest
dyskryminowana w danym obszarze i dlaczego, będziemy mogli zaproponować konkretne
rozwiązania naprawcze. Tak więc, bez zebrania danych i ich rzetelnej analizy nie da się
zaplanować adekwatnych poczynań. Należy także pamiętać o wspominanym podziale na
potrzeby praktyczne i strategiczne, gdyż poszczególne działania podejmowane przez władze
samorządowe powinny brać pod uwagę i zaspokajać tak jedne, jak i drugie, bo tylko w ten
sposób przyczynią się do skutecznego zmniejszania dyskryminacji ze względu na płeć na
obszarze gminy / powiatu. Przy planowaniu działań równościowych trzeba zastanowić się,
przede wszystkim, kto będzie ich adresatem (kobiety czy mężczyźni) i w jakich proporcjach, a
78
W. Misiąg, Budżet gminy dla praktyków. Wzory i przykłady uchwał, Warszawa 2004, s. 91 – 93.
49
także jakie są tego przyczyny. Jeśli przedstawiciele obu płci nie odnoszą porównywalnych
korzyści to oznacza, że działania mogą pogłębiać zjawisko dyskryminacji i wzmacniają
bariery, na które napotykają przedstawiciele jednej z płci.
Jeśli chodzi o wewnętrzne wytyczne skierowane do pracowników urzędu, to mogę one
przybrać postać zarządzeń organu wykonawczego, kodeksów etycznych czy regulaminów
pracy. Władze samorządowe mają prawo zobowiązać swoich pracowników do przestrzegania
zasady równości, szczególnie w relacjach z klientami zewnętrznymi, czyli mieszkańcami,
którzy są przez tych urzędników obsługiwani. Nie wystarczy bowiem przestrzegać przepisów
rozdziału IIa (art. 183a - 183e) Kodeksu Pracy, który mówi o równym traktowaniu w
zatrudnienie, gdyż te unormowania dotyczą dyskryminacji jedynie w obrębie samego urzędu,
jako miejsca pracy konkretnego urzędnika.
Aby zobrazować powyższe rozważania warto przytoczyć tzw. schody do równości (rys.
1), które zostały opracowane w związku z realizacją Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
Ukazują one podział na różne typy projektów (działań), począwszy od tych „ślepych” na
problem nierówności, a skończywszy na tych realizujących cel gender mainstreaming. Schody
są doskonałym narzędziem sprawdzającym się nie tylko w przypadku projektów, mogą
bowiem, również odnosić się do innych typów działań, w tym takich, które są
podejmowanych przez władze samorządowe (typu: organizacja imprez miejskich, planowanie
bezpłatnej oferty domu kultury lub ośrodka sportu i rekreacji, rewitalizacja parku, budowa
osiedlowego placu zabaw lub ścieżek rowerowych, ustalenie godzin otwarcia żłobka lub
przedszkola, wybór tematyki zajęć pozalekcyjnych w szkołach, budowa hali sportowej,
remonty budynków użyteczności publicznej itp.)
⇒ Projekty „ślepe” to takie, które w żaden sposób nie realizują zasady równości. Płeć nie jest
kategorią, która została uwzględniona w trakcie planowania działań. Wzmacniają status
quo, a tym samym potęgują istniejące już nierówności i dyskryminację. Przykładem może
być decyzja władz miasta o budowie boisk do gry w piłkę nożną w każdej dzielnicy.
Urzędnicy uzasadniając taką inwestycję tym, że „dzieci i młodzież” zamiast włóczyć się po
ulicach lub przesiadywać pod klatkami swoich bloków będą grały w piłkę. Nikt nie
zastanawia się jednak nad tym, czy dziewczynki równie chętnie jak chłopcy skorzystają z
tej propozycji, nikt też nie proponuje im niczego w zamian.
50
⇒ Projekty „neutralne” zazwyczaj deklarują „pełną dostępność dla wszystkich” i „zapewniają
brak dyskryminacji”, ale na deklaracjach się kończy. Najczęściej proponują także
„matematyczne” podejście do równości, odnosząc się do idei parytetu (50/50), niezależnie
od tego, co wskazuje analiza problemu. Przykładem może być wybudowanie w budynku
użyteczności publicznej np. szkole dwóch toalet dla nauczycieli – jednej dla mężczyzn, a
drugiej dla kobiet (z praktyki wiadomo, że ta dla kobiet jest najczęściej także
przystosowana dla niepełnosprawnych). Wydawałoby się, że każdy ma równy dostęp, ale
jak wynika z danych statystycznych, przeważająca większość nauczycieli to kobiety. Tak
więc, podczas gdy przed toaletą dla kobiet stoi zazwyczaj długa kolejka, to toaleta dla
mężczyzn świeci pustkami.
⇒ Projekty „praktyczne” to takie, które dostrzegają płeć na etapie planowania i w związku z
tym różnicują działania na skierowane do kobiet i skierowane do mężczyzn. Działania te
są jednak zgodne z tradycyjnymi rolami płci. Przykładem może być organizacja przez
Urząd Pracy obowiązkowego szkolenia z florystyki dla bezrobotnych kobiet, a kursu
spawacza dla mężczyzn. Takie podejście wzmacnia niestety stereotypy funkcjonujące w
społeczeństwie, ale nie można zapominać, że stara się odpowiedzieć na praktyczne
potrzeby konkretnych beneficjentów (związane z uzyskaniem zatrudnienia) – dlatego też
projekty te sytuujemy na pierwszym schodku do równości.
⇒ Projekty „równościowe” realizują w pełni zasadę równości szans kobiet i mężczyzn,
dostrzegają, analizują oraz działają na rzecz osłabienia barier na drodze do równości.
Uczestnicy „mają płeć”, a kierowana do nich oferta jest zróżnicowana pod kątem
specyficznych potrzeb oraz strategicznych celów równości. Przykładem może być
zorganizowanie dla młodzieży licealnej z terenu miasta doskonalących kursów
informatycznych (np. grafika komputerowa, tworzenie stron www, pisanie programów,
tworzenie gier komputerowych, prowadzenie e-biznesu itp.). Jako, że jest to branża
przyszłościowa i dobrze opłacana, doskonalenie takich umiejętności może w przyszłości
uchronić młodych przed bezrobociem. Aby działanie miało jednak charakter równościowy
należy dodatkowo zachęcić dziewczynki do wzięcia udziału w kursie. Pomocna może być w
tym względzie profesjonalna kampania informacyjno-promocyjna, która pomoże
przełamać stereotypy, jak i zarezerwowanie dla uczestniczek konkretnej liczby miejsc.
51
⇒ Projekty gender mainstreaming to projekty systemowe, których celem jest równość kobiet
i mężczyzn. Realizowane są na poziomie makro – samorządu, regionu, państwa i
koncentrują się wokół zmiany systemu planowania i realizacji decyzji politycznych, w taki
sposób, aby odpowiadały w równym stopniu na potrzeby kobiet, jak i mężczyzn. O ile
schody opisane powyżej dotyczą działań równościowych w odniesieniu do wielu różnych
obszarów (kultura, edukacja, ochrona zdrowia, rynek pracy, gospodarka itp.), o tyle
ostatni szczebel – gender mainstreaming – dotyczy działań stricte równościowych.79
Rysunek 1 Schody do równości
Źródło: Zasada równości szans kobiet i mężczyzn…, op. cit.
B. Instrumenty instytucjonalne
Obecnie, na poziomie samorządowym, działają tylko nieliczni pełnomocnicy i organy
kolegialne ds. równości, w tym równości płci (np. Pełnomocnik Prezydenta m.st. Warszawy
ds. równego traktowania oraz Komisja Dialogu Społecznego ds. równego traktowania przy
Gabinecie Prezydenta m.st. Warszawy, Pełnomocnik Rady Miasta Szczecin ds. równego
79
Zasada równości szans kobiet i mężczyzn w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2010, źródło:
http://www.Efs.Gov.Pl/Dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnikaktualizacja2010.Pdf, dostęp: 20.12.2013 r.
52
traktowania, Pełnomocnik Miasta Olsztyna ds. równego traktowania oraz Rada ds. Równego
Traktowania Kobiet i Mężczyzn przy Urzędzie Miasta w Olsztynie czy też niedawno powołany
urząd Pełnomocnika ds. Równych Szans w Częstochowie).
Jeśli chodzi o kompetencje i zadania pełnomocnika, to dla przykładu, w Warszawie
określono je w następujący sposób: „Do zadań Pełnomocnika należy prowadzenie działań na
rzecz promowania różnorodności, równości, równouprawnienia, sprawiedliwości społecznej,
równości szans i powszechnego uczestnictwa w życiu publicznym, kulturalnym, społecznym i
gospodarczym oraz przeciwdziałania dyskryminacji z takich względów jak np.: kolor skóry,
pochodzenie narodowe lub etniczne, niepełnosprawność, orientacja seksualna, płeć, religia,
wyznanie, światopogląd, wiek, w tym w szczególności: organizowanie współpracy z
organizacjami pozarządowymi, działającymi na polu przeciwdziałaniu różnym przejawom
dyskryminacji; koordynowanie działań komórek organizacyjnych Urzędu m.st. Warszawy w
zakresie
wprowadzania
zasad
i
rozwiązań
przeciwdziałających
dyskryminacji;
przygotowywanie projektów programów i kampanii społecznych podnoszących poziom
świadomości
społecznej
w
zakresie
przeciwdziałania
dyskryminacji
różnych
grup
społecznych”.80
Aby wesprzeć działania pełnomocnika ds. równości, warto szkolić urzędników z zasady
równości. Szkolenia takie mogą być organizowane przez samego pełnomocnika lub osobę
posiadającą odpowiednie kwalifikacje – wewnątrz urzędu, lub też można wysyłać
pracowników na szkolenia zewnętrzne, otwarte. Obecnie, wiele projektów oferuje bezpłatnie
wsparcie tego typu. Zdobywanie nowej wiedzy w zakresie równouprawnienia z pewnością
uwrażliwi urzędników na wszelkie przejawy dyskryminacji i pomoże im lepiej i efektywniej
zarządzać pieniędzmi publicznymi.
C. Instrumenty finansowe
Kolejnym instrumentem lokalnej polityki może być budżet, który jest fundamentalnym
narzędziem władzy i dlatego nie można pomijać jego znaczenia w kontekście zasady
równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Samorząd terytorialny został przez ustawodawcę
wskazany jako podstawowa forma organizacji życia publicznego w skali lokalnej, co dowodzi,
80
Zarządzenie nr 3994/2009 Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 23 grudnia 2009 r. w sprawie powołania
Pełnomocnika Prezydenta m.st. Warszawy ds. równego traktowania.
53
że polityka lokalna może szybciej i łatwiej identyfikować strategiczne i doraźne potrzeby
mieszkańców. Parlament Europejski w swojej decyzji (P5_TA(2003)0323) zdefiniował
budżet równościowy następująco: „gender budgeting jest używaniem zasad gender
mainstreaming w procesie budżetowania, (…) zawiera specyficzną pod kątem płci ocenę
polityki budżetowej, tzn. uwzględnia perspektywę płci na wszystkich płaszczyznach procesu
budżetowania i przestrukturyzowanie przychodów i wydatków na tle promowania
równouprawnienia płci.” Jak wskazują opracowania i publikacje na ten temat, analiza
samorządowych finansów publicznych z punktu widzenia równości płci nie jest zadaniem
łatwym, a większość trudności wynika z niepełnej ewidencji statystycznej, co należy do grupy
problemów metodologicznych. Badaczki gender budgeting podkreślają, że należy za wszelką
cenę unikać uproszczeń, które mogą być implikacją panujących w społeczeństwach
stereotypów, co do potrzeb i ról społecznych przedstawicieli obu płci. Aby budżet genderowy
realizował odpowiednio swoje zadania potrzebna jest solidna i rzetelna analiza danych
jakościowych oraz ilościowych. Genderowe budżetowanie może przybierać różne formy:
mogą podlegać mu całe budżety, choć jak dotąd nie istnieje żaden kraj na świecie, żadne
miasto czy region, w którym przeprowadzono by analizę całego budżetu. Mogą to być też
programy wybranych obszarów (np. edukacja, kultura, rynek pracy czy sport), nowe projekty
i zadania (np. inwestycyjne) lub wybrane formy wpływów budżetowych (podatki, opłaty
użytkowe itp.).81
Jeśli chodzi o podatki i opłaty lokalne, to doskonałym działaniem równościowym może
być wprowadzenie ulg podatkowych (np. podatek od nieruchomości) dla przedsiębiorców,
którzy zatrudniają kobiety – jeśli z danych wynika, że to one są bardziej zagrożone
bezrobociem. Może to dotyczyć kobiet w ciąży lub powracających na rynek pracy po urlopie
macierzyńskim. Gmina ma także możliwość wspierania osób chcących założyć własną firmę,
m.in. poprzez udzielanie im fachowej pomocy przy załatwianiu niezbędnych formalności.
Ponadto, władze mogą zaproponować konkretnym przedsiębiorcom, którzy spełnią określone
kryteria niższy czynsz za wynajem lokali handlowych lub preferencyjne zasady dzierżawy.
Z rozporządzaniem pieniędzmi publicznymi wiąże się także zlecanie wykonania zadań
własnych organizacjom pozarządowym w ramach konkursów dotacyjnych lub tzw. małych
grantów. Gminy mogą dofinansowywać różnego rodzaju zadania, między innymi, z obszarów:
81
Więcej: K. Bałandynowicz-Panfil, U. Opacka, Analiza gender budget – budżet wrażliwy na płeć, Gdańsk 2005, źródło:
http://www.neww.org.pl/download/raport.pdf, dostęp: 13.03.2013 r.
54
kultury, sportu, ekologii, ochrony zdrowia itp. Co ciekawe – jak twierdzą samorządy –
promowanie równości nie jest ich zadaniem własnym (sic!), należy jednak pamiętać o tym, że
gender mainstreaming to polityka horyzontalna, co oznacza, że ma być wdrażana we
wszystkich obszarach życia społecznego, a nie stanowić odrębną dziedzinę. W tym przypadku,
władze samorządowe mogą przy wyborze projektów ubiegających się o dofinansowanie
promować te, które respektują i wdrażają zasadę równości, czy to pod postacią konkretnych
działań równościowych w ramach planowanych projektów (np. przy organizacji imprezy
sportowej dla młodzieży można zaproponować dwa rodzaje dyscyplin sportowych, tak, aby
zainteresować zarówno chłopców jak i dziewczynki – wiadomo bowiem, że dziewczynki mniej
licznie grają w piłkę nożną czy koszykówkę, a chłopcy znacznie rzadziej uczęszczają na jogę
czy fitness), czy też promując równościowe zarządzanie projektem.
Zakończenie
Choć wciąż nielicznie, to pojawiają się jednak inicjatywy świadczące o rosnącej
potrzebie skutecznej realizacji polityki równości płci na poziomie lokalnym. Znikomość tego
rodzaju przedsięwzięć jest konsekwencją nie tylko niedostatku wiedzy i świadomości ze
strony osób odpowiedzialnych za prowadzenie polityki lokalnej, ale także braku
ogólnodostępnych równościowych narzędzi zarządzania publicznego, w tym systemowej i
horyzontalnej polityki równości płci, kreowanej przez rząd i wdrażanej na szczeblach
samorządowych z uwzględnieniem ich specyfiki regionalnej i lokalnej. Być może przyczyną
tego stanu rzeczy są głęboko zakorzenione w naszym społeczeństwie stereotypy, które mają
istotne znaczenie w kreowaniu polityki w ogóle i sprawowaniu władzy publicznej.
Podejmowanie inicjatyw w zakresie wdrażania i ochrony przestrzegania zasady
równości płci jest bardzo istotne, gdyż przeciwdziałanie dyskryminacji na tym polu nie opiera
się jedynie na jej zaniechaniu. Dbanie o równość to przede wszystkim aktywne działanie i
planowanie rozwiązań przyczyniających się do zmniejszania barier, których doświadczają
różne grupy społeczne w swobodnym dostępnie do dóbr, usług, informacji, infrastruktury. W
działaniach równościowych lekarska maksyma „po pierwsze nie szkodzić” to zdecydowanie za
mało. Równe traktowanie wszystkich obywateli to jedno z największych wewnętrznych
wyzwań rozwojowych stojących przed Polską.
55
Bibliografia
Publikacje zwarte:
- Bałandynowicz-Panfil K., Opacka U., Analiza gender budget – budżet wrażliwy na płeć, Gdańsk 2005.
- Gałuszka K., Identyfikacja rozwoju lokalnego i źródeł jego finansowania [w:] Finansowe aspekty rozwoju
lokalnego, pod red. T. Famulska, K. Znaniecka, 2004.
- Kot J., Zarządzanie rozwojem gmin a praktyka planowania strategicznego, Łódź 2003.
- Misiąg W., Budżet gminy dla praktyków. Wzory i przykłady uchwał, Warszawa 2004.
- Neimanis A., Polityka równości płci. Podręcznik, Warszawa 2006.
- Ockrent Ch., Przedmowa [w:] Czarna księga kobiet, pod red. Ch. Ockrent, Warszawa 2007.
- Zasada równości szans kobiet i mężczyzn w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa
2010
- Zielińska E., Lekcje uprawnienia, Prawne gwarancje równości kobiet i mężczyzn, Zeszyt Pełnomocnika nr 7,
Sekretariat Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, Warszawa 2004.
- Gender mainstreaming: conceptual framework, methodology and presentation of good practices, Strasburg
1998.
- Polityka równości płci. Polska 2007, przygotowany w ramach projektu „Gender Mainstreaming Initiative”
przy udziale środków własnych Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w ramach Gender
Thematic Trust Fund.
Akty prawne:
- Zarządzenie nr 3994/2009 Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 23 grudnia 2009 r. w sprawie
powołania Pełnomocnika Prezydenta m.st. Warszawy ds. równego traktowania.
- http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:52010DC0491:PL:NOT.
- http://www.Efs.Gov.Pl/Dzialaniapromocyjne/Documents/Poradnikaktualizacja2010.Pdf.
- http://www.neww.org.pl/download/raport.pdf.
- http://www.unicef.org/gender/gender_57317.html.
56
Anna Mężyk
Niepełnosprawność umysłowa a prawo do inności
Część teoretyczna
Celem niniejszego artykułu82 jest krytyczna refleksja nad społecznym obrazem osób z
niepełnosprawnością umysłową. Istotą będzie sposób postrzegania takich osób przez
pełnosprawnych. Pytaniem, nad którym wciąż rozmyślam, jest: czy osoba nie w pełni
sprawna intelektualnie jest taktowana jak ‘obcy’ w społeczeństwie czy też jako ‘drugi’, ‘inny’
człowiek, który różni się, ale różnica jest częścią jego tożsamości. Czy daje się jej prawo do
inności? W części praktycznej przedstawię propozycje działań edukacyjnych kierowanych do
uczniów szkół podstawowych.
Od wypowiedzenia pamiętnych słów Marii Grzegorzewskiej („Nie ma kaleki jest
człowiek”83) minęło sporo czasu. Pedagożka domagała się uznania podmiotowości osoby z
niepełnosprawnością umysłową, dostrzeżenia w niej człowieka, pełni osobowości84. Wydaje
się, że od tego momentu nastąpiło wiele pozytywnych zmian w życiu codziennym
niepełnosprawnych. Przykładem niech będzie prawo do pracy, dostępu do edukacji,
instytucji. Wciąż jednak, według Ireny Ramik-Mażewskiej: „W realiach życia społecznego nie
ma
nadal
tradycji
traktowania
osób
niepełnosprawnych
–
a
niepełnosprawnych
intelektualnie w szczególności – jako ludzi z ich własnymi, subiektywnymi nastawieniami i
oczekiwaniami, z ich osobistymi potrzebami i problemami; nie ma też aprobaty pełnego
respektowania ich społecznej autonomii, obywatelskich praw i przywilejów”85. Osoba z
niepełnosprawnością intelektualną dalej rzadko uznawana jest w opinii powszechnej za
podmiot, osobowości, z którą można nawiązać jakąś więź. Głośno mówi się o potrzebie
integracji jednak bez zmiany świadomości społecznej integracja nie nastąpi, gdyż jest ona
82 Zagadnienie obrazu niepełnosprawności intelektualnej opisane zostało w nieopublikowanej pracy magisterskiej pt.
Dziecko nie w pełni sprawne w literaturze XIX i XX wieku (niepełnosprawność umysłowa, autyzm, schizofrenia dziecięca)
napisanej pod kierunkiem dr hab. prof. UW Magdaleny Joncy.
83 O. Lipkowski, Pedagogika specjalna (zarys), Warszawa 1977, s. 56.
84 C. Kosakowski, Problem podmiotowości i autorewalidacji w pedagogice specjalnej, [w:] Problem podmiotowości
człowieka w pedagogice specjalnej, pod red. H. Machel,Toruń 1999, s. 40.
85 I. Ramik-Mażewska, Od izonomii w stronę alienacji-sytuacja rodzinna dorosłych osób z niepełnosprawnością
intelektualną, [w:] W stronę podmiotowości osób niepełnosprawnych, pod red. A. Klinik, Kraków 2008, s. 81.
57
procesem dwupodmiotowym86.
Osoba z niepełnosprawnością umysłową to ktoś ‘inny’, ta ‘inność’ jest nieusuwalną
częścią jej tożsamości. Poznanie z nią jest doświadczeniem czegoś niepojętego87. Być może
dlatego funkcjonuje w społeczeństwie jako ktoś obcy. Wykładnię obcości zaproponował
Zygmunt Bauman w swojej książce Ponowoczesność jako źródło cierpień. Obcego porównuje
on do ‘brudu’, bo „porusza się o własnych siłach, z własnej inicjatywy przenosi się z miejsca
na miejsce i sam obiera sobie kierunek, podważając sens i celowość ładotwórczej krzątaniny
(...)”88. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną również próbuje odnaleźć się w świecie na
swój własnych sposób, nie zawsze zna normy społeczne i przestrzega ich. Za te ‘nieporadne’
próby spotyka ją izolacja.
Na potwierdzenie słów o izolacji i dyskryminacji osób z niepełnosprawnością
umysłową należałoby podać wyniki badań. Najnowsze ze znanych mi to książka Agnieszki
Woynarowskiej Niepełnosprawność intelektualna w publicznym i prywatnym dyskursie. Ta
pozycja pozwala na refleksję nad tym, dlaczego osoba z niepełnosprawnością intelektualną
funkcjonuje na marginesie życia społecznego? Jakie mechanizmy do tego doprowadzają? Co
jest przyczyną – język? A może wszechobecna kultura rozumu, który stał się ‘kryterium
swojskości’89? Autorka, pisząc o poczuciu tożsamości osób niepełnosprawnych, odwołuje się
do znanych słów, iż człowiek „uczy się, że jest tym, kim nazywają go inni”90. Opinia społeczna
ma wpływ na kreowanie tożsamości osoby nie w pełni sprawnej, która rzadko jest
dopuszczana do głosu, nawet jeśli ma mówić o samej niepełnosprawności91. Woynarowska
przeanalizowała
wiele kampanii
społecznych,
programów
telewizyjnych,
artykułów,
publikacji, badała działalność stowarzyszeń i fundacji. Wyniki jej badań pokazują, że
tematowi niepełnosprawności intelektualnej często towarzyszą lęk i stereotypy92. Autorka
wskazała również, że w stosunku do osób z niepełnosprawnością umysłową jeśli używa się
słowa ‘tolerancja’ to ma ono negatywne znaczenie: „‘tolerancja’ zawiera w sobie
przeświadczenie o naszej (sprawnych) wyższości”93. Przy takim pojmowaniu tego terminu o
integracji nie może być mowy. Dodatkowo osoba z niepełnosprawnością umysłową otrzymuje
86
I. Ramik-Mażewska…, op. cit., s. 78.
A. Woynarowska, Niepełnosprawność intelektualna w publicznym i prywatnym dyskursie, Kraków 2010.
88 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s 18.
89 A. Woynarowska…, op. cit., s. 22.
90 Ibidem, s. 31, [za:] P.L. Berger, Zaproszenie do socjologii, przeł. J. Stawiński, Warszawa 1988, s. 100 –128.
91 Ibidem, s. 298. Autorka nazywa to ‘unieważnieniem przez milczenie’.
92 Ibidem, s. 111 – 193.
93 Ibidem, s. 304.
87
58
od społeczeństwa etykietkę, a czasem wręcz przypisywana jej jest tożsamość dewianta94.
Niepełnosprawny opisywany jest jako ktoś ‘inny’, ale nie ‘różny’ (drugi), tylko ktoś gorszy.
Jest wykluczany z wielu aktywności takich jak praca czy możliwość założenia rodziny95.
Potwierdza to również jeden z artykułów pochodzący z publikacji Fundacji Grejpfrut. Jego
autorka Izabela Bal przytacza wyniki ankiety: „Respondenci są zdania, że większe prawo do
pracy powinni mieć mężczyźni, a osoby z niepełnosprawnościami powinny ustępować
stanowiska osobom zdrowym”96.
Odrębną kwestią jest język, którym mówimy o niepełnosprawności intelektualnej, a w
szczególności - różnorodność i nieuporządkowanie definicji. Terminy takiej jak ‘debil’,
‘imbecyl’, ‘idiota’ zostały wykreślone z nomenklatury naukowej w 1968 r., ale istnieją jeszcze
w języku potocznym97. Do dziś również używa się takich pojęć, jak np. upośledzony, inwalida.
Nie są one jednak ani precyzyjne, ani neutralne. Niepełnosprawność umysłowa kojarzona jest
z odchyleniem od normy, brakiem czegoś niezbędnego98. Niepełnosprawny różni się od
pełnosprawnych, ma do tego prawo, to część jego tożsamości, ta różnica nie może być
pojmowana jednak jako deficyt. Mówiąc o niepełnosprawnych i pełnosprawnych tworzy się
opozycje typu: ‘normalny-nienormalny’, ‘swój-obcy’, ‘taki sam-odmienny’.99 Zdecydowanie
deprecjonują one niepełnosprawnych, gdyż ukazują ich jako anormalnych100. Norma bywa
kojarzona ze zdrowiem101, stąd błędnie można wnioskować, że niepełnosprawność jest
chorobą102. Jednak (po prostu) niepełnosprawność to niepełnosprawność. Władysław Dykcik
w swojej pracy zwrócił uwagę na nietolerancję, a wręcz ‘złośliwość’ panującą w języku
potocznym i naukowym. Powszechnie mówi się np. ‘głupi’ zamiast ‘z trudnościami w uczeniu
się’; ‘głuchy’ zamiast ‘z wadą słuchu’; ‘oligofrenopedagogika’ (pedagogika osób o małym
mózgu) zamiast ‘pedagogika specjalna’103. Kwestią sporną nadal jest termin ‘upośledzenie’
stosowany przez niektórych badaczy. Ja zgadzam się ze zdaniem, że termin ten ma
94
Ibidem, s. 297.
Ibidem, s. 34, 117.
96 Izabela Bal, Ageizm a „starszy kapitał ludzki”, [w:] W stronę równości. Wybór tekstów poświęconych polityce
równościowej, pod red. W. Pietrzaka, M. Pietrzak-Uszyńskiej, Wrocław 2012, s. 48.
97 W. Dykcik, Wprowadzenie w przedmiot pedagogiki specjalnej jako nauki, [w:] Pedagogika specjalna. Praca zbiorowa,
pod red. W. Dykcika, Poznań 2001, s. 14.
98 A. Krause, Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Kraków 2000, s. 16.
99 A. Woynarowska…, op. cit., s. 297. Za: B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2003, s. 307.
100 A. Gustavsson, E. Zakrzewska-Manterys, Wprowadzenie: społeczny kontekst upośledzenia, [w:] Upośledzenie w
społecznym zwierciadle, pod red. A. Gustavssona i E. Zakrzewskiej-Manterys, Warszawa 1997, s. 23-24.
101 W. Dykcik…, op. cit., s. 14.
102
To tzw. „medykalizacja niepełnosprawności”. Za: E. Zakrzewska-Manterys, Historia – jak odkrywano
niepełnosprawność, http://www.bardziejkochani.pl/konf/prog/konf_58.htm, dostęp: 05.11.2012 r.
103 W. Dykcik…, op. cit., s. 14.
95
59
zdecydowanie pejoratywny charakter. Na początku lat 80. XX wieku w języku polskim
powstał neologizm ‘niepełnosprawny’, który miał go zastąpić. Lecz zrodziło się kolejne
pytanie, czy nowe pojecie jest całkowicie neutralne?104.
Warto w tym miejscu przytoczyć wyróżnione przez Agnieszkę Woynarowską
sposoby mówienia o niepełnosprawności umysłowej po to, by wystrzegać się tych, które
prowadzą do dyskryminacji, a wspierać te, które kierują nasze myślenie w stronę
akceptacji osoby nie w pełni sprawnej. Wyróżnione przez autorkę dyskursy to m. in.:
- dyskurs pomocy: przedstawia niepełnosprawnego jako osobę, której koniecznie trzeba
pomóc;
- dyskurs sakralizujący: osoba nie w pełni sprawna intelektualnie to Dar Pana, anioł105;
- dyskurs negacji: z osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie ma pożytku;
- dyskurs eksterminacji: odbiera nie w pełni sprawnym prawo do głosu, bo lepiej byłoby im
się nie urodzić; ich życie jest bezwartościowe, bo nie mogą zrealizować pełni
człowieczeństwa106.
Agnieszka
Woynarowska
zwraca
uwagę
na
to,
że
przedstawianiu
postaci
niepełnosprawnych w mediach zbyt często towarzyszy smutek, brzydota, bezradność107.
Mówi się, że są oni nieszczęśliwi, są zagrożeniem, nie mają potrzeb lub też, że mają
ogromny popęd seksualny. Są to opinie nie o samym człowieku (jego osobowości), ale o
deficytach i wadach108. Według autorki nie w pełni sprawni z tak wielu etykiet mogą zostać
uwolnieni tylko za pomocą przedstawiania ich rzeczywistej codzienności, pokazywania
jako innych, ale tak samo pełnowartościowych ludzi109.
Anna
Sobolewska
zwraca
uwagę
na
anglosaski
sposób
mówienia
o
niepełnosprawności intelektualnej. Przytacza przykład, w którym opisywane osoby z
zespołem Downa to ludzie sukcesu, uczestniczący m. in. w życiu sportowym i
artystycznym. Autorka zastanawia się, dlaczego w Polsce dziecko z niepełnosprawnością
intelektualną nie pojawia się wśród innych dzieci w programach telewizyjnych dla
104
A. Gustavsson, E. Zakrzewska-Manterys…, op. cit., s. 22-23.
Czy nie jest to ‘relegowaniem jej’ ze świata ziemskiego, świata sprawnych? Za: A. Sobolewska, Cela: odpowiedź na zespół
Downa, Warszawa 2002, s. 234.
106 A. Woynarowska…,op. cit., s. 120 – 125.
107 Ibidem, s. 120 – 125.
108 Ibidem, s. 134 – 138.
109 Ibidem, s. 141, 189.
105
60
najmłodszych110. Ja ze swojej strony zastanawiam się, czy w Polsce możliwa jest kariera
kobiety z zespołem Downa w modelingu na miarę Karrie Brown?111 Niestety muszę zgodzić
się ze słowami Sobolewskiej, iż: „Prawdziwa niepełnosprawność umysłowa wydaje się
mniejszym ograniczeniem niż formy ‘upośledzenia umysłowego’ wpisane we współczesną
kulturę masową”112.
W tym kontekście warto sięgnąć także do wyników Raportu z monitoringu działań
równościowych dolnośląskich samorządów. W jednym z artykułów Małgorzata Płonczkier
pisze, że: „w województwie dolnośląskim, największą liczbę organów/ wydziałów/instytucji,
działających w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć, orientację
seksualną oraz niepełnosprawność, stanowią te związane z ostatnim wymienionym obszarem
(niepełnosprawnością)”113. Chciałabym powiedzieć w odpowiedzi na te dane – i dobrze!
Niestety, nie wiem w jaki sposób spełniają swoją rolę i jaka jest jakość ich pracy.
Warto (wielokrotnie, wciąż na nowo) rozważać, co jeszcze można by zrobić po to, by
osoba z niepełnosprawnością intelektualną czuła się pełnoprawnym i pełnowartościowym
członkiem społeczeństwa, by znalazła w nim swoje godne miejsce. Myślę, że zasadniczą
kwestią jest przyznanie osobom z niepełnosprawnością umysłową prawa do inności: „Pisząc,
że niepełnosprawni intelektualnie zawsze będą inni, myślę; niepełnosprawni intelektualnie
mają prawo być inni, mają prawo zachować swoją inność, bo ta inność, tworząca inną jakość
bycia-w-świecie, buduje ich tożsamość. Jest to zgodne z postulatami E. Lévinasa otwarcia się
na inność, otwarcia, które nie prowadzi do redukcji różnicy, ale wyzwala zaistnienie więzi
między ludzkich pomimo nieredukowalnej odmienności Innego”114. Uznanie ‘różnicy innego’
to równocześnie akceptacja jego podmiotowości115. Relacja wtedy opierałaby się na
wzajemnym uczeniu się i „przyzwoleniu na konstruowanie alternatywnych projektów bycia w
świecie”116.
Pisząc o traktowaniu osób z niepełnosprawnością intelektualną jak pełnoprawnych
podmiotów, należy (jak już wspomniałam): „(…) traktować osoby z niepełnosprawnością
jak osoby dorosłe. Jeśli osoba z niepełnosprawnością przychodzi z opiekunem/opiekunką,
110
A. Sobolewska, Maski Pana Boga [w:] Upośledzenie w społecznym zwierciadle..., op. cit., s. 281 – 286.
Oto odnośnik do fanpage’a - https://www.facebook.com/karriebrownmodel, dostęp: 20.12.2013 r.
112 A. Sobolewska, Cela…, op. cit., s. 185.
113 M. Płonczkier, Raport nr 3: płeć, orientacja seksualna oraz niepełnosprawność [w:] Raport z monitoringu działań
równościowych dolnośląskich samorządów, pod red. W. Pietrzaka, Wrocław 2012, s. 68.
114 A. Woynarowska…, op. cit., s. 11. Za: B. Skarga, Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Kraków 1997.
115 T. Todorov, Podbój Ameryki. Problem innego, przeł. J. Wojcieszak, Warszawa 1996, s. 274.
116 A. Woynarowska…, op. cit., s. 37.
111
61
należy zwracać się do osoby, która załatwia swoje sprawy, a nie do jej osoby towarzyszącej
(...)”117. Zdaję sobie sprawę z tego, że nie zawsze jest to łatwe lub w ogóle możliwe. Jednak
gdy mamy do czynienia z osobą, która jest w stanie się komunikować to należy jej to
umożliwić. Współcześnie bardzo często terapia kierowana jest w stronę usamodzielniania
takich osób: należy dać im możliwość wykazania się, poczucia sprawstwa, bycia
podmiotem swoich działań. Niepełnosprawnym powinno przyznać się również ‘prawo do
mówienia’ w ogóle np. o sobie, swoich potrzebach. Niech będzie ich słychać. W imieniu
osób nie w pełni sprawnych (nie tylko z niepełnosprawnością intelektualną) wypowiadał
się Dietmar Zöller, który w swojej autobiografii pisał: „Chcemy, żeby nie tylko pisano o nas
książki, ale również nas słuchano”118.
Kolejnym
znakomitym
sposobem
przeciwdziałającym
dyskryminacji
wykorzystywanym często w działalności fundacji i stowarzyszeń jest integracja poprzez
twórczość. Przykładem może być projekt, w ramach którego w czasie uroczystych
obchodów Światowego Dnia Osób Niepełnosprawnych przygotowano integracyjne
warsztaty artystyczne w Galerii i Pracowni ArtBut oraz wystawy prezentującej prace
twórców niepełnosprawnych umysłowo. Z oferty skorzystało 180 osób niepełnosprawnych.
Kwota dotacji wynosiła 6 500 PLN119. Twórczość, kreacja czegoś daje osobom
niepełnosprawnym świadomość własnej mocy i poczucie rozwoju120.
Ostatnią kwestią na tle poprzednich rozważań będzie refleksja na temat haseł
znanych kampanii społecznych: „Niepełnosprawni są sprawni” czy też „Niepełnosprawność
– normalna sprawa”. Są one próbą dekonstrukcji języka, rozbijania jego krzywdzących
opozycji (np. wspomnianej ‘normalny-nienormalny’)121. Ważny jest też kontekst
przedstawiania niepełnosprawności intelektualnej, niech przestanie to być smutek i
bezradność.
117
Anna Urbańczyk, Przystosowanie organizacji i instytucji do potrzeb różnych grup społecznych [w:] W stronę równości...
, op. cit., s. 231. Za: Jak zachować się wobec osoby niepełnosprawnej czyli krótka lekcja savoir vivre, Warszawa 2009.
118 D. Zöller, Gdybym mógł z wami rozmawiać... .Autystyczny chłopiec szuka porozumienia, przeł. M. Szydłowka (proza) G.
Strzelecka i J. Gryz (wiersze), Warszawa 1994, s. 10.
119 M. Płonczkier, Raport nr 3: płeć, orientacja seksualna oraz niepełnosprawność [w:] Raport z monitoringu działań
równościowych…, op. cit., s. 102.
120 M Czerwińska, Twórczość osób niepełnosprawnych [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 6, pod red. T. Pilcha,
Warszawa 2003, s. 850-853.
121 A. Woynarowska, dz. cyt., s. 38.
62
Część praktyczna
Mam wrażenie, że temat niepełnosprawności intelektualnej jest w szkole podstawowej
pomijany. Sprawdzając programy nauczania języka polskiego najczęściej natrafiałam na
propozycje tematów dotyczących niepełnosprawności fizycznej, bądź choroby. Nic jednak
dziwnego skoro w podstawie programowej znaleźć można lektury odnoszące się do tej
tematyki (Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród, Astrid Lindgren Bracia Lwie
Serce122). Pozycji, w której głównym bohaterem byłaby osoba z niepełnosprawnością
umysłową nie ma. Z drugiej strony, wydaje mi się, że warto by taki tekst tam się znalazł, gdyż
obie podstawy programowe (stara123 i nowa) podkreślają znaczenie poznawania literatury,
która poszerza wiedzę o człowieku, propaguje funkcjonowanie dziecka w kulturze wartości,
wychowywania w atmosferze tolerancji i empatii.
W programie podręcznika Między nami, oprócz wyżej wymienionych lektur
odnalazłam również książkę Katarzyny Ryrych Wyspa mojej siostry124, która jest próbą
wejrzenia w świat osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Sama przy tworzeniu cyklu
lekcji dla uczniów klasy czwartej zastanawiałam się, jakie lektury można by włączyć do
programu kształcącego i wychowawczego realizowanego na lekcjach języka polskiego125.
Według mnie jedną z nich jest Nie zabierajcie misia! Babbis Friis-Baastad, która traktuje o
prawdziwej przyjaźni, RÓWNORZĘDNEJ relacji między dzieckiem i jego niepełnosprawnym
bratem.
Ale rozmawiać o niepełnosprawności można nie tylko w kontekście książek. Innym
rozwiązaniem jest przedstawianie i analizowanie kampanii społecznych (plakatów126,
spotów). Poprzez taką formę wypowiedzi dzieci oprócz doświadczania czym jest tolerancji i
empatia uczą się odczytywać współczesne środki przekazu; uczą się je analizować i
interpretować. Uświadamiają sobie, dlaczego plakaty/spoty powstają, co oferują sprawnym i
122
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego
oraz
kształcenia
ogólnego
w
poszczególnych
typach
szkół,
źródło:
https://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2032, dostęp: 3.11.2012 r.
123 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 sierpnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, źródło:
https://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2032, dostep: 3.11.2012 r.
124 A. Łuczak, A. Murdzek, Między nami. Program nauczania języka polskiego w szkole podstawowej, Gdańsk 2012, s. 24 –
27, źródło: http://gwo.pl/programy-nauczania-m299, dostęp: 3.11.2012 r.
125 Materiałów, pomocy, pomysłów szukałam również w czasopismach metodycznych. Niestety, zazwyczaj przeznaczone one
były dla uczniów klas gimnazjalnych, np. G. Bogucka, Inny? Scenariusz lekcji dla klas gimnazjalnych [w:] Zeszyty Szkolne
2009, nr 3, s. 98.
126 Pomysł za: H. Dobrowolska, U. Dobrowolska, Jutro pójdę w świat. Podręcznik do kształcenia literackiego, kulturowego i
językowego dla szkoły podstawowej. Klasa 4, Warszawa 2012. Dzieci podczas zajęć edukacyjnych mogą stworzyć coś
własnego - plaktat/film prezentujący dane zagadnienie.
63
niepełnosprawnym, czemu służą. Przede wszystkim jednak zauważają, że niepełnosprawni są
wśród nas, choć czasem mogą być odtrącani i nie zawsze są rozumiani. Mogą być
przyjaciółmi. Wartym uwagi jest spot pt. Mam prawo!127. Poruszono w nim kwestię praw
osób z niepełnosprawną np. do rozwoju, zabawy, do bycia sobą. Co ciekawe narratorem jest
dziecko, co w sposób oczywisty ułatwia odbiór. Krótki film kształtuje postawę tolerancyjną,
uczy wyrozumiałości, wychowuje w poczuciu równości. W zwięzłej formie zawarty jest głęboki
przekaz, że ‘ograniczenia’ niepełnosprawnych istnieją tylko w naszych głowach.
Wszystkie wymienione pomysły mogą mieć zastosowanie przy różnego rodzaju
działaniach edukacyjnych (nie tylko tych szkolnych). Do artykułu załączam zdjęcie plakatu
wykonanego przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 91 we Wrocławiu podczas lekcji języka
polskiego 11 kwietnia 2013 r. Temat zajęć dotyczył niepełnosprawności w ogóle, jej
postrzegania, postaw wobec niepełnosprawnych. Uczniowie zapoznali się z przykładowymi
plakatami kampanii społecznych i wykonali swoje własne (mówiące o prawie osób z
niepełnosprawnościami do równego traktowania). Niestety, tylko jedna grupa w swojej pracy
odwołała się do niepełnosprawności umysłowej (na plakacie symboliczne odwrócone ‘ś’),
reszta grup przedstawiła niepełnosprawność pod względem ruchowym. Wydaje się, że jest to
spowodowane
‘brakiem
widoczności’
osób
z
niepełnosprawnością
intelektualną
w
społeczeństwie.
127
Fundacja „Promyk słońca”, Mam prawo! Kampania informacyjna na rzecz praw dzieci niepełnosprawnych, źródło:
http://www.youtube.com/watch?v=P5FFbkUc3Ew, dostęp: 13.05.2013 r.
64
Załącznik nr 1
65
Bibliografia
Publikacje zwarte:
- Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000.
- Dobrowolska H., Dobrowolska U., Jutro pójdę w świat. Podręcznik do kształcenia literackiego, kulturowego i językowego
dla szkoły podstawowej. Klasa 4, Warszawa 2012.
- Krause A., Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Kraków 2000.
- Lipkowski O., Pedagogika specjalna (zarys), Warszawa 1977.
- Łuczak A., Murdzek A., Między nami. Program nauczania języka polskiego w szkole podstawowej, Gdańsk 2012.
- Pedagogika specjalna. Praca zbiorowa, pod red. W. Dykcika, Poznań 2001.
- Problem podmiotowości człowieka w pedagogice specjalnej, pod red. H. Machel,Toruń 1999.
- Sobolewska A., Cela: odpowiedź na zespół Downa, Warszawa 2002.
- Todorov T., Podbój Ameryki. Problem innego, przeł. J. Wojcieszak, Warszawa 1996.
- Upośledzenie w społecznym zwierciadle, pod red. A. Gustavssona i E. Zakrzewskiej-Manterys, Warszawa 1997.
- Woynarowska A. , Niepełnosprawność intelektualna w publicznym i prywatnym dyskursie, Kraków 2010.
- W stronę podmiotowości osób niepełnosprawnych, pod red. A. Klinik, Kraków 2008.
- Zöller D., Gdybym mógł z wami rozmawiać... .Autystyczny chłopiec szuka porozumienia, przeł. M. Szydłowka (proza) G.
Strzelecka i J. Gryz (wiersze), Warszawa 1994.
Czasopisma:
- Bogucka G., Inny? Scenariusz lekcji dla klas gimnazjalnych [w:] Zeszyty Szkolne 2009, nr 3.
Dokumenty i raporty:
- Raport z monitoringu działań równościowych dolnośląskich samorządów, pod red. W. Pietrzaka, Wrocław 2012.
- Fundacja Promyk słońca, Mam prawo! Kampania informacyjna na rzecz praw dzieci niepełnosprawnych.
Akty Prawne:
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
- Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 sierpnia 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.
http://fundacjagrejpfrut.cba.pl/publikacje/RAPORT%20Z%20MONITORINGU%20DZIAŁAŃ%20RÓWNOŚCIOWYCH.pdf
- http://fundacjagrejpfrut.cba.pl/publikacje/W%20STRONĘ%20RÓWNOŚCI.pdf
- http://gwo.pl/programy-nauczania-m299.
- http://www.youtube.com/watch?v=P5FFbkUc3Ew.
- https://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2032.
66
Sukienki na drzewach, czyli słowo o edukacji równościowej w
przedszkolu
Doprowadzenie do realnej równości mężczyzn i kobiet jest nadrzędnym celem polityki
równościowej realizowanej w krajach Unii Europejskiej. Istotą tej najbardziej zaawansowanej
polityki jest przede wszystkim osiągnięcie równości obu płci we wszystkich sferach życia
codziennego: dostępu do dóbr, usług oraz edukacji, wyrównania szans na rynku pracy, itd.
Obowiązujący stan prawny reguluje większość z tych kwestii. W kwestii praktyki bywa jednak
różnie, gdyż wciąż niemały problem stanowi stereotypowe pojmowanie ról przypisywanych
kobietom i mężczyznom przez społeczeństwo, które doprowadza do hermetyzacji kanonów
zachowań nobilitujących reprodukowanie przyjętych niegdyś schematów. Z tych powodów
inicjowanych jest wiele działań w różnych obszarach życia społecznego, których celem jest
przeciwdziałanie stereotypom oraz zapobieganie ich petryfikacji.
Niezmiernie istotne w dążeniu do osiągnięcia realnej równości płci jest wdrażanie
elementów polityki antydyskryminacyjnej już na etapie edukacji wczesnoszkolnej. Będąc
właśnie w wieku przedszkolnym, dziecko kształtuje swój światopogląd i buduje obraz świata.
Przejmując od rodziców i nauczycieli wzorce – niestety często przesiąknięte stereotypami –
zaczyna je powielać, co na późniejszych etapach rozwoju oraz w dorosłym życiu często
skutkuje poczuciem niemożności równościowego funkcjonowania w społeczeństwie. Stąd
konieczność tworzenia takich warunków wychowawczych, w których dziecko nie będzie miało
poczucia odmiennego traktowania ze względu na swoją płeć biologiczną, bo choć dziewczynki
i chłopcy, kobiety i mężczyźni różnią się od siebie to „istniejące niewątpliwie zróżnicowanie
cech psychicznych i zachowania obu płci jest skutkiem przede wszystkim wpływu
przekazywanych w toku socjalizacji stereotypów płciowych a zarazem powodowanego tymi
stereotypami odmiennego traktowania osób obu płci”.128
Dziecko już w wieku 2 lat potrafi odróżnić kobietę od mężczyzny, choć tylko na
podstawie wyglądu: ubrania, fryzury, itd. Piaget uważał, że dziecko jest zdolne do
128
A. Moir, D. Jessel, A. Vasta, Za: M. Chomczyńska-Rubacha, Płeć i rodzaj w edukacji, Łódź 2004, s. 43.
67
stereotypowego postrzegania świata „od chwili uzyskania stałości poznawczej w postrzeganiu
przedmiotów, która manifestuje się pierwszymi kategoryzacjami: mały – duży, silny – słaby
(…) od tego momentu jest gotowe do przyjmowania i przetwarzania stereotypów”.129
By uporządkować kategorie stereotypów związanych ze społecznymi rolami kobiet i
mężczyzn, warto przytoczyć podział przedstawiony przez badaczy zajmujących się
problematyką stereotypów:
1. Podział ról w domu.
2. Podział ról zawodowych.
3. Podziały dotyczące wyglądu fizycznego (kobieta – delikatna, mężczyzna – mocny).
4. Podziały związane z cechami osobowości (u kobiet – wrażliwość, współpraca, zależność,
emocjonalność, brak agresji, u mężczyzn – dominacja, niezależność, agresja, duże poczucie
własnej wartości, brak emocjonalności.130
Nie bez pardonu na pierwszym miejscu wymieniany jest podział ról w domu, bowiem właśnie
rodzice pełnią najważniejsze funkcje w uspołecznianiu dziecka. Jak pisze Napora: „We
współczesnej psychologii dominuje podejście ujmujące człowieka nie tylko jako jednostkę z
jej cechami i właściwościami, ale jako jednostkę w kontekście rodzinnym, gdyż rodzina
wywiera szczególnie na dziecko silny wpływ, kształtując postawę wobec innych i własnej płci.
Sytuacja ulega zmianie kiedy dziecko poddawane jest oddziaływaniu tylko jednego z
rodziców, mając w ten sposób ograniczone możliwości poznawania specyfiki funkcjonowania
w rolach stereotypowo przynależnych do płci biologicznej (…) dziecko wychowywane tylko
przez jednego z rodziców, pozbawione jest wzorca roli męskiej/kobiecej w sferze stosunku
wobec siebie i innych, ponieważ do ukształtowania wizerunku swojej roli społecznej,
rodzicielskiej potrzebni są obydwoje rodzice.”131
W związku z powyższym nasuwa się jeden z najważniejszych wniosków związanych z
kształtowaniem obrazu ról społecznych pełnionych przez kobiety i mężczyzn,
a
przekazywanym dzieciom przez dorosłych, a mianowicie, że jeśli dziecko wychowuje się w
rodzinie niepełnej przejmuje wzorzec przekazywany przez wychowującego je rodzica, np. jeśli
dziewczynka wychowywana jest tylko przez ojca przejmie wzorce zachowań męskich.
Niezwykle istotna staje się tutaj rola wychowawców w przedszkolu, a na późniejszych etapach
129
M. Chomczyńska-Rubacha, Role płciowe kultura i edukacja, Łódź 2006, s. 111.
E.
Napora,
Skrzydła
i
korzenie,
Niebieska
Linia,
2005,
nr
2,
http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4434-skrzydla-i-korzenie, dostęp: 20.12.2013 r.
131 Ibidem.
130
źródło:
68
edukacji nauczycieli, gdyż to również obserwując ich zachowania, dziecko kształtuje swoją
płciowość pojmowaną w kategoriach „kobiecości” lub „męskości” (wyuczone schematy płci).
Podzielona piaskownica
Należy zwrócić uwagę na to, że na etapie edukacji wczesnoszkolnej (przedszkole, klasy IIII) kobiety odgrywają bardzo istotną rolę, ponieważ to one najczęściej uczestniczą w
wychowywaniu i socjalizacji dziecka: w domu matki, w przedszkolu i szkole wychowawczynie
oddziałując na uczniów tworzą obraz ich płci. Właśnie na etapie edukacji przedszkolnej i
wczesnoszkolnej buduje się stereotypowe podejście do płci: dziewczynkom w przedszkolach
organizuje się kąciki zabaw wyposażone w kuchenki, plastikowe naczynka, lalki, żelazka, małe
miotełki do zamiatania itp., chłopcom natomiast udostępnia się do zabawy samochodziki,
drewniane klocki oraz narzędzia, którymi powinni (z racji umownego kontraktu społecznego)
posługiwać się w przyszłości, w tym młotki, śrubokręty itp.
Taka sytuacja powoduje konstytuowanie potencjalnego modelu przyszłej rodziny, w
którym dziewczynka „opiekując” się lalkami przygotowuje się do roli matki, chłopiec
natomiast poprzez wypowiedziany lub nie zakaz bawienia się lalkami buduje w sobie
przekonanie, że do opieki nad dzieckiem się nie nadaje. Podobnie jest z nobilitowaniem
zachowań grzecznych, miłych i łagodnych dziewczynek, co z jednej strony sprzyja
wykształceniu się w nich dobrych nawyków, ale z drugiej może doprowadzić do ich
nadmiernej uległości i posłuszeństwa, co w efekcie skutkuje często wyzbyciem się własnego
zdania, potrzeb czy pragnień. Opisane sytuacje tworzą jeden z podstawowych stereotypów
zaszczepianych w społeczeństwie, a mianowicie, że dziewczynka kojarzą się z dobrocią,
przyjaznym nastawieniem, opiekuńczością i troskliwością, a chłopcy z zaradnością, siłą,
sprawnością i asertywnością. Zarysowuje się tutaj pewne przeciwieństwo cech kojarzonych z
zachowaniami „męskimi” i „kobiecymi”, w wyniku którego wmawia się ludziom obu płci, że
np. chłopiec nie powinien zachowywać się jak „baba”, ma być samodzielny i w żadnym
wypadku nie może okazywać słabości (bo przecież „chłopaki nie płaczą”).
Miejscem podziałów płciowych stał się nawet plac zabaw. Uważa się, że dziewczynki
jako istoty delikatne nie powinny wspinać się po drzewach czy buszować w tzw. „małpich
gajach”, a raczej przystoi im huśtać się grzecznie na huśtawkach. Zabawa w piaskownicy
dopuszczalna jest dla dziewczynek pod warunkiem dbania o niepobrudzenie się w trakcie
robienia babek z piasku. Co innego chłopcy – konstruktorzy piaskowych zamków i pałaców,
69
którzy swoją pracę mogą wykonywać nawet klęcząc, bo pobrudzony chłopiec spełnia
„przedszkolne standardy męskości”. W ten oto sposób buduje się obraz płci męskiej jako tej
„lepszej”, bo chłopcy nie tylko mogą więcej w kwestii zabawy czy nieposłuszeństwa, ale często
otrzymują bardziej odpowiedzialne zadania, jak np. pomoc nauczycielce w przenoszeniu lub
zawieszaniu czegoś ważnego itd.. W tym samym czasie dziewczynki spokojnie wycinają i
wyklejają, ponieważ biorąc pod uwagę (stereotypowe oczywiście) predyspozycje płciowe jest
to zajęcie bardziej dla nich odpowiednie.
Pedagogika wrażliwa na płeć
Pierwszą podstawę programową uwzględniającą równość płci wprowadzono w Szwecji w
1998 r. Głównym celem tego działania było uświadamianie dzieci, że niezależnie od płci
biologicznej mają takie same możliwości i szanse. Twórcy podstawy oparli się na założeniu, że
już w przedszkolu należy uświadamiać dzieciom czym są stereotypy i jak postępować, aby im
nie ulegać. Uznano, że przedszkole ma być miejscem wolnym od stereotypów – ma dawać
maluchom bez względu na ich płeć takie same szanse rozwoju.
Podobne założenie przyświeca polskiej podstawie programowej obowiązującej od 2009
r. i uwzględniającej założenia polityki gender mainstreaming. Twórcy podstawy wzięli pod
uwagę różnice występujące w dojrzałości dzieci rozpoczynających edukację szkolną, dając
możliwość dużej indywidualizacji zagadnień edukacyjnych w zależności od potrzeb i
możliwości konkretnych uczniów. Ponadto podstawa programowa edukacji wczesnoszkolnej
została sformułowana tak, aby umożliwiała dzieciom łagodne wejście w okres edukacji
szkolnej. Oczywiście nie chodzi o to, by narzucać dziewczynkom chodzenie po drzewach, a
chłopcom bawienie się lalkami, lecz o to, aby zapewnić im poczucie bezpieczeństwa i
akceptacji jeśli zdecydują się na tego typu zachowania. Ponadto należy uwrażliwiać
nauczycieli oraz rodziców na treści, które przekazują dzieciom (głównie te zawarte w
podręcznikach szkolnych czy też bajkach) ponieważ mogą one przyczyniać się do
wzmacniania stereotypów związanych z pełnieniem ról społecznych kobiet i mężczyzn.
Równościowa perspektywa w nauczaniu budzi wiele kontrowersji. Najwięcej zarzutów
pada pod adresem wieku dzieci, które mają być objęte ową edukacją. Rodzice widzą w niej
zagrożenie, jednakże jak podkreśla Karin Graff, psycholożka zajmująca się dziećmi: „Dzieci są
niesamowicie podatne. Uczą się zachowań przez podpatrywanie i naśladowanie dorosłych.
70
Jeśli chcielibyśmy więc czekać z równościowym wychowaniem do czasu, kiedy zaczną szkołę,
chłopcy i dziewczęta będą już wtedy wtłoczeni w przypisane role”.132
Warto więc w meandry edukacji równościowej wprowadzić najpierw rodziców, by mogli
uświadomić sobie konieczność zmiany perspektywy nauczania z tej tradycyjnej, na tę
nakierowaną na unikanie stereotypów. Rodzice powinni rozumieć, że rolą przedszkola jest nie
tylko nauka podstawowych czynności samoobsługowych dziecka czy tych przygotowujących je
do rozpoczęcia edukacji w szkole, ale także, a może przede wszystkim, nauczenie go szacunku
do samego siebie oraz innych ludzi bez względu na ich płeć.
132
S. Hasbar, Równość zaczyna się w przedszkolu, źródło: http://www.feminoteka.pl/readarticle.php?article_id=944,
dostęp: 20.12.2013 r.
71
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
- M. Chomczyńska-Rubacha, Płeć i rodzaj w edukacji, Łódź 2004.
- M. Chomczyńska-Rubacha, Role płciowe kultura i edukacja, Łódź 2006.
Czasopisma:
- E. Napora, Skrzydła i korzenie, Niebieska Linia, 2005, nr 2.
- http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4434-skrzydla-i-korzenie.
- http://www.feminoteka.pl/readarticle.php?article_id=944
72
dr Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska
Otwartość w innowacyjnym rozwoju regionów – problem
imigrantów jako element polityki równościowej
Celem polityki równościowej jest zwalczanie nierówności stanowiących objaw nie tylko
braku poszanowania jednostki, ale również zagrażających zrównoważonemu rozwojowi
społeczno-ekonomicznemu państw. Tym samym odmienne traktowanie poszczególnych osób
w sytuacji, w której nie ma ku temu obiektywnych podstaw, stanowi poważny problem
współczesnych gospodarek wiedzy. Przy czym pojęcie odmienne traktowanie oznacza
zarówno wykluczenie jak i uprzywilejowanie m.in. z powodu pochodzenia narodowego, rasy
lub płci, pociągające za sobą ograniczenie lub wyłączenie korzystania z praw człowieka i
podstawowych wolności.133 Niezależnie od przyjętej wykładni, dyskryminacja jest przykładem
bezrefleksyjnego marnotrawstwa zasobu szczególnie cennego – kapitału ludzkiego. T.W.
Schultz i G. S. Becker określili go jako „zbiór cech, wrodzonych talentów, predyspozycji,
postaw, wyznawanych wartości, nabytych umiejętności i wiedzy ludzi, które mogą być
wzbogacane poprzez inwestycje.”134
Na problemy polityki równościowej można zatem spojrzeć również z szerszej
perspektywy. Nie tylko jak na problem równouprawnienia jednostki, ale również jak na
zakłócenia uniemożliwiające wykorzystanie całkowitego potencjału regionu lub kraju
skumulowanego w kapitale ludzkim. Na szczególne miejsce tolerancji w rozwoju
ekonomicznym regionu i efektywnym wykorzystaniu kapitału ludzkiego wskazuje w swych
badaniach m.in. R. Florida, twórca koncepcji rozwoju regionów kreatywnych. Definiując
technologię, talent i tolerancję jako fundamenty warunkujące ekspansywny rozwój regionu,
szczególne miejsce poświęca otwartości wobec wszelkiej odmienności społecznej. Region
otwarty to region zamieszkiwany przez ludzi akceptujących różnorodność oraz uznających ją
za oczywisty element miejsca, w którym przyszło im żyć lub, które z tego właśnie powodu
133
Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z dnia 7 marca 1966r. (Dz. U. z
dnia 6 września 1969 r.), art. 1 pkt 1.
134 P. Bochniarz, K. Gugała, Budowanie i pomiar kapitału ludzkiego w firmie [w:] M. Niklewicz-Pijaczyńska, M.
Wachowska, Wiedza - Kapitał ludzki – Innowacje, Wrocław 2012, s. 45.
73
wybrali. Oznaki różnorodności są zauważalne na co dzień, na ulicy, w urzędach i szkołach. To
przedstawiciele innych ras, ludzie zróżnicowani wiekowo, osoby niepełnosprawne, czy o
odmiennej orientacji seksualnej. To również tygiel złożony z artystów, naukowców i jednostek
wyrażających swoją osobowość poprzez alternatywny wizerunek. „(…) wspólnota oparta na
różnorodności to wyraźny sygnał, że mamy do czynienia z miejscem otwartym na
outsiderów.”135 Jest zatem gwarancją kosmopolitycznego charakteru miejsca i swoistą
mieszanką kultur i idei, w dłuższej perspektywie dającej pewność, że dzisiejszy outsider stanie
się insiderem136. Odwołując się do pojęć stricte ekonomicznych, region powinien
charakteryzować się niskimi lub wręcz brakiem „barier wejścia”137, co oznacza szybkie i
bezkonfliktowe włączenie w społeczno-ekonomiczne sieci.138 Oznacza możliwość integracji
technokratycznej i społecznej, czyli takiej, która, „obejmuje cele często trudne do zmierzenia i
ujęcia w sprawozdawczości, takie jak: proces wzajemnego zrozumienia, integracji ze
społecznościami lokalnymi i zawodowymi, czy też włączenie się w formalne, ale też
nieformalne procesy podejmowania decyzji”139.
W literaturze znajdujemy wiele badań wskazujących na zależność pomiędzy sukcesem
gospodarczym miejsca a jego gotowością na przyjęcie zróżnicowanych kulturowo, religijnie i
osobowościowo jednostek. Dzieje się tak m.in. z tego powodu, że osoby te cechuje gotowość
na nowe idee, skłonność do podejmowania ryzyka, elastyczność. Przeważnie wyróżnia je także
kreatywność - „umiejętność poszukiwania nowych możliwości rozwoju, wyrażania siebie,
rozwiązywania problemów, wykorzystania zastanych rozwiązań do twórczego przekształcenia
otoczenia społeczno-ekonomicznego”.140 M. West określa człowieka kreatywnego jako
takiego, który posiada specyficzne cechy osobowościowe oraz wykazuje wysoką elastyczność
poznawczą.141 Z badań dotyczących imigracji wynika, że obcokrajowcy przybywający do Polski
są młodzi lub bardzo młodzi, stosunkowo dobrze wykształceni, a nawet bardzo dobrze
wykształceni.142 Stanowią zatem potencjał kreatywny, który umiejętnie wykorzystany może
prowadzić do wzmocnienia innowacyjności regionu. O wpływie imigrantów na innowacyjność
135
R. Florida, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa 2010, s. 234.
Ibidem.
137 W naukach ekonomicznych – m.in. bariery ekonomiczne, technologiczne i administracyjno-prawne.
138 R. Florida..., op. cit., s. 257.
139 D. Szelawa, Model integracji społecznej imigrantów z krajów trzecich: dostęp do usług społecznych i przegląd polityki
społecznej, Warszawa 2010, str. 25.
140 M. Niklewicz-Pijaczyńska, M. Wachowska..., op. cit., str. 57.
141 M. A. West, Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, Warszawa 2000, str. 27.
142 M. Duszczyk, M. Góra, P. Kaczmarczyk, Costs and Benefits of Labour Mobility between the EU and the Eastern
Partnership Partner Countries. Country Study: Poland, Warszawa 2008, str. 8.
136
74
pisali m.in. P. Zachary
143,
D. Hollinger144, C. Humphrey i V. Skvirskaja145. J. Goldin
prowadzący badania nad wpływem imigrantów na wzrost gospodarczy, zwraca uwagę, że „w
większości przypadków migracja stymuluje wzrost gospodarczy i jest decydującym
czynnikiem podwyższenia innowacyjności gospodarek państw przyjmujących”, a „(…) na
korzyść migrantów działa... ich inność. Przychodzą z odmiennych środowisk i kultur, wnosząc
świeże spojrzenie. Dzięki temu często decydują się na ryzyko niepojęte dla tubylców
tkwiących w zastanych strukturach myślowych”.146
Tymczasem polskie władze zdają się co prawda dostrzegać potencjał tkwiący w
imigrantach, jednak nie potrafią efektywnie go wykorzystać. Tym samym „państwo polskie
ani nie promuje wielokulturowości, ani międzykulturowości, a obecnie prowadzoną przez
Polskę politykę integracyjną proponuje się określić asymilacją przez zaniechanie.”147
Rys. 1 Polska w porównaniu do najlepszych praktyk w polityce idealnie sprzyjającej integracji
migrantów (ocenionej jako 100%) oraz w zestawieniu z najlepszymi i najgorszymi praktykami
zaobserwowanymi w grupie badanych krajów
źródło: MIPEX [w:] D. Szelawa, Model integracji społecznej imigrantów z krajów trzecich: dostęp do usług społecznych i
przegląd polityki społecznej.148
143 Z. P. Neal, The Connected City: How Networks are Shaping the Modern Metropolis[w:] The Metropolis and Modern
Life, Michigan State University, s. 1 – 10.
144 D. A. Hollinger, Not Universalists, Not Pluralists: The New Cosmopolitans Find Their Own Way, Volume 8, Issue 2, s.
236 – 248, czerwiec 2001.
145 C. Humphrey, V. Skvirskaja, Post-cosmopolitan Cities: Explorations of Urban Coexistence, Berghahn, New York and
Oxford 2012.
146www.://forsal.pl/artykuly/524871,ian_goldin_imigranci_sa_kolem_zamachowym_gospodarki_i_innowacyjnosci.html,
dostęp: 20.12.2013 r.
147 A. Grzymała-Kazłowska, A. Weinar, Polish Approach to Integration, Canadian Diversity No. 1 (5) 2006 [w:] D. Szelawa,
Polityka
społeczna
a
problem
migracji,
2012,
s.
3,
źródło:
www.sldmokotow.pl/aktualnosci/2012/MIGRACJA_tekst_wprowadzajacy_1911.pdf, dostęp: 20.12.2013 r.
148 D. Szelawa, Model…, op. cit., str. 17.
75
Otwartość Wrocławia – wyniki badań pilotażowych
Na podstawie międzynarodowych badań można więc z założyć, że otwartość na
imigrantów jest jednym z czynników, które mogą zwiększyć potencjał innowacyjny regionu
oraz efektywność jego wykorzystania. Tym samym dyskryminacja i zamknięcie może
spowodować regres w rozwoju regionu, a czasem wręcz jego upadek. Problem ten dotyczy też
Polski. Jak zauważono wyżej, władze poszczególnych ośrodków zaczynają go dostrzegać,
podejmując działania zmierzające do likwidowania barier społeczno-ekonomicznych i
stymulowania otwartości regionu. Działania taki podejmowane są również w ramach
realizacji strategii rozwoju Wrocławia. Jest to jedno z tych polskich miast, które od dłuższego
czasu odnotowuje dodatnie saldo migracji na pobyt stały (Rys. 1).
Rys.1 Saldo migracji na pobyt stały w latach 2000 2011
Źródło: opracowanie własne, na podstawie danych GUS
Znaczącą część ludności napływowej stanowią obcokrajowcy. W okresie badawczym ich liczba
wzrastała systematycznie do roku 2009. W roku 2000 na pobyt stały we Wrocławiu
zdecydowało się 206 obcokrajowców, w dziewięć lat później decyzję taką podjęło już 788
osób. Można więc uznać, że obecność obcokrajowców w mieście, na uczelniach i urzędach jest
coraz bardziej widoczna, choć od roku 2009 ich liczba stopniowo spada (Rys.2).
76
Rys.2 Liczba obcokrajowców zameldowanych na pobyt stały w latach 2000-2011
Na ile wysiłki władz by stworzyć przyjazny im klimat przynoszą efekty, zbadać miały wyniki
badań pilotażowych przeprowadzonych przez pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego.
Jednym z aspektów badań ankietowych było zbadanie wzajemnych relacji dwóch stron i ich
subiektywnych odczuć względem tego samego problemu – tolerancji wobec imigrantów,
którzy właśnie Wrocław wybrali jako nowe miejsce do życia.
Większość objętych badaniem obcokrajowców pochodziła z dwóch krajów Unii Europejskiej,
Hiszpanii i Francji. Pozostałą grupę stanowili obywatele Azji, krajów byłego ZSSR oraz
reprezentanci Stanów Zjednoczonych i Afryki. Wśród respondentów przeważali mężczyźni do
30 roku życia, uczący się/studiujący. 30,5% ankietowanych to osoby pozostające w
zatrudnieniu. Biorąc powyższe pod uwagę, nie zaskakują wymieniane przez nich powody
przyjazdu do Wrocławia. Motywacją była przede wszystkim chęć nauki i doskonalenia
edukacji oraz praca. Zdarzały się jednak również powody pozaekonomiczne - chęć przeżycia
przygody, towarzyszenie najbliższej osobie, a także miłość.
Respondentom zadano m.in. pytanie mające pokazać stopień integrowania się z
mieszkańcami w sytuacjach pozaoficjalnych. Zapytano ich więc czy spotykają się prywatnie z
Wrocławianami i czy kiedykolwiek zostali zaproszeni przez nich do domu. W odpowiedzi na
pierwsze z nich, zdecydowana większość odpowiedziała twierdząco (Rys.3).
77
Rys. 3 Czy spotyka się Pan/Pani prywatnie z Wrocławianami?
Identycznie wyglądał struktura odpowiedzi na pytanie drugie, tu również 73% ankietowanych
odpowiedziało twierdząco, tylko 27% nigdy nie otrzymało takiej propozycji. Co więcej,
częstotliwość kontaktów prywatnych jest dość intensywna, aż 51% respondentów spotyka się
z mieszkańcami co najmniej raz w tygodniu lub częściej. Ponadto, nawet jeśli nie spotykają
się z Wrocławianami prywatnie, aż 89 % z nich ma przyjaciół wśród Polaków tu
mieszkających. Interesujący jest kolejny wynik badań. Okazało się, że 29% ankietowanych
spotyka się prywatnie częściej z Polakami niż reprezentantami innych narodowości lub, co
znamienne, własnymi rodakami. Spośród ankietowanych prawie 16 % pozostawała w związku
z Polakiem/Polką. Te stosunkowo silne relacje sprawiają, że część obcokrajowców planuje
zostać w mieście na dłużej lub na stałe. Jednak większość nie bierze takiego scenariusza pod
uwagę (Rys. 4).
Rys. 4 Czy planuje Pan/Pani pozostanie we Wrocławiu?
78
Istotnym elementem była prośba o ocenę nastawienia mieszkańców dokonana na podstawie
subiektywnych odczuć obcokrajowców. Okazało się, że 90,2 % obcokrajowców spotyka się z
życzliwością. Jednocześnie jednak 41,5 % ankietowanych spotkało się z wrogim
nastawieniem, którego przyczyną było ich pochodzenie. Mimo tego, 21,9% pytanych określiło
Wrocławianina mianem tolerancyjnego, a 25,6% życzliwego. Natomiast 7,3% uważa, że
mieszkaniec Wrocławia jest rasistą.
Swoistą konfrontację wobec powyższych wyników, stanowiła ankieta skierowana tym
razem do mieszkańców Wrocławia, która miała na celu ocenić ich stosunek do określonych
grup oraz wychwycić ewentualne uprzedzenia. Zapytano ich więc m.in. czy zaprosiliby do
domu osobę narodowości francuskiej, romskiej lub ukraińskiej. Okazało się, że o ile
respondenci gościliby obywateli Francji oraz Ukrainy, o tyle odpowiedź negatywna
przeważała w przypadku ludności romskiej, co potwierdza silnie ukorzenione stereotypy i nie
jest zaskoczeniem (Rys.5).
Rys. 5 Osobę jakiej narodowości zaprosiliby Państwo do domu?
Z kolejnych odpowiedzi wynika, że choć mieszkańcy posiadają znajomych wśród
obcokrajowców, to jednak są to relacje przede wszystkim służbowe. 56,8 % respondentów nie
spotyka
się
z
obcokrajowcami
prywatnie.
Również
kontakty
służbowe
są
dość
powierzchowne, 60,7 % nigdy nie próbowało włączyć cudzoziemców we wspólne
przedsięwzięcie. Z kolei w pytaniu o to, czy ich dzieci powinny mieć pierwszeństwo w
rekrutacji do szkoły/przedszkola/żłobka, głosy rozdzieliły się po równo. Jednocześnie 5,8 %
79
respondentów
wprost
nie
życzy
sobie,
by
ich
dziecko
uczęszczało
do
szkoły/przedszkola/żłobka z dziećmi o innym kolorze skóry. Wrocławianie nie postrzegają
natomiast obcokrajowców jako zagrożenia dla rynku pracy. Jedynie 15,6 % respondentów
uważa, że zatrudnianie obcokrajowców powoduje wzrost bezrobocia, a 19,6 % stwierdziło, że
Polacy powinni być faworyzowani przy rekrutacji na dane stanowisko.
Interesującym podsumowaniem wyników okazały się odpowiedzi na dwa pytania, jedno o
charakterze abstrakcyjnym i drugie stanowiące jego konkretyzację. W odpowiedzi na pytanie
czy pozwoliliby przysiąść się komuś do swojego stolika w barze szybkiej obsługi,
Wrocławianie w większości udzielili odpowiedzi twierdzącej, jedyne 13,7 % wyraziłoby w tej
sytuacji sprzeciw. Jednak po uszczegółowieniu powyższego pytania o element charakterystyki
przysiadającej się osoby, okazało się, że aż 21, 5% nie chce by był nią ktoś o odmiennym
kolorze skóry.
Zakończenie
Dyskryminacja dotyczy sytuacji, gdy ludzie traktowani są w sposób zróżnicowany z
powodu przynależności do określonej grupy społecznej. Wpływa to negatywnie na możliwość
wykorzystania przez nich pewnych życiowych szans oraz przynależnych praw i przywilejów.
Jednym z jej elementów jest marginalizacja obcokrajowców. W literaturze podnoszony jest
problem nie tylko integracji „technokratycznej” lecz coraz częściej również społecznej,
wskazując „na problem uprzedzeń i braku zrozumienia dla odmienności kulturowej jako na
kwestię
nadrzędną”149.
Tymczasem
polską
politykę
migracyjną,
można
określić
eufemistycznie, jako niewystarczającą.150 W globalnej gospodarce problem ten staje się
istotny, jak nigdy dotąd i wymaga zarówno rozwiązań systemowych jak i w drodze inicjatyw
oddolnych. Ogromną rolę w przełamywaniu stereotypów i kształtowania otwartości
mieszkańców na zróżnicowane wpływy mają do odegrania samorządy. Przykładem opisanym
w publikacji jest Wrocław, którego strategia oparta jest na koncepcji kreatywnego rozwoju R.
Floridy. Zgodnie z nią, „o rozwoju regionu decyduje nie tyle posiadany kapitał ludzki
symbolizujący wiedzę ucieleśniona w człowieku, ale przede wszystkim zdolność przyciągania i
utrzymania ludzi kreatywnych.”151 Wydaje się, że specyficzna otwartość Wrocławia powinna
149
150
151
D. Szelawa..., op. cit., str. 33.
M. Duszczyk, M. Góra, P. Kaczmarczyk..., op.cit., str. 9.
M. Niklewicz-Pijaczyńska, Kreatywność i ekspansywność w innowacyjnym rozwoju regionów [w:] Ekonomia i
80
wynikać choćby z kontekstu historycznego. Przeprowadzone badania pilotażowe wskazują
jednak, że o ile Wrocław postrzegany jest jako miasto otwarte, o tyle zakres tolerancji
mieszkańców jest dość wąski. Chętnie nawiążą kontakty służbowe, wybiórczo zaproszą do
swojego prywatnego życia, jednak zdecydowanie nie są skłonni do nawiązywania
intensywniejszych, prywatnych relacji. Multikulturowość Wrocławia wydaje się posiadać
charakter głównie wizerunkowy. W rzeczywistości posiada drugie dno, wynikające z
powierzchownej otwartości jego mieszkańców. Wyniki wstępne wymagają oczywiście
dalszych studiów i, po weryfikacji, wdrożenia w strategię rozwoju regionu, które stara się nie
tylko utrzymać wizerunek, ale również stworzyć prawdziwe fundamenty miejsca otwartego i
kreatywnego.
Nie można bowiem zapomnieć, że nietolerancyjne i ksenofobiczne społeczeństwa
skazane są na porażkę. Jako regiony o niskim wskaźniku kreatywności, tracą podwójnie.
Przestają być postrzegane jako atrakcyjne miejsce do życia. Nie przyciągając kapitału
intelektualnego, przegrywają również na polu gospodarczej rywalizacji – jako nie
innowacyjne przestają być konkurencją dla kogokolwiek.
Zarządzanie, styczeń 2013, str. 14.
81
Bibliografia:
Publiakcje zwarte:
- Duszczyk M., Góra M., Kaczmarczyk P., Costs and Benefits of Labour Mobility between the EU and the
Eastern Partnership Partner Countries. Country Study: Poland, Warszawa 2008.
- Florida R., Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa 2010
- Hollinger D. A., Not Universalists, Not Pluralists: The New Cosmopolitans Find Their Own Way, Volume 8,
Issue 2, June 2001.
- Humphrey C., Skvirskaja V., Post-cosmopolitan Cities: Explorations of Urban Coexistence, Berghahn, New
York and Oxford, 2012.
- Niklewicz-Pijaczyńska M., Wachowska M., Wiedza - Kapitał ludzki – Innowacje, Wrocław 2012.
- Szelawa D., Model integracji społecznej imigrantów z krajów trzecich: dostęp do usług społecznych i
przegląd polityki społecznej, Warszawa 2010.
- West M. A., Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji, Warszawa 2000.
- Grzymała-Kazłowska, A., and Weinar A., Polish Approach to Integration, Canadian Diversity No. 1 (5), 2006
[w:] Szelawa D., Polityka społeczna a problem migracji (referat przygotowany na siódme seminarium w
ramach warszawskich debat o polityce społecznej organizowanych przez fundację im. Friedricha Eberta we
współpracy z fundacją ICRA 20.11.2012).
Czasopisma:
- Niklewicz-Pijaczyńska M., Kreatywność i ekspansywność w innowacyjnym rozwoju regionów [w:] Ekonomia
i Zarządzanie, styczeń 2013.
- Zachary P. Neal, The Connected City: How Networks are Shaping the Modern Metropolis [w:] The Metropolis
and Modern Life, Michigan State University.
Akty prawne:
- Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z dnia 7 marca 1966r.
www.://forsal.pl/artykuly/524871,ian_goldin_imigranci_sa_kolem_zamachowym_gospodarki_i_innowacyjno
sci.html, dostęp: 20.12.2013 r.
-
http://www.sldmokotow.pl/aktualnosci/2012/MIGRACJA_tekst_wprowadzajacy_1911.pdf,
20.12.2013 r.
dostęp:
82
Wiktor Pietrzak
Zalecenia dodatkowe dotyczące współpracy JST z NGO
Poniżej zawarto informacje, które nie mieszczą się w kategoriach ogólnych, acz mogą
być przydatne w prowadzaniu rozwiązań równościowych odnoszą się do infrastruktury
współpracy, współpracy finansowej i pozafinansowej. W zaprezentowanych propozycjach
rozwiązań włączono również perspektywę przejrzystości w realizacji zadań publicznych.
Kwestia transparentności działań organizacji jest istotna, ponieważ buduje wiarygodność
organizacji, świadczy o odpowiedzialnym wydatkowaniu środków publicznych, a przede
wszystkim wykazuje spełnienie wymogów funkcjonującego prawa.
W zakresie infrastruktury współpracy proponuje się:
•opracowanie i upowszechnienie procedur zawierania partnerstwa między NGO a JST w celu
realizacji projektów społecznych,
•opracowanie i upowszechnienie procedur wyboru partnera społecznego do realizacji zadań,
w których nie ma zastosowania ustawa o pożytku publicznym,
•opracowanie i upowszechnienie zasad wzajemnego informowania się o działaniach,
możliwościach podjęcia współpracy, włączenia się w opracowanie oraz wdrażanie polityk
lokalnych (np. poprzez konsultacje),
•opracowanie i upowszechnienie katalogu działań i rozwiązań równościowych, które powinny
być uwzględniane w ofertach o finansowanie lub dofinansowanie, a które są kluczowe dla
zapewnienia realizacji zasady równego traktowania w powiecie,
•powierzenie osobie/osobom z urzędu pełnienia czynności w zakresie zapewnienie
uwzględnienia perspektywy równościowej w działaniach podejmowanych we współpracy z
organizacjami pozarządowymi (wybrana osoba powinna stale poszerzać swoją wiedzę w tym
zakresie, aby wyspecjalizować się w temacie i włączać się w działania jako ciało doradcze i
opiniodawcze),
•wytworzone dokumenty (uchwały, programy, procedury, formularze itp.) powinny być
83
powszechnie dostępne w zakładce na stronie internetowej urzędu i/lub w Biuletynie
Informacji Publicznej.
W zakresie współpracy finansowej proponuje się:
•jawność sposobów i kryteriów oceny ofert o finansowanie lub dofinansowanie projektów (np.
upublicznienie kart oceny formalnej i merytorycznej wniosków),
•upublicznianie wyników weryfikacji ofert o finansowanie lub dofinansowanie inicjatyw (w
tym uzasadnień komisji oceniającej wnioski),
•włączenie do sposobu oceny wniosków kryterium perspektywy równościowej (odpowiednio
do wyników diagnozy lokalnej),
•monitorowanie budżetu przeznaczonego na działania organizacji pozarządowych ze względu
na płeć oraz inne czynniki wynikające ze struktury demograficznej powiatu152,
•w przyjmowaniu ofert należy uwzględnić dodatkowe kryteria wobec organizacji: spełnienie
ustawowego obowiązku złożenia sprawozdania za poprzedni rok do Ministerstwa Pracy i
Polityki Społecznej/Starostwa Powiatowego, rozliczenie w sposób właściwy poprzednio
przyznanych dotacji na realizacje zadań publicznych, prowadzenie i aktualizowanie Biuletynu
Informacji Publicznej (w przypadku korzystania przez nie ze środków publicznych),
•umożliwienie organizacjom pozyskiwanie wkładów własnych ze środków publicznych (w
formie otwartego konkursu) na realizację ofert złożonych do instytucji grantodawczych
zewnętrznych, czyli spoza powiatu, ze szczególnym uwzględnieniem ofert dotyczących działań
równościowych na rzecz powiatu.
W zakresie współpracy pozafinansowej (rzeczowej) proponuje się:
•upowszechnienie zasad uzyskiwania dostępu do bazy lokalowej na preferencyjnych
warunkach,
•upowszechnienie zasad użyczania na preferencyjnych warunkach sal i sprzętu będących
własnością powiatu,
•upowszechnienie listy organizacji i udostępnianych im lokali na działalność statutową
152 M. Mażewska, M. Zakrzewska, ABC równości. Podręcznik samorządowca, Gdańsk 2007.
84
(można także zastosować trwałe oznaczenia lokali udostępnionych NGO, np. specjalnymi
naklejkami – praktyka stosowana w Warszawie),
•upowszechnienie listy organizacji, które korzystały lub korzystają z użyczania sal i/lub
sprzętu.
Usystematyzowanie zasady współpracy z organizacjami pozarządowymi jest ważnym
procesem oraz wyzwaniem samorządów powiatowych. Włączając NGO w procesy tworzenia i
wdrażania działań samorządu (np. polityk publicznych), należy stosować zasady:
pomocniczości, partnerstwa, suwerenności stron, efektywności, jawności i uczciwej
konkurencji. Realizowanie powyższych zasad zwiększy efektywność i podniesie jakość
współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Na wstępie podano, że jednostki samorządów terytorialnych wraz z NGO określają
zakres współdziałania w Programie Współpracy. Jednak należy zauważyć, że w zapisach
często pojawiają się sformułowania ogólne, które mogą być rozmaicie interpretowane.
Dlatego uważa się za konieczne uszczegółowienie i sprecyzowanie w innych dokumentach
pojawiających się nieścisłości. Warto również zaznaczyć, że istotnym czynnikiem
współdziałania JST i NGO jest komunikacja, dlatego zachęca się do korzystania z różnych
narzędzi w celu stworzenia przestrzeni dedykowanej organizacjom pozarządowym (np.
zakładki zwierające informacje poświęcone NGO)153, jak i w organizowaniu konsultacji
społecznych Programów Współpracy154 - jest to tanie, wysoce skuteczne i szeroko dostępne
rozwiązanie.
Z kolei kwestia uwzględnienia perspektywy równościowej jako jednego z kryteriów
oceny wniosków jest istotna z kilku względów. Proponowane rozwiązanie wspomoże
samorządy powiatowe w realizacji działań z zakresu polityki równościowej na rzecz
społeczności lokalnych, przyczyni się w pewnym stopniu do wyrównywania społecznych
nierówności, a także wpłynie na zmianę planowania działań przez organizacje pozarządowe
(uwzględnienie różnych potrzeb grup społecznych zamieszkujących powiat). Ponadto NGO
zyskałyby
doświadczenie
w
planowaniu
równościowym
ofert
o
finansowanie
lub
dofinansowanie, które jest niezbędne w zabieganiu ośrodki z PO KL (uwzględnienie polityki
153 np. strony internetowe: www.ngo.krakow.pl, www.poznan.pl/mim/public/ngo, www.umwd.dolnyslask.pl/organizacjepozarzadowe/organizacje-pozarzadowe
154 np.
strony
internetowe:
www.slupsk.pl/konsultacje,
www.konsultacje.warszawa.pl,
www.wroclaw.pl/konsultacje_spoleczne.dhtml,
85
równościowej jest kluczowym kryterium, tzw. standard minimum). Zalecenie monitorowania
budżetu przeznaczonego na działania organizacji pozarządowych ze względu na płeć oraz inne
czynniki wynikające ze struktury demograficznej powiatu może przyczynić się do
sprawiedliwego wspierania wszystkich grup społecznych w ramach działania realizowanego
przez NGO ze środków publicznych (pożytek z nich płynący powinien być dla wszystkich, a
nie wyłącznie dla wąskich grupy społecznych).
Na zakończenie warto dodać, że w celu ułatwienia podejmowania współpracy z
organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz równego traktowania opracowano bazę
dolnośląskich NGO specjalizujących się w danym obszarze. Uwzględniono w niej dane
teleadresowe, informacje na temat specyfiki działalności statutowej ze względu na cechy
chronione, a także miejsce działania. Z bazy mogą skorzystać w sposób bezpłatny zarówno
jednostki samorządów terytorialnych, jak i organizacje pozarządowe (np. w celu podjęcia się
partnerskiej realizacji projektów społecznych).
86
CZĘŚĆ II Badania
87
Gabriela Będkowska
Stereotypy i uprzedzenia względem polityki równościowej
Wstęp
Zanim przeprowadziłam badania ankietowe trudno było mi wymyślić jakiekolwiek
stereotypy związane z polityką równościową. W zasadzie byłam przekonana, że – wyłączając
osoby wyjątkowo przywiązane do tradycji patriarchatu – cieszy się ona poparciem
społeczeństwa. Wyniki ankiet wskazują jednak, że bywa z tym różnie. Obok osób, które
uważają, że polityka równościowa to wyrównywanie szans czy promocja sprawiedliwego
traktowania są i tacy, dla których jest to synonim ideologii gender stanowiącej... narzędzie
szatana.
Polityka równościowa w Unii Europejskiej już dawno wykroczyła poza sferę deklaracji.
Zapisy o równości kobiet i mężczyzn znajdziemy zarówno w traktatach założycielskich, jak i w
Karcie Praw Podstawowych, z kolei konkretyzację zagadnienia – w kilkunastu unijnych
dyrektywach. Najważniejsze z nich dotyczą gwarancji równego traktowania kobiet i mężczyzn
w procesie rekrutacji, w okresie zatrudnienia i stosunku pracy, w dostępie do szkoleń i
awansu, a także w dostępie do towarów i usług oraz procesu ich dostarczania.155
Przełomowy wydaje się być rok 1996, kiedy to Komisja Europejska ogłosiła komunikat
Włączanie równości kobiet i mężczyzn do wszystkich strategii i działań politycznych
Wspólnoty. To inauguracja tzw. gender mainstreaming, czyli w najprostszej definicji
włączenia do polityki kwestii równości kobiet i mężczyzn jako fundamentalną zasadę. Nie
chodzi tylko o brak dyskryminacji, to także zmiana struktur, sposobu funkcjonowania
instytucji i myślenia tak, by w maksymalnym stopniu uwolnić potencjał drzemiący w
społeczeństwie.156
Zbytnim uproszczeniem byłoby stwierdzenie, że gender mainstreaming jest
przejawem wszechobecnej poprawności politycznej, gdyż w kwestii równości płci nie chodzi
tylko o kurtuazyjne zapewnienia. Błędem jest także myślenie, że to dotyczy wyłącznie kobiet,
155
A.
Graff,
Unijna
polityka
równości
płci
–
założenia
i
kontrowersje,
http://ec.europa.eu/polska/news/opinie/090806_unijna_polityka_rownosci_plci_pl.htm, dostęp: 03.12.2013 r.
156 M. Branka, Równość płci w UE, Równość.ngo.pl, źródło: http://rownosc.ngo.pl/x/76880, dostęp: 03.12.2013 r.
źródło:
88
że służy jedynie ich interesom. Polityka równościowa nie ma na celu osłabienia pozycji
mężczyzn czy też obwiniania ich za problem dyskryminacji. Wbrew pozorom ma także
pragmatyczny wymiar – przyczynia się do rozwoju społecznego, do wykorzystania potencjału
produkcyjnego społeczeństwa oraz do zrównoważonego podziału obowiązków między
kobietami a mężczyznami. Gender mainstreaming nie oznacza, że różnic między kobietami a
mężczyznami nie ma. Oznacza jedynie, że nie mogą być one podstawą do jakiejkolwiek
dyskryminacji w jakimkolwiek miejscu. Nie chodzi także o to, by napędzać rywalizację między
przedstawicielami przeciwnych płci, a raczej o równoprawną wpółpracę i partnerstwo między
kobietami a mężczyznami.157
Polityka równościowa stanowi swoisty proces, który stopniowo jest wcielany w życie.
Programy przyjmowane przez Radę Europejską mają formę zaleceń i koncentrują się nie
tylko wokół likwidacji stereotypów i przejawów dyskryminacji, ale także wokół promowania
równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, równej partycypacji kobiet i mężczyzn
w sferze publicznej i przeciwdziałania wszelkiej formie przemocy. Polityka równościowa to
także jedna z podstaw Europejskiej Strategii Zatrudnienia – jej czwarty filar dotyczy
przeciwdziałania dyskryminacji nie tylko ze względu na płeć, ale także pochodzenie, wyznanie
czy orientację seksualną.158
Najlepszym dowodem na to, że polityka równościowa to nie tylko frazesy decydentów
jest dyrektywa przyjęta w listopadzie 2013 r. przez Parlament Europejski. Postuluje ona, by w
spółkach notowanych na unijnych giełdach wprowadzić transparentne zasady rekrutacji.
Efektem ma być wzrost procentowego udziału kobiet w zarządach tych spółek. Dziś stanowią
niespełna 18%, w 2020 roku wskaźnik ma wzrosnąć do 40%.159
Metodologia
O udział w badaniu poprosiłam łącznie 50 osób: 25 kobiet i 25 mężczyzn.
Ankietowanych podzieliłam na cztery kategorie wiekowe: 19 – 25 lat (w większości studenci i
osoby dopiero wkraczający w dorosłe życie), 26 – 40 lat (najczęściej osoby, które zdobywają
pierwsze doświadczenia zawodowe i zakładają rodziny), 41 – 60 lat (osoby już ustatkowane,
157 Polityka równości płci. Przewodnik Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Warszawa 2005, s. 10-11.
158 M. Branka, Równość płci..., op.cit.
159 40% miejsc w radach nadzorczych dla kobiet, Parlament Europejski – aktualności, źródłlo:
http://www.europarl.europa.eu/news/pl/news-room/content/20131118IPR25532/html/40-miejsc-w-radach-nadzorczych
dla-kobiet, dostęp: 03.12.2013 r.
89
ze stabilną sytuacją materialną) oraz 60+. Najliczniejszą grupę wiekową stanowiły kobiety w
przedziale 26 – 40 lat i mężczyźni w przedziale 19 – 25 lat, najsłabiej reprezentowaną
natomiast osoby w wieku 60+. Ze względu na wykształcenie podzieliłam ankietowanych na
tych, którzy skończyli naukę po szkole średniej (14 kobiet i 12 mężczyzn) oraz tych, którzy
uzyskali dyplom wyższej uczelni (11 kobiet, 13 mężczyzn). Ankietowanych podzieliłam
również ze względu na ich miejsce pochodzenia: wieś, miasto do 10 000 mieszkańców, miasto
10 000 -100 000 mieszkańców i powyżej 100 000 mieszkańców.
Jako metodę ankietowania respondentów wybrałam wywiad pogłębiony. Uznałam, że
nie wszyscy muszą dysponować wiedzą o tym, czym jest polityka równościowa i, że w czasie
rozmowy będę mogła udzielić niezbędnych wyjaśnień i ewentualnie odpowiedzieć na pytania.
Z kolei indywidualny charakter miał zapewnić większy komfort moim respondentom,
zwłaszcza gdy odpowiadali na pytania bardziej osobiste dotyczące poglądów czy
wykształcenia. Wyniki ankiety przedstawiłam graficznie w formie wykresów słupkowych,
kołowych oraz tabeli.
90
Zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn najwięcej ankietowanych pochodziło z miast
liczących powyżej 100 000 mieszkańców, najmniej – ze wsi. Osoby biorące udział w badaniu
poprosiłam, aby określili swoje poglądy polityczne jako konserwatywne, liberalne lub
socjaldemokratyczne. Najwięcej kobiet zadeklarowało się jako liberałki, z kolei najwięcej
mężczyzn jako konserwatyści. W przypadku obydwóch płci najrzadziej wskazywaną
odpowiedzią były poglądy socjaldemokratyczne.
91
Druga część ankiety dotyczyła zagadnień związanych z polityką równościową. Najpierw
wyjaśniłam ankietowanym w kilku zdaniach czego dotyczą moje badania i z czym związana
jest polityka równościowa Unii Europejskiej. Następnie poprosiłam, by określili swój
stosunek względem niej jako bardzo pozytywny, raczej pozytywny, neutralny, raczej
negatywny lub bardzo negatywny. Najwięcej kobiet wskazało odpowiedź raczej pozytywny,
najmniej raczej negatywny i bardzo negatywny (po dwie ankietowane). 60% ankietowanych
mężczyzn określiło swój stosunek względem polityki równościowej jako neutralny, z kolei
tylko jeden – jako bardzo negatywny.
92
W kolejnym pytaniu poprosiłam ankietowanych o wskazanie najtrafniejszego
skojarzenia z polityką równościową. Mogli przedstawić swój własny pomysł lub wykorzystać
moje propozycje: wyrównanie szans kobiet i mężczyzn, promocja sprawiedliwego
traktowania, deklaracje polityków bez poparcia w działaniach, wynik lobbingu feministek lub
marnowanie unijnych funduszy. Trzy osoby zaproponowały własne skojarzenia: dla dwóch
ankietowanych była to ideologia gender, dla jednej wymysł unijnych urzędników.
Najpopularniejszym skojarzeniem było wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn.
Na pytanie, czy polityka równościowa jest potrzebna, większość kobiet odpowiedziała,
że tak, z kolei większość mężczyzn, że nie. Większość zarówno kobiet, jak i mężczyzn uznała
jednak, że polityka ta przynosi wymierne efekty.
93
Ostatnie dwa pytania były pytaniami otwartymi. Prosiłam o wskazanie największej
zalety i największej wady polityki równościowej. Następnie pogrupowałam odpowiedzi w
cztery kategorie: w przypadku zalet były to: wyrównywanie szans, zapobieganie
dyskryminacji, efektywność i nagłośnienie problemu, w przypadku wad: niska efektywność,
antymęska retoryka, podporządkowanie ideologii feministycznej i zbyt duża ilość deklaracji
bez przełożenia na czyny. Kobiety i mężczyźni najczęściej wskazywali tę samą wadę i tę samą
zaletę: wyrównywanie szans i niską efektywność.
94
95
Tabela 3 Wymień największą zaletę polityki równościowej (pyt. otwarte)
Odpowiedź
Kobiety
Mężyczyźni
Wyrównuje szanse
16
15
Zapobiega dyskryminacji
5
3
Przynosi wymierne efekty
2
4
Nagłaśnia temat dyskryminacji kobiet
1
1
Nie wiem
1
2
96
Tabela 4 Największe wady polityki równościowej
Odpowiedź
Kobiety
Mężczyźni
Niska skuteczność
16
10
Antymęska retoryka
2
8
Narzędzenie feministek
3
5
Za dużo deklaracji, za mało
konkretów
1
1
Nie wiem
3
1
Stereotypy i uprzedzenia względem polityki równościowej
Przed przeprowadzeniem ankiet założyłam, że większość ankietowanych będzie
nastawiona pozytywnie do polityki równościowej Unii Europejskiej. Szczególnie wysokiego
poparcia spodziewałam się wśród młodych kobiet z dużych ośrodków miejskich. Z
przeprowadzonych przeze mnie wywiadów wynikało, że większość kobiet i mężczyzn ma
bardzo pozytywny, pozytywny lub przynajmniej neutralny stosunek względem polityki
równościowej. Zarówno w przypadku kobiet jak i mężczyzn bardzo negatywne lub negatywne
podejście miało być rzadkością. Również z pytania, w którym prosiłam o wskazanie
skojarzenia związane z polityką równościową wynikało, że zdecydowana większość
ankietowanych kojarzy ją z pozytywnymi aspektami – zwalczaniem dyskryminacji i
97
wyrównywaniem szans kobiet i mężczyzn. Zaskakująca zatem wydała mi się odpowiedź
większości mężczyzn na pytanie, czy polityka równościowa jest potrzebna. Mimo że wcześniej
wskazywali na pozytywne skojarzenia z nią związane, tym razem najczęściej padła odpowiedź,
że ta polityka nie jest potrzebna Unii.
W otwartym pytaniu o największe wady i zalety tej polityki pozwoliłam ankietowanym
swobodnie wyrazić swoje zdanie. Ich wypowiedzi pogrupowałam na cztery kategorie
zbliżonych odpowiedzi. Jedna z najczęstszych odpowiedzi wiązała się z antymęskim
charakterem gender mainstreaming. Ankietowani (zdecydowanie więcej mężczyzn niż kobiet)
mówili o agresywnej retoryce i obcesyjnym oskarżaniu mężczyzn o antykobiece spiski.
Pojawiały się także głosy, że to narzędzie feministek, które chcą zdominować mężczyzn.
Usłyszałam również, że polityka równościowa realizuje cele szatana, który chce obalić
tradycyjne cechy kobiet i mężczyzn i zniszczyć polską tradycję.
Część ankietowanych wskazywała również na niską efektywność polityki równościowej.
Tłumaczyli, że wciąż można spotkać się ze zjawiskiem szklanego sufitu, że kobiety zarabiają
mniej niż mężczyźni, nawet jeśli pracują na tym samym stanowisku. Dodawali, że Unia nie
dysponuje narzędziami, które mogłyby to zmienić i ogranicza się wyłącznie do gołosłownych
deklaracji.
Podsumowanie
Ankietowani w większości kojarzą politykę równościową z pozytywnymi wartościami,
jak chociażby wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn, zwalczanie przejawów dyskryminacji.
Nie zabrakło jednak krytyki i uprzedzeń względem unijnych działań. Najczęściej padały głosy,
że brakuje wymiernych efektów, że unijni urzędnicy ograniczają się do deklaracji. To bez
wątpienia niesprawiedliwy zarzut. Unia podkreśla, że polityka równościowa to proces,
wprowadzający zmiany stopniowo, nie rewolucyjnie. Na implementację poszczególnych
rozwiązań przeznacza więc nie kilka miesięcy, a kilka lat – jak choćby ostatnio przyjętej
dyrektywy dotyczącej udziału kobiet w zarządach spółek notowanych na giełdach. Nie
zmienia to faktu, że w dziedzinie polityki równościowej wciąż pozostaje wiele do zrobienia –
ankietowani wskazywali na zjawisko tzw. szklanego sufitu. Co ciekawe, jedna z moich
rozmówczyń zaznaczyła, że wprowadzenie parytetów w wyborach parlamentarnych nie jest
najlepszych rozwiązaniem. Jak wyjaśniała, powinno się zacząć od parytetów w życiu
gospodarczym, naukowym i kulturalnym, politykę zostawiając na koniec.
98
Kolejny stereotyp wiąże się z antymęską wymową polityki równościowej. Ankietowani
mówili o narzędziu feministek, o ich lobby w Brukseli i chęci zdominowania mężczyzn.
Mężczyźni wyjaśniali, że słuchając o polityce równościowej czują się wręcz jak winni
dyskryminacji kobiet, mimo że sami sa zdecydowanymi zwolennikami równości płci. To
kolejne uprzedzenie niezgodne z unijną linią – Unii przyświeca zasada partnerstwa i
równouprawnienia kobiet i mężczyzn. Nie jest intencją Brukseli, by uznać mężczyzn za
winnych dyskryminacji lub sprowadzić ich na pozycję podrzędną względem kobiet. Nawiasem
mówiąc, trudno jest personalizować winę, skoro dyskryminacja kobiet sięga korzeniami do
procesu socjalizacji i wzorców, utwierdzonych przez kulturę i tradycję.
Chociaż w odpowiedziach udzielonych przez moich ankietowanych nie brakowało
stereotypów i uprzedzeń, generalnie polityka równościowa cieszy wśród nich pozytywną
opinią. Najczęstsze zarzuty koncentrują się wokół jej niskiej efektywności i antymęskim
charakterze. Obydwa te zarzuty można łatwo zweryfikować, zapoznając się z dyrektywami i
przepisami unijnymi. Trudniej udowodnić niesłuszny charakter uprzedzeń związanych z
rzekomymi feministycznym lobbingiem i narzędziem szatana – brakuje unijnych przepisów
odżegnujących się od tego.
99
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
- Dyskryminacja ze względu na płeć i jej przeciwdziałanie, Warszawa 2004.
- Gender. Dolnośląska Akademia. Poradnik równościowy, Oława 2011.
- Polityka równości płci. Przewodnik Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Warszawa 2005.
- Branka M., Równość płci w UE, Równość.ngo.pl, źródło: http://rownosc.ngo.pl/x/76880.
-
Graff
A.,
Unijna
polityka
równości
płci
–
założenia
i
kontrowersje,
źródło:
http://ec.europa.eu/polska/news/opinie/090806_unijna_polityka_rownosci_plci_pl.htm.
- 40% miejsc w radach nadzorczych dla kobiet, oficjalna strona Parlamentu Europejskiego, źródło:
http://www.europarl.europa.eu/news/pl/news-room/content/20131118IPR25532/html/40-miejsc-w-radachnadzorczych-dla-kobiet.
100
Edukacja antydyskryminacyjna w świadomości nauczycieli
edukacji wczesnoszkolnej i wychowania przedszkolnego. Wybrane
aspekty.
Temat związany z edukacją antydyskryminacyjną jest dość aktualny i można
przypuszczać, iż będzie się dalej rozwijał. Nauczyciele mają ogromny wpływ na życie i
postawy swoich uczniów, dlatego istotne wydało się zbadanie ich świadomości i wiedzy
związanej z tą tematyką. Dyskryminacja może spotkać każdego, warto wyposażyć nie tylko
nauczycieli, ale i uczniów w wiedzę i kompetencje, które pozwolą im postępować zgodnie z
zasadami równego traktowania, a także uwrażliwią na identyfikację zjawiska dyskryminacji.
Inspiracją do napisania niniejszego tekstu była praca licencjacka dotycząca edukacji
antydyskryminacyjnej
w
świadomości
nauczycieli
wychowania
wczesnoszkolnego
i
przedszkolnego. Powstała praca ma charakter badawczy, a jej celem jest zapoznanie się ze
stanem wiedzy nauczycieli w omawianej kwestii, z uwzględnieniem rozmaitych zjawisk
związanych z równym traktowaniem. Autorka zawarła w niej informacje na temat zakazu
dyskryminacji oraz sposobów jej przeciwdziałania, a także ram prawnych równego
traktowania. W badanej grupie znalazło się 31 nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej i
wychowania przedszkolnego w wieku od 29 do 56 lat z miejscowości do 40 tys. mieszkańców
z terenu Dolnego Śląska. Najliczniejszą okazała się grupa badanych w przedziale 41 – 49 lat.
Większość badanych regularnie uczęszczała na różnego rodzaju kursy i szkolenia
doskonalące oraz podnosiła swoje kwalifikacje na studiach podyplomowych. Na tej podstawie
można stwierdzić, iż jest to grupa nie tylko aktywna zawodowo, ale także rozwijająca swoje
kompetencje, otwarta na wiedzę i nowe doświadczenia. Ze względu na dość dużą feminizację
zawodu, w badaniu za wyjątkiem dwóch mężczyzn wzięły udział same kobiety. Zastosowaną
metodą badań był sondaż diagnostyczny przeprowadzony za pomocą ankiety z pytaniami
otwartymi oraz zamkniętymi wielokrotnego wyboru.
Jeśli chodzi o znajomość wybranych pojęć związanych z dyskryminacją przeważająca
liczba wskazań dotyczyła dyskryminacji jako przejawu nierównego traktowania (40%). Wśród
101
pozostałych wskazań znalazła się nietolerancja i nieakceptacja (17,1%). Nie spotkano się z
bardziej szczegółowym opisem pojęcia, opierającym się na konkretnej literaturze przedmiotu.
W związku z tym można stwierdzić, iż znajomość podstawowych pojęć związanych z
omawianym tematem wśród badanych nauczycieli jest dość pobieżna (Tabela nr 1).
Tabela 5 Pyt. Co to jest dyskryminacja?
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Nierówne traktowanie
14
40%
Nietolerancja, nieakceptacja
6
17,1%
Prześladowanie
6
17,1%
Wyłączenie z ogółu społeczeństwa
5
14,3 %
Krzywdzenie słowem lub czynem
3
8,6%
Feminizacja zawodu
1
2,9%
35
100%
SUMA
Niepokojącym może się wydać fakt, iż większość ankietowanych (58%) nie potrafiła
wyjaśnić pojęcia gender mainstreaming. Z uwagi na dość szerokie kampanie społeczne i
aktualność tematu informacje te powinny być co najmniej podstawowe u każdego z
badanych. Można było spotkać się jedynie z opiniami, iż jest to ruch na rzecz równości kobiet
i mężczyzn (32%), jednak wyjaśnienie to nie do końca jest zadowalające (Tabela nr 2).
Tabela 6 pyt. Proszę wyjaśnić pojęcie gender mainstreaming.
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Nie znam
18
58%
Nurt na rzecz równości kobiet i mężczyzn
10
32,3%
Coś o równości
2
6,5%
Klasy integracyjne
1
3,2%
SUMA
31
100%
Największe trudność dla badanych sprawiła prośba o zdefiniowanie tzw. cechy
chronionej. Ponad połowa nie była w stanie wyjaśnić tego pojęcia. Nieliczne były głosy
opisujące je jako ogół cech, które narażają na dyskryminację.
Najlepiej badani poradzili sobie z wymienieniem rodzajów dyskryminacji. Wśród
największej liczby wskazań znalazły się wyznanie (17%), rasa (13%) i płeć (12%). Jednak miały
102
miejsce także pojedyncze wskazania poszerzające podstawowe rodzaje dyskryminacji: ze
względu na status społeczny, poziom wykształcenia czy życie w związku nieformalnym
(odpowiednio 3%, 2%, 1%) (Tabela nr 3).
Tabela 7 Pyt. Proszę wyjaśnić pojęcie cecha chroniona.
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Nie znam
18
58,1%
Cechy, które narażają na dyskryminację
5
16,1%
Zakaz nierównego traktowania ze
3
9,7%
Inne
5
16,1%
SUMA
31
100%
względu na płeć, światopogląd,
pochodzenie itp.
Jak zostało wcześniej wspomniane wiedza i świadomość tematu wśród nauczycieli
pozostawia wiele do życzenia. Może niepokoić fakt, iż grupa społeczna kształtująca młode
umysły i mająca wpływ na rozwój społeczeństwa nie jest wystarczająco przygotowana do
udzielania i rozpowszechniania informacji związanych z zakazem dyskryminacji.
W pracy zostały zbadane również przejawy dyskryminacji. Wśród nich dominowało
wykluczenie z grupy i brak uczestnictwa w życiu środowiska lokalnego. Wskazania te wydają
się być błędnym kołem, gdyż wykluczenie z grupy może potęgować brak uczestnictwa w życiu
środowiska, natomiast nieangażowanie się może być bezpośrednio związane z usunięciem z
grupy. Ankietowani wymieniali również przedmiotowe traktowanie (13,51%), pomijanie i
wyśmiewanie (po 9,46%) oraz publiczne poniżanie (6,76%). Najmniej wskazań dotyczyło
prześladowania i agresywnego zachowania osoby dyskryminowanej (Tabela nr 4).
Tabela 8 Pyt. Po czym poznać, że ktoś jest dyskryminowany?
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Wykluczenie z grupy
14
18,9%
Brak uczestnictwa w życiu środowiska
13
17,6%
Przedmiotowe traktowanie
10
13,5%
Pomijanie
7
9,4%
Wyśmiewanie
7
9,4%
Publiczne poniżanie
5
6,8%
103
Unikanie spotkań z dużą grupą ludzi
4
5,4%
Stosowanie przemocy wobec osoby
4
5,4%
Krytykowanie
3
4,1%
Stawianie w złym świetle
3
4,1%
Prześladowanie
2
2,7%
Agresywne zachowania osoby
2
2,7%
74
100%
dyskryminowanej
dyskryminowanej
SUMA
Interesujący jest fakt, iż ankietowani w większości (47, 06%) odpowiedzieli, iż nie mieli
do czynienia z dyskryminacją i nie spotkali się z jej przejawami. Pozostali nauczyciele
wskazywali, że zjawisko, które zaobserwowali związane było z dyskryminacją w stosunku do
dzieci (26,47%) oraz w stosunku do dorosłych (14,7%). Ogólne wskazania (ok. 12%) dotyczyły
statusu społecznego, wyznania, wyglądu czy braku akceptacji dla mężczyzny jako nauczyciela.
Ponieważ w badaniu wzięło udział jedynie dwóch mężczyzn, to jednak wypowiedz jednego z
nich może sygnalizować pewne problemy, jakie niesie za sobą feminizacja zawodu.
Nauczyciele mieli również możliwość opisania stosowanych w swojej pracy sposobów,
mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji. W praktycznie żadnej placówce w której
pracowali badani nie było kompleksowego programu Antydyskryminacyjnego, wskazującego
konkretne sposoby i narzędzia usprawniające reagowanie w przypadku pojawienia się
dyskryminacji jak również zapobiegające jej ewentualnym przejawom. Pojawiło się zdanie, iż
taki program nie jest potrzebny. Jest to zdecydowanie sygnałem niskiej świadomość
problematyki przeciwdziałania dyskryminacji.
Jak wynika z badań większość ankietowanych nie prowadzi zajęć poszerzających
wiedzę dzieci z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji, natomiast włączali oni w toku lekcji
konkretne tematy poruszające kwestie: tolerancji, rodziny, koleżeństwa, czy równości. Badani
zaznajamiali uczniów również z tematem niepełnosprawności intelektualnej czy zdrowia
psychicznego. Najbardziej popularnym sposobem realizacji tego typu zajęć tematów była
pogadanka i rozmowa (36%), drama (20%), praca z tekstem (16%) i formy plastyczne (16%)
(Tabela nr 5).
104
Tabela 9 Pyt. Sposób realizacji zajęć z zakresu przeciwdziałania dyskryminacji.
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Pogadanka, rozmowa
9
36%
Drama
5
20%
Praca z tekstem
4
16%
Formy plastyczne
4
16%
Inne
3
12%
SUMA
25
100%
Niestety można wysnuć wniosek, iż nie są to metody zróżnicowane i aktywizujące
uczniów na wielu płaszczyznach. Nauczanie, aby przyniosło pożądany skutek wymaga
działania i kreatywności ze strony zarówno nauczyciela, jak i ucznia. Bez włączenia emocji i
poczucia sprawstwa w procesie edukacji istnieje ryzyko, iż przekazana wiedza zostanie szybko
zapomniana. Najlepsze efekty można osiągnąć dbając o to, aby dzieci doświadczały i
poznawały świat wieloma zmysłami. Potrzeba zatem programu bogatego w zróżnicowane
scenariusze dostosowane do konkretnych grup wiekowych.
Pomocne może okazać się włączenie (i nie tylko) metod aktywizujących uczniów do
zdobywania wiedzy, ale także organizowanie spotkań i zapoznawanie dzieci „na żywo” z
przedstawicielami różnych kultur. Nauczyciele powinni również nie bać się oddać dzieciom
przynajmniej części inicjatywy, co rozwija w nich poczucie sprawstwa i odpowiedzialności za
podejmowane działania. Wiedza zdobywana aktywnie i z zaangażowaniem zostaje lepiej
zrozumiana i dzięki temu zapamiętana na dłużej.
Czas prowadzonych zajęć wahał się pomiędzy 15 min a 10 godzin w ciągu semestru.
Ponieważ brakuje odgórnych zaleceń, nauczyciele sami ustalają, czy poszczególny temat
zostanie poruszony, w jaki sposób oraz w jakich ramach czasowych. Mimo, iż zjawisko
dyskryminacji ma szeroki zasięg istnieje realne niebezpieczeństwo, że w wielu przypadkach
temat nie zostanie w ogóle omówiony.
W kwestii rozwiązywania problemów związanych z dyskryminacją w poszczególnych
placówka można zauważyć, iż odbywa się to poprzez rozmowy i pogadanki (36,1%). Część
badanych wskazała, iż samodzielnie rozwiązuje się takie problemy, część, że w ich szkole
prosi o pomoc psychologa lub dyrektora (po 8,3%). Nieliczni stosują projekty szkolne lub
korzystają z metod audiowizualnych (po 5,55%).
105
W przytaczanych badaniach nauczyciele mieli możliwość wypowiedzenia się także w
kwestii źródeł, w jakich poszukują wiedzy na temat dyskryminacji i równego traktowania.
Większość wskazała Internet (57%). Tylko niewielu z nich czyta kodeksy, literaturę fachową
lub też odwiedza stronę Rzecznika Praw Obywatelski i Rzecznika Praw Dziecka (Tabela nr 6).
Tabela 10 Pyt. Gdzie szukałaby Pan/Pani informacji na temat przeciwdziałania dyskryminacji?
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Internet
28
57,1%
Kodeksy
7
14,3%
Literatura
6
12,2%
Fundacje, stowarzyszenia
4
8,2%
RPO, RPD
2
4,1%
Kursy, seminaria
2
4,1%
SUMA
49
100%
Wiele trudności ankietowanym sprawiły pytania o znajomość pojęć i aktów prawnych
(Tabela nr 7).
Tabela 11 Pyt. Czy zna Pan/Pani akty prawne, w których znajdują się informacje związane z
dyskryminacją i jej przeciwdziałaniem? Jeśli tak, proszę je wymienić.
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Nie znam
13
31,7%
Konstytucja RP
13
31,7%
Kodeksy
12
29,3%
Ustawa o wdrożeniu niektórych
2
4,9%
1
2,4%
41
100%
przepisów o równym traktowaniu
Rozporządzenie Pełnomocnika
Rządu ds. Równego Traktowania
SUMA
Pokrzepiającym jest, iż wielu badanych uświadomiwszy sobie niedostateczny poziom
swojej wiedzy w poruszanym temacie, zaznaczała chęć i gotowość do jej pogłębienia. (Tabela
nr 8).
106
Tabela 12 Pyt. Czy chciałaby Pani/Pan poszerzyć
antydyskryminacyjnego?
Odpowiedź
Liczba wskazań
swoją
wiedzę
z
zakresu
prawa
Udział procentowy
Tak
19
61,3%
Nie
9
29%
Raczej nie
3
9,7%
SUMA
31
100%
Poniżej zostały zaprezentowane wyjaśnienia nauczycieli związane z pojęciem edukacja
równościowa. Dla 24,2% z nich edukacja ta kojarzy się z równym traktowaniem ludzi, a dla
18,2% z diagnozowaniem praktyk prowadzących do dyskryminacji oraz, co za tym idzie, z
podejmowaniem działań mających na celu zapobieganie im. Po 12,1%
odpowiedziało,
iż
jest
to
uświadamianie
człowieka
o
jego
prawach
badanych
do
różnic
światopoglądowych, wyznaniowych jak i zachęta do wzajemnego szacunku pomimo różnić.
Na podstawie zebranych danych można zauważyć, iż pojęcie edukacji równościowej
tłumaczone jest w dość zróżnicowany i często rozproszony sposób. Można przypuszczać, że i
w tym przypadku jest to wynikiem braku konkretnej i usystematyzowanej wiedzy nauczycieli.
Jak widać, wypowiedzi są bardzo powierzchowne i nie zawsze trafne. (Tabela nr 9).
Tabela 13 Pyt. Według Pana/Pani co to jest edukacja równościowa?
Odpowiedź
Liczba wskazań
Udział procentowy
Równe traktowanie ludzi
8
24,2%
Diagnozowanie praktyk prowadzących
6
18,2%
Nauka jednakowa dla wszystkich
5
15,2%
Wyrównywanie szans edukacyjnych
5
15,2%
Uświadamianie o prawach
4
12,1%
Wdrożenie do szacunku mimo różnic
4
12,1%
Zindywidualizowanie edukacji
1
3,%
33
100%
do dyskryminacji
SUMA
Przeprowadzone badania pozwoliły zlokalizować obszary niewiedzy badanych osób, ale
jednocześnie ukazały potrzebę podjęcia pracy w kierunku zmiany tego stanu rzeczy. Przede
wszystkim konieczne jest podniesienie poziomu wiedzy związanej z regulacjami prawnymi
dotyczącymi zakazu dyskryminacji. Istotną rzeczą wydaje się być wyposażenie nauczycieli w
107
kompetencje pozwalające im rozpoznać przejawy dyskryminacji, diagnozować je i im
przeciwdziałać. Tutaj z pomocą mogą przyjść m.in. programy edukacyjne, bezpłatne
warsztaty, profesjonalne szkolenia przygotowane z uwzględnieniem poszczególnych grup
odbiorców (kadra nauczycielska, uczniowie). Jednak zmiany powinny być wprowadzane
odgórnie i dawać pedagogom niezbędne narzędzia pracy, w tym konkretne programy
równościowe. Jedynie obligatoryjne wprowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej do
programu nauczania może przyczynić się do potraktowania tej tematyki w sposób jej
właściwy, na poważnie. Dopóki jednak tak się nie stanie z pomocą mogą przyjść organizacje
pozarządowe. Realizują one projekty równościowe, uświadamiając przy tym członkom
społeczeństwa ich podstawowe prawa. Projekty takie zazwyczaj kończą się konkretnymi
rekomendacjami do zmian. Nauczyciele powinni więc korzystać ze sprawdzonych materiałów
dydaktycznych, czerpać wiedzę od tych, którzy zajmują się na co dzień dyskryminacją i
równością, a także mają doświadczenie i chcą się nim dzielić pro publico bono.
Na koniec warto dodać, że osoby badane zostały wybrane spośród grupy społecznej,
która powinna cieszyć się dużym zaufaniem i prestiżem społecznym. Nauczyciele mają
bowiem realny wpływ na wiedzę i postawy, powinni więc zadbać o to, aby wyposażyć
podopiecznych w takie narzędzia, które pozwolą im być aktywnymi członkami społeczeństwa,
świadomymi swoich praw i obowiązków. Dzieci muszą być wychowywane w atmosferze
równości i otwartości na drugiego człowieka.
108
Malwina Hopej
Sytuacja niepełnosprawnych na rynku pracy w oczach społeczności
wiejskiej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej na przykładzie
gminy Wądroże Wielkie
Dzięki wstąpieniu do Unii Europejskiej, Polska może czerpać nie tylko z prawa
unijnego, ale i z rozwiązań prawnych sąsiadów. Może, a jednak tego nie robi – spośród 3,4
mln. niepełnosprawnych 2,1 mln. jest w wieku produkcyjnym, a pracuje tylko 465 tys. (dane z
2011 r.)160. Te liczby pokazują, jak duży jest udział osób nie w pełni sprawnych w
społeczeństwie. Niestety jednak osoby te nie zawsze są dostrzegane i doceniane przez
potencjalnych pracodawców.
Stosunek rządzących do kwestii niepełnosprawności jest ogólnie znany (negatywnym
przykładem może być problem z ogłoszeniem roku 2013 Rokiem Osób Niepełnosprawnych
czy
też
uchwała
w
sprawie
przeciwdziałania
wykluczeniu
społecznemu
osób
niepełnosprawnych)161. Jednakże informacja o tym, jak do tego zagadnienia podchodzą
przedstawiciele władz społeczności wiejskich są już mniej dostępne. Z tegoż właśnie powodu
postanowiłam przekonać się co społeczność mojej wsi sądzi o niepełnosprawności, a także o
problemach osób nią dotkniętych na rynku pracy.
Celem głównym mojej pracy było zbadanie podejścia społeczności wiejskiej do
problemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych na przykładzie gminy Wądroże Wielkie.
Wybrany obszar to gmina wiejska leżąca w powiecie jaworskim, w województwie
dolnośląskim, licząca 4106 mieszkańców (dane z 2011 r.)
162.
Natomiast celami
szczegółowymi badań były: sprawdzenie, czy opinia publiczna (reprezentowana przez
ankietowanych) ma wiedzę na temat sytuacji niepełnosprawnych na rynku pracy po
przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej; zbadanie sposobu i wpływu zmiennej niezależnej,
160
A. Kołodziejska, Niepełnosprawni, a polski rynek pracy, http://bezrobocie.org.pl/wiadomosc/763104.html, dostęp:
18.12.2012 r.
161
T.
Przybyszewski,
Czy
2013
to
naprawdę
Rok
Osób
Niepełnosprawnych?,
http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/156369, dostęp: 19.12.2012 r.
162http://www.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_dolnoslaskie/portrety_gmin/powiat_jaworski/gmina_wadroze_wielki
e.pdf, dostęp: 13.12.2013 r.
109
jaką w tym przypadku jest płeć, na postrzeganie osób niepełnosprawnych przez osoby w pełni
sprawne; zbadanie, jaki jest stosunek pracowników urzędu gminy Wądroże Wielkie i
petentów do kwestii zatrudnienia osób niepełnosprawnych; zbadanie, czy pracodawcy (w tym
przypadku urząd gminy w Wądrożu Wielkim) w obawie przed spadkiem wydajności pracy
urzędu (wydłużenie czasu oczekiwania na załatwienie sprawy lub odpowiedzi na pisma) nie
zatrudniają osób niepełnosprawnych.
Mieszkańców gminy Wądroże Wielkie na potrzeby niniejszego opracowania traktuję
jako petentów i pracowników urzędu, a ich poglądy utożsamiam z grupą przebadanych osób.
Dane te zostały przeze mnie zebrane w dniu 20.12.2012 r. pod urzędem gminy w formie
ankiety (badania przekrojowego): środowiskowej, anonimowej, zawierającej łącznie 11 pytań
zamkniętych. Dobór próby reprezentatywnej był celowy, a spośród przebadanych 37 osób
wyróżniłam dwa podzespoły, mianowicie petentów rozumianych jako osoby korzystające (w
dniu badań) z usług urzędu oraz pracowników urzędu – odpowiednio po osiemnaście oraz
dziewiętnaście osób.
Pierwszym
celem
szczegółowym
moich
badań
jest
sprawdzenie
poziomu
zainteresowania sytuacją niepełnosprawnych na rynku pracy po wstąpieniu Polski w
struktury Unii Europejskiej. Wyniki ankiety (odpowiedzi na pytanie nr 8), przedstawiono w
tabeli nr 1.
Tabela 14
8. Czy Pani/Pana zdaniem sytuacja i dostęp niepełnosprawnych do rynku pracy po wejściu Polski do Unii
Europejskiej:
Kobiety
Mężczyźni
Pracownicy gminy Petenci
poprawiła się
10
7
11
6
pogorszyła się
nie wpłynęła
8
3
8
2
nie jestem
2
7
10
zainteresowana/y
110
Zdaniem 50% badanych kobiet sytuacja polskich niepełnosprawnych po akcesji, uległa
poprawie, według 40% nic się w tej kwestii nie zmieniło. 41% mężczyzn zauważyło poprawę,
jednak tyle samo panów nie jest zainteresowanych rynkiem pracy ludzi niepełnosprawnych
(dla porównania, jak wynika z uzyskanych podpowiedzi, tylko 2 kobiety nie są tą kwestią
zainteresowane).
W
obu
przypadkach
nie
zauważono
pogorszenia
sytuacji
osób
niepełnosprawnych po 1 maja 2004 r. Zdaniem 58% pracowników gminy Wądroże Wielkie
sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy, dzięki integracji z Unią Europejską, uległa
poprawie. Przeciwnego zdania jest 42% urzędników.
To
porównanie
ukazuje,
iż
większe
zainteresowanie
UE
oraz
sytuacją
111
niepełnosprawnych w Polsce wykazują kobiety (90%). Petenci natomiast, posiadający w
większości wykształcenie co najwyżej średnie, nie są tymi kwestiami zainteresowani (56%),
jednakowoż co trzeci ankietowany interesant jest przekonany, iż tak ważna organizacja
międzynarodowa jaką jest Unia Europejska, stara się także poprawić sytuację ludzi
niepełnosprawnych.
Jeśli zestawić wyniki mojej ankiety z badaniami pt. Społeczna percepcja
niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce163 zrealizowanymi przez OBOP na
zlecenie IMPEL S.A. w 2002 r., to przekonamy się, że ówcześnie na pytanie odnoszące się do
sytuacji niepełnosprawnych w Polsce i innych państwach o porównywalnym standardzie życia
62% kobiet oceniło, iż ich sytuacja w naszym kraju jest gorsza niż w innych. Podobnego
zdania było 59% mężczyzn164. Dzięki porównaniu tych danych można by stwierdzić, iż dzięki
wstąpieniu
Polski
do
Unii,
postrzeganie
sytuacji
osób
niepełnosprawnych
przez
pełnosprawnych poprawiło się. Oczywiście dość ryzykowne jest porównywanie tak różnych
badań, mam tu na myśli zasięg i liczbę ankietowanych, nie mówiąc już o wyciąganiu zbyt
daleko idących wniosków jednakowoż różne inicjatywy – takie jak kampanie społeczne,
działalność organizacji pozarządowych, czy w końcu dostosowanie prawa wewnętrznego do
standardów europejskich – pokazują, iż zarówno kobiety jak i mężczyźni zauważają poprawę
sytuacji ludzi niepełnosprawnych.
Stosunek pracowników urzędu gminy w kwestii zatrudnienia niepełnosprawnych jest
bardzo pozytywny – wszyscy ankietowani, gdyby mieli taką możliwość, zatrudniliby
niepełnosprawnych w swojej firmie. Ta twierdząca odpowiedź ma odzwierciedlenie
w wynikach pytania nr 3, w którym aż 90% badanych urzędników odpowiedziało, iż praca
niepełnosprawnych wykonywana jest tak samo dobrze, jak praca pełnosprawnych. Nieco
gorzej prezentują się odpowiedzi petentów – 1/3 ewentualnych pracodawców nie
zatrudniłoby
niepełnosprawnych
w
swoim
przedsiębiorstwie,
co
można
połączyć
z przekonaniem, że praca osób niepełnosprawnych jest lepsza lub ma takie same efekty jak
praca pełnosprawnego pracownika (to zdanie reprezentuje tylko 44% petentów) lub
niedostrzeganiem
możliwości
zatrudnienia
niepełnosprawnych
w
roli
pracowników
umysłowych, co z kolei doskonale zauważają badani urzędnicy (patrz tabela nr 2).
163
Społeczna
percepcja
niepełnosprawności
i
niepełnosprawnych
w
Polsce,
s.
27
http://www.bezuprzedzen.org/doc/04Spoleczna_percepcja_niepelnosprawnosci_i_niepelnosprawnych_w_Polsce_2002_
OBOP.pdf, dostęp: 22.12.2012 r.
164 Ibidem.
112
Tabela 15
11. Czy gdyby była Pani/Pan pracodawcą, to zatrudniłaby Pani/Pan osobę niepełnosprawną?
Tak, zatrudnił(a)bym
Nie, nie zatrudnił(a)bym
Pracownicy gminy
19
100%
-
Petenci
13
5
72,2%
27,8%
Jeśli zgodnie z metodą badawczą teorii racjonalnego wyboru urząd gminy potraktować
jako ”ludzkie konstrukcje, które stworzono w celu rozwiązywania problemów łączących się z
działaniami zbiorowymi – by zmaksymalizować korzyści ze współpracy”165, a także koncepcją
koncepcja indywidualizmu metodologicznego, w której to działania organizacji są
odzwierciedleniem preferencji jednostek zawierających się w tejże organizacji166, to właśnie
od pracowników i reprezentowanych przez nich wartości, zależne jest podejście instytucji –
gminy do kwestii problemu bezrobocia niepełnosprawnych.
To, iż w urzędzie nie pracują osoby niepełnosprawne ruchowo167, bynajmniej nie
świadczy o nieprzychylności czy uprzedzeniach kierownictwa jednostki. Wręcz przeciwnie –
czwartej postawionej przeze mnie tezie (cel szczegółowy nr 4), iż urząd w obawie przed
spadkiem wydajności pracy nie zatrudnia osób niepełnosprawnych przeczą wyniki ankiety –
17 na 19 reprezentantów instytucji, uważa że praca pełnosprawnego i niepełnosprawnego
wykonywana
jest
z
takim
samym
efektem,
a główną
przyczyną
niezatrudniania
niepełnosprawnych nie są uprzedzenia mentalne, ale nieprzystosowanie urzędu. Tak więc
gdyby tylko budynek został przystosowany do potrzeb ludzi z niepełnosprawnościami
ruchowymi, to zgodnie z wynikami moich badań należałoby założyć, iż zostaliby oni przyjęci
do pracy bez obaw o spadek wydajności pracy.
Tabela 16
3. Proszę dokończyć zdanie: praca niepełnosprawnego i pełnosprawnego…
… jest wykonywana z takim samym efektem
… praca pełnosprawnego jest wykonana lepiej
… praca niepełnosprawnego jest wykonana lepiej
… praca pełnosprawnego jest wykonana gorzej
… praca niepełnosprawnego jest wykonana gorzej
…praca wykonana przez pełnosprawnego jest wykonana
Pracownicy gminy
17
89,5%
2
10,5%
-
165 V. Lowndes, Instytucjonalizm [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, pod red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków
2006, s. 103.
166 Teoria Wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, pod red. J.
Wilkin, Warszawa 2005, s. 14.
167 Informacja pochodzi od urzędników gminy, niepublikowana.
113
lepiej, ale niepełnosprawny musiał w nią włożyć więcej czasu,
energii
Tabela 17
3. Proszę dokończyć zdanie: praca niepełnosprawnego i pełnosprawnego…
… jest wykonywana z takim samym efektem
… praca pełnosprawnego jest wykonana lepiej
… praca niepełnosprawnego jest wykonana lepiej
… praca pełnosprawnego jest wykonana gorzej
… praca niepełnosprawnego jest wykonana gorzej
…praca wykonana przez pełnosprawnego jest wykonana
lepiej, ale niepełnosprawny musiał w nią włożyć więcej czasu,
energii
Petenci
6
5
2
3
33,3%
27,8%
11,1%
16,7%
2
11,1%
Tabela 18
7. Jaka Pani/Pana zdaniem jest główna przyczyna niezatrudniania osób niepełnosprawnych w Urzędzie Gminy
w Wądrożu Wielkim?
Pracownicy gminy
Nieprzystosowanie budynku do potrzeb niepełnosprawnych
15
78,9%
Uprzedzenia mentalne – uprzedzenia w stosunku do „innych”
4
21,1%
Nieznajomość przepisów i niewiedza pracowników o
możliwości ubiegania się o dofinansowanie na dostosowanie stanowiska pracy do potrzeb niepełnosprawnych
Nieodpowiednie kwalifikacje zawodowe niepełnosprawnych
Niechęć
pracowników
i
władz
do
zatrudnienia
niepełnosprawnych
Niechęć mieszkańców do zatrudnienia niepełnosprawnych
Niechęć niepełnosprawnych do podjęcia zatrudnienia
-
W tym miejscu można dopatrzeć pewnej nieścisłości, a mianowicie, że jeśli za główną
przyczynę niezatrudniania niepełnosprawnych uznamy nieprzystosowanie budynku to
nasuwa się pytanie, dlaczego władze nie zarządzą, jeśli nie przebudowy stromych i wąskich
schodów, to chociaż poszerzenia drzwi, które stanowią problem choćby dla ludzi
poruszających się o kulach? Może odpowiedzią jest koncepcja równowagi systemu
zakładająca, iż nie ma bodźców do zmiany nieoptymalnej sytuacji168. Moim zdaniem
prawdopodobnie sami mieszkańcy nie postulują chęć takowej przebudowy, zatem władze
urzędu nie podejmują omawianej inicjatywy. W Wądrożu Wielkim nie doszukałam się także
koncepcji
optimum
społecznego169,
ponieważ
polepszenie
komfortu
użytkowania
niepełnosprawnych albo czasowo niepełnosprawnych, petentów nie spowoduje pogorszenia
168
169
Teoria wyboru publicznego…, op. cit., s. 15.
Ibidem.
114
dobrobytu pracowników, wręcz przeciwnie usprawni to logistykę wewnątrz urzędu.
Społeczność Wądroża Wielkiego można podzielić także dwie struktury170, w której
położenie struktury niepełnosprawnych będzie zależne od struktury pracowników. Mimo, że
badani urzędnicy uważają, iż praca osób niepełnoprawnych jest warta tyle samo co tych w
pełni sprawnych, można zaryzykować stwierdzenie, że jest to tylko pogląd hipotetyczny, gdyż
z takimi osobami nie pracują. Być może odpowiedzi ankietowanych stanowią skutek tzw.
poprawności politycznej i wyrażane są w obawie przed ujawnieniem prawdziwych, ale niezbyt
popularnych poglądów, jednakże nie wydaje mi się, aby te czynniki mogły wpłynąć tak dalece
na przekłamanie, jakim byłoby ukrycie prawdziwych poglądów na temat niepełnosprawnych,
ponieważ w takim wypadku odpowiedzi udzielane na wszystkie pytania byłyby co najmniej
niespójne czy nielogiczne. Być może pełnosprawni nie mogąc pogodzić się z myślą, że ich
potencjalne miejsce pracy zostanie obsadzone przez niepełnosprawnego, którego praca
według nieco ponad połowy badanych petentów (56%) wykonywana jest gorzej, wytwarzają
wspólnie „szklany sufit”171 uniemożliwiający zatrudnienie niepełnosprawnych. Wydaje się
również, że niepełnosprawni przynajmniej w gminie wiejskiej, w której nie funkcjonują
stowarzyszenia akcentujące sprawy niepełnosprawnych, nie są w stanie podejmować działań
mogących poprawić ich sytuację, bez ominięcia, albo przynajmniej próby podjęcia współpracy
ze strukturą urzędniczą172.
170
S. McAnulla, Struktura a podmiotowość [w:] Teorie i metody w naukach…, op. cit., s. 277.
Ibidem.
172 Ibidem, s. 278.
171
115
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
- Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, pod
red. J. Wilkin, Warszawa 2005.
- Teorie i metody w naukach politycznych, pod red. D. Marsh., G. Stoker, Kraków 2006.
- Społeczna percepcja niepełnosprawności i niepełnosprawnych w Polsce, badanie OBOP.
- www.bezrobocie.org.pl
- www.bezuprzedzen.org
- www.niepelnosprawni.pl
- www.stat.gov.pl
Źródła niepublikowane:
- ankieta własna.
116
Wojciech Sitarz
Zakazy propagandy homoseksualnej w Rosji - praktyka sądowa
Trwający przez całe pierwsze półrocze 2013 roku proces uchwalania ustawodawstwa
zakazującego tzw. propagandy homoseksualizmu odbił się szerokim echem także poza
granicami Federacji Rosyjskiej. Jednak nim temat ten wszedł do agendy światowych mediów,
mieliśmy do czynienia z trwającym siedem lat procesem rozprzestrzeniania się regionalnych
zakazów uderzających w społeczność LGBT w Rosji. Furtkę dla tego typu rozwiązań otwiera
rosyjska Konstytucja. Choć przyjęta 12 grudnia 1993 r. Ustawa Zasadnicza w żadnym
momencie nie przytacza kategorii orientacji seksualnej, trudno byłoby ją potraktować za
idealną z punktu widzenia praw mniejszości. Co prawda artykuł 55. pkt 2. stanowi, że: „W
Federacji Rosyjskiej nie mogą być wydawane ustawy znoszące lub umniejszające prawa i
wolności człowieka i obywatela. Jednak już kolejny punkt tego samego artykułu czyni pole dla
ich ograniczenia w jakiej jest to niezbędne do ochrony (...) moralności.”173
Riazań - pierwszy zakaz propagandy
Jako pierwsi z możliwości ograniczenia swobody wypowiedzi w imię moralności
skorzystali deputowani Dumy Obwodu Riazańskiego położonego na południowy wschód od
Moskwy.
Podpisana
15
czerwca
2006
roku
nowelizacja
Kodeksu
Wykroczeń
Administracyjnych zakłada karanie za „Publiczne akcje, skierowane na propagandę
homoseksualizmu (gejowstwa i lesbijstwa) wśród niepełnoletnich.”174 Artykuł 3.13
wspomnianego Kodeksu opisuje katalog kar za wspomniane wykroczenie. Obywatelom grozi
za nie od 1,5-2 tysięcy rubli, osobom wykonującym obowiązki służbowe 2-4 tysięcy, a osobom
prawnym od 10 do 20 tysięcy rubli175. Uchwalenie precedensowego prawa spotkało się ze
zdecydowanym sprzeciwem organizacji zrzeszających mniejszości seksualne. Najbardziej
jaskrawym przypadkiem sprzeciwu aktywistów LGBT była akcja Iriny Fiedotowej i Nikołaja
173
Konstytucja Rosji, przekł.: A. Kubik. Warszawa 2000.
Prawo Obwodu Riazańskiego z 15.06.2006 r. Nr 66-O3 (o ile nie zaznaczono inaczej tłumaczenie pochodzi od autora
artykułu)
175 W pierwotnym brzmieniu kary wyrażone były w wielokrotnościach minimalnego wynagrodzenia. Aktualnie obowiązujące
kwoty są wynikiem nowelizacji Kodeksu.
174
117
Bajewa, członków powołanej 17 maja 2005 roku w Moskwie organizacji GayRussia.Ru.
Działacze wyszli na ulice Riazania 30 marca 2009 roku trzymając w rękach plakat z napisami
„Homoseksualizm jest normalny” oraz „Jestem dumny ze swojego homoseksualizmu. Zapytaj
mnie o to”. Akcja nie umknęła uwadze milicji, która zatrzymała oboje demonstrantów pod
zarzutem propagowania homoseksualizmu, gdyż w trakcie akcji przechodzili oni m.in. obok
budynku szkoły średniej.
W wyniku procesu przed Sądem Pokoju Oktiabrskiego Rejonu sędzina Marina
Nazarowa uznała aktywistów winnymi i wymierzyła karę 1500 rubli176. Wyrok z 6 kwietnia
2009 roku stał się tym samym pierwszym w Rosji przypadkiem ukarania za propagowanie
homoseksualizmu. Po nieudanej apelacji w sądzie rejonowym Fiedotowa i Bajew podjęli
jeszcze próbę podważenia konstytucyjności riazańskich przepisów, jednak również ona
okazała się nieskuteczna. Argumentacja, że zakazy naruszają artykuły 19., 29. i 55. ustawy
zasadniczej
zostały
oddalone
decyzją
Sądu
Konstytucyjnego
Federacji
Rosyjskiej
19 stycznia 2010 roku. Stanął on na stanowisku, że „(...) rodzina, macierzyństwo i dzieciństwo
w ich tradycyjnym, przejętym od przodków rozumieniu, stanowią wartości, które zapewniają
nieprzerwaną wymianę pokoleń (...) dlatego wymagają szczególnej ochrony ze strony
państwa. Elementem wspomnianej troski ma być zdaniem sędziów ochrona dzieci przed
informacjami, propagandą i agitacją przynoszącą szkodę ich zdrowiu oraz moralnemu i
duchowemu rozwojowi. Z uwagi na powyższe postanowiono, że zakazu rozprzestrzeniania
informacji
o
społecznej
równowartości
tradycyjnych
i
nietradycyjnych
stosunków
partnerskich” nie można traktować jako naruszenia konstytucji177. Po wyczerpaniu się
wszelkich dróg odwoławczych w kraju Fiedotowa złożyła w lutym 2010 roku skargę do
Komitetu Praw Człowieka ONZ. Wynikiem ponaddwuletniego procedowania był wydany 31
października 2012 roku werdykt, stwierdzający jednoznaczne naruszenie artykułów 19. i 25.
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych - tj. prawa do swobodnego
wyrażania opinii i zakazu dyskryminacji. Ponadto w decyzji Komitetu czytamy, że rosyjskie
władze nie były w stanie wykazać, że ograniczenie prawa do swobodnego wyrażenia opinii w
odniesieniu do „propagandy homoseksualizmu” wśród niepełnoletnich, w przeciwieństwie do
propagandy heteroseksualności lub seksualności ogółem, oparto na rozumnych i
176 Комитет ООН по правам человека признал российские запреты гей-пропаганды нарушающими Пакт о
гражданских и политических правах - http://www.gayrussia.eu/russia/5280/, dostęp 15.12.2013 r.
177 Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej z 19 stycznia 2010 r. Nr 151-O-O
118
obiektywnych
kryteriach.
Ponadto,
nie
przedstawiono
żadnych
dowodów,
które
wskazywałyby na obecność czynników usprawiedliwiających takie rozróżnienie178.
Fala zakazów
Ani samo procedowanie, ani zdecydowane zwycięstwo przed międzynarodowym
organem prawnym nie powstrzymało fali nowych zakazów propagandy. Jako pierwszy w
ślady Riazania poszli deputowani z Obwodu Archangielskiego. Podpisane 30 września 2011
roku prawo, jest ich niemal dokładną kalką. Różnicą jest jedynie dodanie katalogu kar
stosowanych w wypadku recydywy w przeciągu jednego roku179.
Analogicznie do sytuacji w Riazaniu przepisy zostały oprotestowane przez aktywistów. Trójka
działaczy GayRussia.Ru przeprowadziła 11 stycznia 2012 jednoosobowe pikiety pod Okręgową
Biblioteką Dziecięcą. Wśród haseł wypisanych na transparentach znalazło się m.in.
stwierdzenie: „homoseksualizm to zdrowa forma seksualności, o tym powinni wiedzieć i
dzieci i dorośli”. Obliczona na sprowokowanie reakcji policji180 akcja spotkała się z szybkim
skazaniem. Wyrokiem Sądu Pokoju Oktiabrskiego okręgu z dnia 3 lutego Nikołaj Aleksiejew,
Kiril Nepomnjawszczij i Aleksiej Kisieliew zostali skazani na kary grzywny po 2 tysiące rubli
każdy181 - były to pierwsze wyroki skazujące z tytułu archangielskiej ustawy. Aktualnie sprawa
jest w trakcie procedowania przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu,
dokąd skierował ją Aleksiejew po nieudanej apelacji182.
Odmianą w sądowej praktyce dotyczącej sądzenia za propagandę homoseksualną jest
Kostroma, której władze jako trzecie przyjęły homofobiczne ustawodawstwo. Po podpisaniu
w lutym 2012 roku nowelizacji obwodowego Kodeksu Wykroczeń Administracyjnych ci sami
aktywiści z GayRussia.Ru kolejny raz przeprowadzili pikietę pod biblioteką dziecięcą. Tym
razem jednak w obu instancjach zapadł wyrok uniewinniający. Sędzia Pokoju Natalia
Wdowina argumentowała, że plakaty z hasłami: Kto ochroni nastolatków-gejów?;
Heteroseksualizm, Homoseksualizm, Biseksualizm-to norma; Orientacji się nie wybiera nie
zawierały propagandy, ale propagowały tolerancję w społeczeństwie, a także naukowe
178
Human Rights Committee - Communication No. 1932/2010
http://goo.gl/MN0PNn, dostęp: 15.12.2013 r.
180 Za taką tezą przemawiać może otrzymanie 10.01.2012 oficjalnej odmowy przeprowadzenia akcji z uwagi na posiadanie
znamion propagandy homoseksualizmu oraz często powtarzająca się praktyka organizowania przez GayRussia.Ru
nielegalnych protestów, by po zatrzymaniu przez policję móc się odwołać do krajowych i międzynarodowych organów
sądownictwa.
181 Postanowienie o wyznaczeniu kary administracyjnej - Nr. 4-46/2012, 3.02.2012.
182 http://goo.gl/gyQcif, dostęp: 15.12.2013 r.
179
119
prawdy uznawane przez światowe społeczeństwo i uczonych ponadto sędzia powołał się na
decyzję ETPC z 21 listopada 2011 r. dotyczącą sprawy Aleksiejew przeciw Rosji183, która
stanowi, że „wspominanie o homoseksualizmie lub otwarta społeczna debata o statusie
mniejszości seksualnych nie może mieć negatywnego wpływu na dzieci”184.
Niestety jak się szybko okazało decyzje kostromskich sądów były jedynie wyjątkami od
niechlubnej reguły. W tym samym czasie gdy zapadały wspomniane wyżej werdykty
uniewinniające, w Petersburgu uchwalano kolejny regionalny zakaz propagandy, podpisany
przez gubernatora 17 marca.
Petersburski przepis w porównaniu do poprzedzających go zakazów cechuje się sporą
surowością kar w odniesieniu do osób prawnych. O ile riazański i archangielski kodeks
zakładał maksymalnie 20 tysięcy rubli kary, to już w Petersburgu wynosiła ona aż 500 tysięcy
rubli185. Przypuszczalnie może się to wiązać z dużą aktywnością organizacji walczących o
prawa LGBT w Petersburgu, który stanowi zaplecze intelektualne i kulturalne dla rosyjskiego
ruchu mniejszości seksualnych.
Nie bacząc na możliwość kar, kolejny raz doszło do jednoosobowych pikiet
organizowanych przez GayRussia.Ru. Tym razem sędziowie nie byli tak pobłażliwi i
zastosowali interpretację przepisów znaną z Riazania i Archangielska. Sądy obu instancji
uznały, że plakat z cytatem z radzieckiej aktorki Fainy Raniewskiej homoseksualizm to nie
zboczenie, zboczenie to hokej na trawie albo balet na lodzie, z którym Nikołaj Aleksiejew stał
pod siedzibą gubernatora, nosi znamiona działań obliczonych na propagowanie gejowstwa,
lesbijstwa, biseksualizmu i transpłciowości. Decyzją sądu z 4 maja 2012 roku Aleksiejew stał
się pierwszą ofiarą nowego prawa i musiał zapłacić karę w wysokości 5 tysięcy rubli. Także ten
werdykt został po wyczerpaniu krajowej ścieżki apelacyjnej skierowany do Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka186.
Ogółem tylko w 2012 roku regionalne zakazy propagandy homoseksualnej uchwalono
w siedmiu podmiotach Federacji Rosyjskiej. W kolejnym roku do tego grona dołączyły jeszcze
obwody Kaliningradzki187 i Irkucki188. Dzięki temu tzw. propaganda homoseksualizmu
183 Werdykt ten był wynikiem skargi, jaką Nikołaj Aleksiejew złożył na trzykrotną odmowę przeprowadzenia gej-parady w
Moskwie w latach 2006-2008 - zob. CASE OF ALEKSEYEV v. RUSSIA (Applications nos. 4916/07, 25924/08 and
14599/09)
184 http://goo.gl/S77GZ2, dostęp: 15.12.2013 r.
185 W następnych miesiącach podobny katalog kar przyjmowały kolejne obwody.
186 http://goo.gl/SFF5QZ, dostęp: 15.12.2013 r.
187 Podpisanie nowelizacji Kodeksu przez gubernatora miało miejsce 24.01.2013 r.
120
obowiązywała w 11 okręgach189 obejmując blisko 27 milionów ludności190. Wydaje się, że
gdyby nie procedowanie nad ogólnorosyjskim ustawodawstwem liczba ta wzrosłaby znacząco,
ponieważ prace legislacyjne trwały na różnym etapie jeszcze w kilku podmiotach federacji.
Federalny zakaz propagandy
Z inicjatywy Zgromadzenia Prawodawczego Obwodu Nowosybirskiego w marcu 2012
roku do Dumy Państwowej wpłynął projekt zmian w federalnym Kodeksie Wykroczeń
Administracyjnych, które miały wpisać do niego propagandę homoseksualizmu wśród
niepełnoletnich.
Pierwsze
czytanie
ustawy
o
Ustanowieniu
administracyjnej
odpowiedzialności za propagandę homoseksualizmu wśród niepełnoletnich odbyło się w
Dumie Państwowej 25 stycznia 2013 roku. Pomimo oporu organizacji broniących praw
człowieka niemal jednogłośnie191 przyjęto projekt ustawy przekazując do prac w komisjach. W
trakcie niespełna pięciu miesięcy, jakie minęły do czasu drugiego czytania projekty prawa
zostały oprotestowane przez organizacje ochrony praw człowieka. Specjalny referent
Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy ds. monitoringu Rosji Anders Gross wezwał do
odrzucenia projektu argumentując, że doprowadzi on do wzrostu dyskryminacji w stosunku
do osób LGBT, ograniczając wolność wyrażania opinii, zrzeszania się i zgromadzeń. Zdaniem
Grossa przyjmując takie prawo „Duma zademonstrowałaby swoją wrogość w odniesieniu do
społecznego rozwoju
- przyłączając się do tych, którzy kiedyś popierali niewolnictwo i
sprzeciwiali się prawom wyborczym dla kobiet.” Na istotny element z punktu widzenia
epidemii HIV w Rosji zwrócił uwagę Anand Grover, referent ds. prawa do zdrowia ONZ.
Przestrzegał on, że ustawa może nie tylko spowodować pociągnięcie do odpowiedzialności
osób zajmujących się edukacją seksualną wśród społeczności LGBT, ale także pozbawić dzieci
prawa dostępu do informacji mogących ochronić ich zdrowie192.
Dla deputowanych ważniejsze od zachodni protestów okazało się poparcie wyrażane
przez większość rosyjskiego społeczeństwa. Badanie przeprowadzenie przez Centrum im.
Jurija Lewady wykazało, że 76 procent respondentów popiera zakazie propagandy
188
Nowelizację prawa "O szczególnych środkach ochrony dzieci od czynników negatywnie wpływających na ich fizyczny,
intelektualny, psychiczny, duchowy i moralny rozwój" podpisano 13.01.2013 r.
189 Były to w kolejności uchwalania: Obwody Riazański, Archangielski, Kostromski, miasto Petersburg, Obwody Magadański
i Nowosybirski, Kraj Krasnodarski, Obwód Samarski, Republika Baszkortostanu, Obwody Kaliningradzki i Irkucki.
190 Stanowi to 18,75% ogółu mieszkańców Rosji - opracowanie własne na podstawie danych Federalnej Służby Statystyki
Państwowej - http://goo.gl/UPkqZh, dostęp: 15.12.2013 r.
191 Za głosowało 388 posłów, przeciw był 1 (następnie argumentował, że było to powodem pomyłki w głosowaniu), 1 się
wstrzymał - http://vote.duma.gov.ru/vote/80239, dostęp: 15.12.2013 r.
192 http://goo.gl/C4I2qZ, dostęp 15.12.2013 r.
121
homoseksualizmu193
Podczas drugiego czytania projektu nie wsparł tylko jeden deputowany194. Tym samym przy
436 głosach poparcia Duma Państwowa przyjęła ustawę, która w toku prac w komisjach
zmieniła nazwę na prawo O ochronie dzieci od informacji, propagującej kwestionowanie
tradycyjnych wartości rodzinnych.
Usunięcie z ustawy słowa homoseksualizm jest zapewne działaniem, które ma zapobiec
kwestionowaniu
przepisów
przez
organy
międzynarodowego
sądownictwa.
Jednak
nietradycyjne stosunki seksualne, których promowanie ma być karane, jest w języku
rosyjskim powszechnie rozumianym eufemizmem. Artykuł 6.21. definiuje propagandę jako
„Rozprzestrzenianie
informacji
nastawionej
na
formowanie
u
niepełnoletnich
nietradycyjnych seksualnych orientacji, wypaczonego obrazu o społecznej równowartości
tradycyjnych i nietradycyjnych stosunków seksualnych albo narzucanie informacji o
nietradycyjnych
stosunkach
seksualnych
wzbudzających
zainteresowanie
takimi
stosunkami.”
Za powyższe przewinienia grozi od 4-5 tys. rubli dla obywateli, 40-50 tys. dla osób
wykonujących obowiązki służbowe i 800 tys.-1 miliona rubli dla osób prawnych. Ustawa
przewiduje także, że jeżeli propaganda odbywa się za pomocą środków masowego przekazu
kary wzrastają do odpowiednio: 50-100 tys., 100-200 tys. i 1 miliona rubli. Ponadto dla
obcokrajowców oprócz grzywny stosuje się deportację.
Prezydent Wladimir Putin podpisał ustawę 29 czerwca, a prawo weszło w siłę w dniu jego
opublikowania następnego dnia195.
Początkowo nowe ustawodawstwo nie było wykorzystywane przez sądy, jednak 3
grudnia pojawił się pierwszy werdykt skazujący. Podobnie jak to miało miejsce w wypadku
regionalnych zakazów, także i tym razem pierwszy wyrok stał się udziałem działaczy
organizacji GayRussia.Ru. Jarosław Jewtuszenko i Nikołaj Aleksiejew zostali uznani winnymi
propagowania nietradycyjnych stosunków seksualnych, do których miało dojść 1.12.2013 r.
podczas pikiety przy wejściu do biblioteki dziecięcej nr 3 w Archangielsku. Aktywiści stali tam
z plakatami: „Homoseksualizm to normalne. O tym powinni wiedzieć dzieci i dorośli oraz
Gej-propagadna nie istnieje. Gejem się rodzi, a nie staje.” Sędzia Pokoju Nadieżda
193
Badanie na grupie 1601 respondenta przeprowadzono w czerwcu 2013 r. - http://goo.gl/Jsp7oA, dostęp: 15.12.2013 r.
Od głosu wstrzymał się Ilja Ponomariow z frakcji Sprawiedliwa Rosja - http://vote.duma.gov.ru/vote/81454, dostęp:
15.12.2013 r.
195 http://goo.gl/QBEW1p, dostęp: 15.12.2013 r.
194
122
Wladimirowna Aleksejewa wymierzyła obu protestującym najniższy możliwy wymiar grzywny
4 tys. rubli
„Postanowienie pierwszy raz daje nam szansę zaskarżenia prawa do Sądu
Konstytucyjnego, a następnie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, co zamierzamy
zrobić” - oświadczył po ogłoszeniu wyroku Aleksiejew196. Można się zatem spodziewać
kolejnych werdyktów ETPC, które jednak jak pokazała regionalna praktyka sądowa zwykle
nie wpływają znacząco na pracę rosyjskiego wymiaru sprawiedliwości. W chwili oddawania
artykułu do druku w trakcie były jeszcze dwa postępowania z tytułu federalnego zakazu
propagandy. Na 19 grudnia wyznaczono termin rozprawy przed Kazańskim Sądem Pokoju
Rejonu Sowieckiego, w którym oskarżonym będzie Dmitrij Isakow, który 29 i 30 lipca
wyszedł na główną ulicę stolicy Tatarstanu z transparentem: „Być gejem i kochać gejów to
normalne, Bić gejów i zabijać gejów to przestępstwo oraz Wolność rosyjskim gejom i
lesbijkom. Precz z władzą faszystów i homofonów”197. Do zasądzenia wysokiej grzywny może
natomiast dojść w Chabarowsku. Roskomnadzor198 oskarża bowiem redakcję gazety "Molodoj
Dalniewastocznik" o propagowanie homoseksualizmu za pośrednictwem mediów. Miało do
niej dojść w wydaniu gazety z 13.09.2013 roku, gdzie ukazał się wywiad z nauczycielem
geografii zwolnionym z pracy po protestach motywowanych jego homoseksualnością199.
196
http://hro.org/node/18200, dostęp: 15.12.2013 r.
http://goo.gl/JSwmmM, dostęp: 15.12.2013 r.
198 Federalna Służba ds. nadzoru w obszarze Komunikacji, Informacji, Technologii i Mediów - odpowiednik polskiej Krajowej
Rady Radiofonii i Telewizji.
199 http://hro.org/node/17986, dostęp: 15.12.2013 r.
197
123
Bibliografia
Akty prawne i orzeczenia sądowe:
- Archangielsk Sąd Pokoju nr 6 - Postanowienie o wyznaczeniu kary administracyjnej - Nr 4-46/2012.
- CASE OF ALEKSEYEV v. RUSSIA (Applications nos. 4916/07, 25924/08 and 14599/09)
- Federalne Prawo z 29.06.2013 Nr 135-FЗ - http://goo.gl/QBEW1p
- Human Rights Committee - Communication No. 1932/2010
- Konstytucja Rosji. Tłum. Andrzej Kubik. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 2000
- Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej z 19 stycznia 2010 r. Nr 151-O-O
- Prawo Obwodu Riazańskiego z 15.06.2006 Nr 66-O3
- http://goo.gl/C4I2qZ
- http://goo.gl/gyQcif
- http://goo.gl/Jsp7oA
- http://goo.gl/S77GZ2
- http://goo.gl/SFF5QZ
- http://goo.gl/UPkqZh
- http://hro.org/node/17986
- http://hro.org/node/18200
- http://vote.duma.gov.ru/vote/80239
- http://vote.duma.gov.ru/vote/81454
- http://www.gayrussia.eu/russia/5280/
-http://goo.gl/JSwmmM
124
CZĘŚĆ III Dobre praktyki
125
Samorządy w akcji – dobre praktyki z zakresu przeciwdziałania
dyskryminacji i promowania zasady równego traktowania
Wstęp
Równe traktowanie (a nie równouprawnienie) wszystkich obywateli to jedno z
największych wewnętrznych wyzwań rozwojowych stojących przed Polską, w tym szczególnie
przed polskim samorządem lokalnym. Dziś, przepisy prawa gwarantują równe traktowanie i
zapewniają dostęp do dóbr i usług wszystkim osobom bez wyjątku. Możemy więc powiedzieć,
że równość de iure, czyli w sensie prawnym, została osiągnięta. Czy jednak to samo możemy
powiedzieć o równości w kontekście de facto? Wydaje się, że podejmowanie inicjatyw w
zakresie wdrażania i ochrony przestrzegania zasady równego traktowania jest wciąż bardzo
istotne, gdyż prowadzi do zmniejszania barier, na które, pomimo prawnej ochrony, wciąż
natykają się przedstawiciele różnych, nie tylko mniejszościowych, grup społecznych.
Obecnie obowiązujące przepisy regulują wyłącznie kwestie związane z ogólnokrajową
polityką
równościową.
U
jej
podstaw
leży
uchwalona
niedawno
ustawa
„antydyskryminacyjna”200 i stworzony na mocy jej przepisów Krajowy Program Działań na
Rzecz Równego Traktowania. Urzędnicy samorządowi często zasłaniają się tym, iż w katalogu
zadań własnych danej jednostki samorządowej nie znajduje się zapis o konieczności
podejmowania działań w sferze równości. Takiego zapisu nie ma i pewnie nie będzie, jako, że
polityka równościowa ma charakter horyzontalny, co oznacza, że ma być wdrażana we
wszystkich obszarach, bez względu czy mówimy tu o polityce społecznej czy gospodarczej.
Tworzenie całościowej i spójnej lokalnej polityki równościowej byłoby zdecydowanie
wskazane, jednak władze samorządowe rzadko się na to decydują, nie mając wystarczających
możliwości i środków finansowych. Wydaje się jednak, że niewielkie zainteresowanie gmin i
powiatów tworzeniem, realizowaniem, monitorowaniem i ewaluowaniem horyzontalnej
polityki równościowej nie wynika tylko z braku takiego obowiązku ustawowego, ale również z
niskiej świadomości problemu nierówności, niewystarczającej wiedzy decydentów na temat
200
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (w
skrócie ustawa „antydyskryminacyjna” lub „równościowa”) weszła w życie 1 stycznia 2011 r. (Dz.U. nr 254, poz. 1700).
126
zagadnienia, przekonania o wysokich kosztach ekonomicznych i społecznych wprowadzania
równościowych rozwiązań na gruncie lokalnym oraz braku świadomości osiągnięcia
wymiernych korzyści. Do pośrednich przyczyn zjawiska można zaliczyć głęboko zakorzenione
w społeczeństwie tradycyjne wartości kulturowe i przekonania religijne, często wzmacniające
oddziaływanie istniejących w świadomości ludzi stereotypów i uprzedzeń201.
Jakkolwiek jednak wyglądałaby generalna sytuacja realizowania zasady równego
traktowania w polityce lokalnej należy podkreślić, że jest wiele samorządów, które podejmują
aktywność w tej kwestii i realizują ambitne i innowacyjne projekty, nie bojąc się wyzwań z
tym związanych. Kilka z takich inicjatyw zostanie zaprezentowanych w niniejszym artykule,
jako, że mogą stanowić źródło inspiracji i motywacji, a także zbiór dobrych praktyk dla
innych, podobnych jednostek.
Projekt „Równość standardem dobrego samorządu” jako wsparcie dla
samorządów
Na początku warto napisać kilka słów na temat ogólnopolskiego projektu
skierowanego do władz i urzędników samorządowych, mającego na celu wypracowanie
modelowych narzędzi wdrażania i pomiaru realizacji lokalnej polityki równości. Projekt
„Równość standardem dobrego samorządu”202 jest realizowany od 2010 roku w
partnerstwie
przez
Fundację
Feminoteka,
Polskie
Towarzystwo
Prawa
Antydyskryminacyjnego, Instytut Doskonalenia Administracji i Biznesu „Laudator” Sp. z o.o.,
Uniwersytet w Maceracie (Włochy) Miasto Vantaa (Finlandia) oraz Stowarzyszenie Fińska
Liga Praw Człowieka (Finlandia). Podejmowane w jego ramach działania mają przyczynić się
do przeciwdziałania dyskryminacji, zarówno wewnątrz urzędu, jak i na zewnątrz w stosunku
do jego klientów.
Prowadzone
badania
objęły
diagnozę
stosowania
praktyk
równościowych
z
uwzględnieniem: płci, wyznania, pochodzenia etnicznego i narodowego, orientacji seksualnej,
wieku oraz niepełnosprawności. W ramach przedsięwzięcia przebadano kilkadziesiąt polskich
urzędów, które dobrowolnie przystąpiły do projektu. Badania wykazały, iż zdaniem niemal
92% urzędników przeciwdziałanie dyskryminacji i promowanie zasady równości, powinno
201 Przykładem może być niedawna sprawa głośno komentowanego programu „Równościowe Przedszkole” wdrażanego w
polskich placówkach, który zbulwersował rodziców przedszkolaków i odbił się szerokim echem w mediach.
202 Więcej: www.rownoscwsamorzadzie.pl/, dostęp: 22.02.2013r.
127
być ważnym zadaniem urzędu. Jednak tylko 12% ankietowanych urzędów prowadziło w 2010
r. działania skierowane do mieszkańców, które miały na celu promowanie zasady równości.
Projekt stał się przyczyną do stworzenia tzw. Indexu równości, który jest
kompleksowym system pomiaru realizacji polityki równościowej w ramach usług publicznych
świadczonych przez administrację samorządową.
Zaprezentowana inicjatywa to jedna z nielicznych w tym zakresie o tak szerokim
zasięgu społecznym, jednakże ma na celu jedynie wsparcie samorządowców poprzez
zaproponowanie im kompleksowych rozwiązań, z których mogą skorzystać. Inicjatywa nie
obejmuje kwestii związanych z podejmowaniem konkretnych decyzji lokalnych i
wydatkowaniem środków publicznych. W tym względzie monopol posiadają same samorządy
i to od ich aktywności na tym polu zależy jakość życia obywateli.
Zadania powiatu w kontekście realizacji zasady równego traktowania
Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej zadania publiczne zaspokajające
potrzeby wspólnoty samorządowej wykonywane są przez jednostkę samorządu terytorialnego
jako zadania własne. Katalog tychże zadań dla powiatu zawarty jest w przepisach dotyczących
samorządu powiatowego203. Jest to katalog o charakterze zamkniętym, co oznacza, że powiat
nie może wykonywać zadań innych niż zawarte w ustawie. W art. 4 ustawodawca wskazał, że
powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponad-gminnym m.
in. w zakresie: edukacji publicznej; promocji i ochrony zdrowia; pomocy społecznej;
wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej; polityki prorodzinnej; wspierania osób
niepełnosprawnych; transportu zbiorowego i dróg publicznych; kultury oraz ochrony
zabytków i opieki nad zabytkami; kultury fizycznej i turystyki; gospodarki nieruchomościami;
przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy; ochrony praw
konsumenta; utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej,
promocji powiatu czy też współpracy i działalności na rzecz organizacji pozarządowych.
Wszystkie z wymienionych obszarów stwarzają szerokie pole do wdrażania zasady równego
traktowania przy realizacji poszczególnych zadań.
203
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. z 2013 r. poz. 595, 645.).
128
Dobre praktyki
W niniejszym podrozdziale zaprezentowane zostaną zrealizowane w Polsce i za granicą
projekty społeczne, które mogą stanowić źródło dobrych praktyk dla władz powiatowych.
Mimo, że cześć z opisanych przedsięwzięć realizowana była przez organizacje pozarządowe, a
nie same JST, to warto zwrócić na nie uwagę jako, że z powiedzeniem podobne działania
może zrealizować starostwo powiatowe lub podległe mu jednostki, w tym szkoły
ze względu na płeć
Przełamywanie stereotypów
ponadgimnazjalne czy powiatowe biblioteki i domy kultury.
Niemcy: „Neue Wege für Jungs” ( niem. Nowe ścieżki rozwoju dla chłopców)
2005-2011 204
Projekt jest przykładem odpowiedzi na specyficzne potrzeby chłopców wobec zachodzących
zmian na rynku pracy. Koncentrował się na budowie sieci partnerstw i propagowaniu
nowych wzorców. Zakładał wypracowanie specyficznego podejścia do pracy z chłopcami,
nie będącego prostym odwzorowaniem stylu pracy z dziewczętami.
Podstawą była analiza sytuacji płci w kontekście zmian na rynku pracy, zwłaszcza pod
kątem konsekwencji, jakie niosą za sobą niniejsze zmiany dla każdej z płci i w odpowiedzi
na to zaplanowanie stosownych działań równościowych w projekcie.
Poprzez działania cross-genderowe (kobiety pracują w projekcie z chłopcami), chłopcy
zapoznali się z różnymi branżami zawodowymi, czynnościami, umiejętnościami, które
tradycyjnie przypisuje się płci żeńskiej.
Cele projektu obejmowały: otwarcie przed chłopcami nowych perspektyw w wyborze
ścieżki zawodowej i w planowaniu drogi życiowej, uelastycznienie społecznej roli
mężczyzny (krytyczna refleksja dotycząca tradycyjnego podziału ról społecznych ze względu
na płeć), podziału obowiązków w rodzinie i w prowadzeniu gospodarstwa domowego,
wspieranie i sieciowanie inicjatyw zajmujących się ww. tematyką.
Projekt był skierowany do osób obu płci wykonujących zawody nauczycieli, pracowników
socjalnych, doradców zawodowych i do rodziców.
Zrealizowane zostały także analizy, ekspertyzy i badania naukowe (można je znaleźć na
stronie: www.bmfsfj.de).
W ramach projektu m.in.: włączono do sieci współpracy 171 lokalnych inicjatyw na terenie
kraju, realizujących działania w obszarze wyboru ścieżki zawodowej, ról społecznych,
rozwijania kompetencji społecznych wśród chłopców, zajmujących się kontaktami z
osobami zainteresowanymi ww. tematyką w różnych częściach kraju, przygotowano
program dla uczniów klas od piątej do dziesiątej pt. „Wstęp do prowadzenia oszczędnego
gospodarstwa domowego dla chłopców”.
Więcej: www.neue-wege-fuer-jungs.de.
204
K. Lipka-Szostak, D. Sowińska-Milewska, Przegląd inspirujących pomysłów na włączanie perspektywy równości szans
kobiet i mężczyzn w ramach projektów współfinansowanych z EFS, Warszawa 2010, s. 32 – 34.
stereotypów
Przełamywanie
129
Niemcy: „Girls Day” (and. Dzień Dziewcząt)205
„Girls Day” to inicjatywa, której celem jest zachęcenie dziewcząt do podejmowania pracy
zawodowej w tradycyjnie męskich dziedzinach. Nastolatki mogą odwiedzić wybrane przez
siebie zakłady pracy, zobaczyć, na czym polega dany zawód, jakie są niezbędne
umiejętności i wiedza do jego wykonywania oraz jakie praktyczne czynności obejmuje.
Poznają więc daną profesję „od kuchni”. Dzięki temu mają szansę na podjęcie świadomego
wyboru zawodu, zgodnego z ich zainteresowaniami i uzdolnieniami.
Projekt sprzyja wspieraniu dziewcząt w wyborze ścieżek kariery uznawanych dotąd za
typowo męskie, takich jak informatyk czy budowlaniec, które w praktyce są lepiej płatne od
tzw. „kobiecych profesji” typu pielęgniarka, fryzjerka czy nauczycielka.
Działania pomagają pracodawcom i pracodawczyniom w rozbudzaniu w młodzieży
zainteresowania daną dziedziną, a więc zachęcaniu przyszłej potencjalnej kadry do
kształcenia się w danym kierunku. Jest to niezwykle ważne z punktu widzenia malejącego
przyrostu naturalnego w całej Europie, a co za tym idzie zmniejszającej się liczby
potencjalnych pracowników i pracowniczek.
W trakcie wizyt w zakładzie pracy dziewczęta mogą same wykonać np. ramkę na zdjęcie czy
zaprojektować i wydrukować wizytówkę. Co ważne, oprowadzane są tam przez
pracowniczkę, która prezentuje im rodzaj wykonywanych zajęć, a jednocześnie pokazuje, że
jest to miejsce również dla kobiet. Uświadamia im, że mogą wybrać ten właśnie zakład jako
swoje przyszłe miejsce pracy.
Wskazówki: Przy nawiązywaniu współpracy z zakładami pracy należy zwrócić uwagę na
kontakt z kobietami, które pracują na stanowiskach faktycznie związanych ze specyfiką
danego zawodu (informatyczka, mechaniczka), a nie peryferyjnych, służących „obsłudze”
zakładu, takich jak sekretarka czy księgowa.
205
D. Bregin, Przykłady zrealizowanych projektów [w:] Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik
działań w społecznościach lokalnych, pod red. D. Denes, Warszawa 2009, s. 54 – 56.
rasę, narodowość lub pochodzenie etniczne
Przełamywanie stereotypów ze względu na
130
Warszawa: „Ludzie z kontynentu” 206
„Ludzie z kontynentu” to cykl spotkań prezentujący twórczość (wystawy malarstwa,
fotografii i rzeźby, prezentacje tradycji muzycznych, tańców czy kulinariów) artystów i
artystek wywodzących się z mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności
imigranckich, którzy mieszkają i tworzą w Warszawie.
W ramach spotkań prezentowana była m.in. sztuka wietnamska, rosyjska i afrykańska,
tybetańska, japońska czy syryjska.
Projekt był odpowiedzią na problem braku integracji i wiedzy o sobie nawzajem pomiędzy
ludźmi mieszkającymi w mieście, a osobami przebywającymi na emigracji.
Projekt miał na celu ukazanie złożoności i bogactwa kultur obecnych na terenie Warszawy.
Ponadto promował miasto jako tętniące życiem, niejednorodne kulturowo i etnicznie oraz
otwarte na różnorodne wydarzenia kulturalne.
Zgodnie z zasadą, iż często boimy się tego, czego nie znamy, należy umożliwiać ludziom z
naszego najbliższego otoczenia poznawanie osób z innych krajów czy innej narodowości.
Wykorzystanie do tego celu medium, jakim jest sztuka, pozwala im na spotkanie na
neutralnym gruncie, nawiązanie pierwszych kontaktów, rozmowę oraz przyjrzenie się
temu, co łączy lub może łączyć.
Wskazówki: W trakcie wernisażu / spotkania warto zadbać o to, aby artysta/artystka
miał(a) okazję porozmawiać z osobami, które przyjdą. W razie konieczności należy
zapewnić tłumaczenie.
Więcej informacji: http://kontynent-warszawa.pl/ludziezkontynentu/meksykanska/
„W sąsiednich kadrach – Polacy i Czesi o sobie w komiksie”207
Projekt realizuje CENTRALA Central Europe Comics Art. Jest to konkurs na najlepszy
komiksowy reportaż „W sąsiednich kadrach – Polacy i Czesi o sobie” przedstawiający
rzeczywiste zdarzenie i towarzyszące mu okoliczności.
Autor(ka) powinien/powinna opowiedzieć o czymś, czego był(a) świadkiem lub czego
przebieg zna z relacji innych osób lub dokumentów.
Tematyka ma nawiązywać do współczesnych lub historycznych relacji polsko-czeskich, przy
jednoczesnym zachowaniu realistycznej fabuły (bez częstych dla komiksu elementów
fantastycznych czy bajkowych).
Zwycięskie komiksy przetłumaczono na język polski i czeski, a ich autorów i autorki
poproszono o umieszczenie dwujęzycznych dialogów w swoich pracach.
Wskazówki: Należy zadbać o to, aby - w przypadku przedsięwzięcia mającego na celu
ukazanie relacji między dwoma różnymi narodami - do komisji zaprosić osoby
reprezentujące obie narodowości.
Więcej: www.centrala.org.pl
206 D. Bregin, Przykłady zrealizowanych projektów, [w] Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik
207 D. Bregin, Przykłady zrealizowanych projektów, [w] Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik
208
stereotypów
Przełamywanie
131
„Żywa Biblioteka”208
To projekt, w czasie którego udostępnia się lokalnej społeczności żywy „księgozbiór”, czyli
osoby ze środowisk i grup, które są obarczane stereotypami i na co dzień mogą się spotykać
z dyskryminacją. Pomysł narodził się w Danii, do Polski został przeniesiony przez
Stowarzyszenie Lambda z Warszawy.
Czytamy książki, żeby zdobyć nową wiedzę lub oderwać myśli od codziennych problemów.
Tak jest też tutaj, w żywej bibliotece. Różnica jest tylko jedna – książkami są ludzie, a ich
treścią – codzienność tych ludzi. Każdy zainteresowany może te historie „przeczytać”, a
następnie o nich podyskutować i zweryfikować swoje wyobrażenia na ich temat.
Do „żywej biblioteki” może przyjść każdy – młodsi, starsi, z wyższym wykształceniem i po
szkole podstawowej. Dobrze, jeśli odbywa się ona w miejscu publicznym, do którego
wszyscy mają dostęp. Wówczas akcja sprawdza się najlepiej i jest najbardziej skuteczna.
„Żywa biblioteka” umożliwia kontakt pomiędzy osobami z rożnych grup społecznych, często
wrogo lub obojętnie wobec siebie zorientowanych, w bezpiecznej i neutralnej przestrzeni.
Wydarzenie jest zorganizowane w konwencji biblioteki, gdzie „książki” (przedstawicielki i
przedstawiciele grup dyskryminowanych) są wypożyczane przez „czytelników” i
„czytelniczki” (osoby uczestniczące w projekcie) pod czujnym okiem „bibliotekarzy” i
„bibliotekarek” (organizatorzy i organizatorki projektu).
Wskazówki: Wybór terminu i miejsca mogą być istotne dla „książek”, które zapraszasz.
Jeśli będzie to osoba z mniejszości religijnej, trzeba zadbać, aby spotkanie nie odbywało się
w czasie trwania święta religijnego. Miejsce musi być łatwo dostępne dla osób
niepełnosprawnych, np. poruszających się na wózku czy niewidomych. Warto zadbać, aby
„książki” zaproszone do udziału w wydarzeniu były osobami łatwo nawiązującymi kontakt z
innymi ludźmi oraz aby miały do opowiedzenia ciekawe historie.
P. Fisher-Kotowski, Porozmawiajmy o różnorodności. Żywa biblioteka. Podręcznik dobrych praktyk, Warszawa 2008.
ze względu na wiek
Przełamywanie stereotypów
132
”Klasa kobiet”209
„Klasa kobiet” to projekt realizowany Stowarzyszenie Autokreacja. Jego celem jest
zachęcenie kobiet po 50 roku życia do innego spojrzenia na problematykę starości. Jest to
dla nich okres trudnych zmian: zarówno fizycznych, związanych z menopauzą, jak i
zachodzących w otoczeniu (wyprowadzka dzieci, utrata pracy czy porzucenie przez męża).
Często więc ten etap życia traktowany jest jako swoisty początek końca.
„Klasa kobiet” umożliwia wyzwolenie się z kulturowo zdeterminowanych schematów
starzenia się. Pomaga w przygotowaniu się do starości i emerytury oraz w rozbudzeniu
zainteresowań, które będą potem pielęgnowane.
Ideę projektu dobrze obrazuje tytuł projektu: „Siedem kroków kobiety dojrzałej” – credo
członkiń stowarzyszenia: Po pierwsze – wyjść z domu; Po drugie – wyjść z dołka; Po trzecie
– nie bać się; Po czwarte – nie bać się zmian; Po piąte – stawiać czoło konfliktom; Po szóste
– marzyć i stawiać cele, Po siódme – realizować je.
W ramach projektu raz w tygodniu odbywają się spotkania „Klasy kobiet”. Zaczynają się od
godzinnych rozmów nieoficjalnych, po których realizowane są zajęcia tematyczne, m.in.
„Jak być babcią?”, warsztaty plastyczno-rękodzielnicze, szkolenie Ambasadorek
Stowarzyszenia (zdobywanie funduszy od prywatnych sponsorów) oraz cykl szkoleń z
psycholożkami, ze stylistką i lekarzami. Nie są one dobierane przypadkowo, ale składają się
na program rozwoju osobistego, oparty o cztery podstawy: praca, zdrowie, uroda i ruch.
Wskazówki: Planując temat pierwszego spotkania, warto przeprowadzić mały wywiad
wśród kobiet, do których skierowany jest projekt. Podpytać je o zainteresowania czy
potrzeby, aby temat był dla nich ciekawy i zachęcający do przyjścia. Ważne jest
zorganizowanie spotkania o porze dogodnej dla potencjalnych uczestniczek oraz w miejscu
łatwo dostępnym, np. ze sprawnie działającą komunikacją miejską. Wybór terminu i
lokalizacji może okazać się kluczowy dla kobiet, które niejednokrotnie pomagają swoim
dzieciom w opiece nad wnukami i wnuczkami czy też nie posiadają prawa jazdy lub nie
dysponują własnym samochodem, którym mogłyby przybyć na spotkanie.
209
D. Bregin, Przykłady zrealizowanych projektów, [w] Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik
rodziców na rynku pracy
Przeciwdziałanie dyskryminacji
133
Kraków: „Kompromis na rynku pracy– innowacyjny model aktywizacji
zawodowej kobiet” (2005-2008)210
Cele, projektu było wypracowanie nowatorskich modelowych rozwiązań, które umożliwią
skuteczny powrót na rynek pracy kobietom (i mężczyznom) po okresie przerwy związanej z
urlopem macierzyńskim i wychowawczym, a także aktywizacja zawodowa rodziców w
trakcie przebywania na urlopie macierzyńskim i wychowawczym.
Aktywizacja zawodowa objęła działania takie jak:
- szkolenia zawodowe,
- szkolenia miękkie,
- doradztwo indywidualne,
- informacje o rynku pracy (działał portal informacyjny www.pracujacyrodzice.pl, zawierający
treści dotyczące sytuacji rodziców – zwłaszcza młodych matek – na rynku pracy, prawnych
aspektów zatrudniania młodych matek, elastycznych form zatrudnienia, innowacyjnych form
opieki nad dzieckiem. Powstała też giełda pracy, zbierająca oferty, z których mogli skorzystać
rodzice przebywający na urlopach wychowawczych).
Wśród działań skierowanych do pracodawców znalazły się:
- konkurs dla firm (w trakcie projektu wypracowano standard marki „Firma Przyjazna
Rodzicom”, o którą ubiegali się przedsiębiorcy stosujący w swoich zakładach pracy politykę
równościową,
- wprowadzanie zmian w zarządzaniu firmą (projektodawcy przeprowadzili cykl szkoleń i
coachingu dla pracodawców zainteresowanych wdrażaniem nowatorskich zmian
organizacyjnych, umożliwiających pracownikom godzenie sfery zawodowej z prywatną),
- promocja korzyści z polityki prorodzinnej w firmie (odbyła się seria spotkań i seminariów
tematycznych prezentujących korzyści wynikające z zatrudniania kobiet, możliwości, jakie
stwarzają alternatywne formy zatrudnienia oraz inne rozwiązania umożliwiające kobietom
godzenie życia zawodowego z rodzinnym),
- raport badawczy „Prawne aspekty zatrudniania osób wychowujących dzieci” obejmował
analizę polskich i unijnych przepisów prawnych pod kątem możliwości stosowania
elastycznych form zatrudnienia przez krajowych pracodawców.
Działania związane z opieką nad dziećmi i godzeniem życia zawodowego z prywatnym:
- Bank Godzin „Wzajemnik” (organizatorzy zainicjowali grupę, w której młodzi rodzice
wspierają się nawzajem, m.in. poprzez wsparcie przy czasowej opiece nad dzieckiem),
- Osiedlowe Grupy Zabawowe (realizatorzy wypracowali, a uczestnicy przetestowali w dwóch
turach Osiedlowe Grupy Zabawowe, każdą zakładającą 7 spotkań oraz 2 indywidualne
konsultacje. W warsztatach wzięły udział kobiety przebywające na urlopie macierzyńskim,
wychowawczym lub niepracujące, wraz z dziećmi w wieku od 6 miesięcy do 4 lat. Było to
dodatkowe działanie, służące nawiązywaniu kontaktów i sieciowaniu uczestniczek projektu),
- warsztaty dla taty (zajęcia przeznaczone były wyłącznie dla ojców i ich dzieci w wieku 1–6 lat:
role ojca w różnych okresach życia dziecka, modele ojcostwa, „ojcowski model zabawy”,
wspólne zabawy mające na celu budowanie więzi między tatą a dzieckiem),
- warsztaty „Nie boimy się żłobka ani przedszkola” (zajęcia skierowane były do rodziców dzieci
w wieku 1,5 roku do 3 lat i umożliwiały rodzicom, szczególnie kobietom, szybszy powrót do
aktywności zawodowej poprzez przygotowanie ich do sprawowania opieki nad dziećmi przez
osobę trzecią, a także przygotowanie dzieci do adaptacji i przebywania w grupie rówieśniczej
pod nieobecność rodzica).
W projekcie udział wzięło ok. 500 rodziców i 130 firm.
Więcej: http://equal.plineu.org/.
210
Równość szans kobiet i mężczyzn a rynek pracy. Poradnik dla Instytucji Rynku Pracy, pod red. M. Borowskiej, M.
na rynku pracy
134
Wałbrzych: Kodeks Dobrych Praktyk w dziedzinie równości i przeciwdziałania
dyskryminacji211
Powiatowy Urząd Pracy w Wałbrzychu opracował, podczas pracy warsztatowej,
Kodeks, który w praktyczny sposób określał, w jaki sposób pośredniczki pracy i doradczynie
zawodowe będą realizować zapisy kodeksowe i ustawowe. Treść przepisów kodeksu:
1. Pośrednik i pośredniczka pracy oraz doradca zawodowy i doradczyni zawodowa kierują się w
pracy zasadą niedyskryminacji oraz stosują w praktyce zapisy Ustawy o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy, zapisy Kodeksu pracy oraz inne przepisy prawa, od- noszące się do
równego traktowania.
2. We współpracy z pracodawcami oraz osobami bezrobotnymi i poszukującymi pracy pośrednicy pracy/doradcy zawodowi upowszechniają wiedzę na temat Kodeksu pracy i zasady
niedyskryminacji.
3. Oferty pracy, zawierające treści dyskryminujące potencjalnych pracowników (tj. odnoszące
się do ich cech prawnie chronionych), nie są przyjmowane.
4. Oferty pracy formułowane są w sposób neutralny, nieodnoszący się do płci pracowników lub
innych cech prawnie chronionych. Nie wyklucza to zachęcania do uczestniczenia w
postępowaniu kwalifikacyjnym grup zagrożonych dyskryminacją, wykluczeniem lub
znajdujących się w szczególnie niekorzystnym położeniu na rynku pracy.
5. Pośrednik/pośredniczka pracy oraz doradca zawodowy/doradczyni zawodowa wspiera
pracodawcę w dokonaniu najlepszego wyboru pracowników, bez ograniczenia płci, wieku,
niepełnosprawności czy innych cech prawnie chronionych.
6. Podczas przyjmowania oferty pracy pośrednicy/pośredniczki pracy mają prawo żądać od
pracodawcy informacji o sposobie rekrutacji na przyjmowane stanowisko. Celem jest
sprawdzenie, czy postępowanie rekrutacyjne nie jest dyskryminujące.
7. Podczas przyjmowania oferty pracy pośrednicy/pośredniczki pracy mają prawo żądać od
pracodawcy szczegółowego opisu stanowiska pracy w kategoriach kompetencji zawodowych.
Celem jest sprawdzenie, czy procedura nie jest dyskryminująca. Postępowanie przyczynia się
również do skierowania do pracy osób odpowiadających stworzonemu profilowi kompetencji
zawodowych.
8. Pośrednik/pośredniczka pracy ma prawo żądać od pracodawcy uzasadnienia odmowy
przyjęcia osoby bezrobotnej na piśmie. Celem jest sprawdzenie, czy postępowanie rekrutacyjne
nie jest dyskryminujące.
9. W przypadku ustalenia, że zachowanie pracodawcy w procesie rekrutacji do pracy jest
dyskryminujące, pośrednik/pośredniczka pracy informuje o tym pracodawcę oraz wskazuje
konsekwencje, wynikające z łamania zakazu dyskryminacji.
10. Doradca zawodowy/doradczyni zawodowa informuje osobę bezrobotną lub poszukującą
pracy o wszystkich dostępnych możliwościach wsparcia bez ograniczeń dotyczących płci, wieku,
niepełnosprawności oraz innych cech prawnie chronionych.
11. Doradca zawodowy/doradczyni zawodowa/pośrednik/czka pracy wspiera osobę w
dokonaniu najlepszego wyboru zawodu, szkolenia przekwalifikowującego itp., bez ograniczeń
dotyczących płci, wieku, niepełnosprawności oraz innych cech prawnie chronionych.
12. Doradca zawodowy/doradczyni zawodowa i pośrednik/czka pracy informują osobę
bezrobotną lub poszukującą pracy o przysługujących jej prawach z tytułu równego traktowania
w zatrudnieniu.
13. W przypadku zgłoszenia przez osobę bezrobotną lub poszukującą pracy przypadku
dyskryminacji w dostępie do pracy pośrednik/czka pracy/doradca zawodowy/doradczyni
zawodowa udziela jej – zgodnie ze swoją wiedzą – informacji o możliwościach postępowania w
tej sprawie.
14. W przypadku zgłoszenia przez osobę bezrobotną lub poszukującą pracy przypadku
molestowania, molestowania seksualnego lub mobbingu – pośrednik pracy/doradca zawodowy
udziela jej – zgodnie ze swoją wiedzą – informacji o możliwościach postępowania w tej
sprawie.
211
na rynku pracy
Przełamywanie segregacji
135
USA, Nowy Meksyk: „Nowe miejsca pracy dla kobiet”212
Celem projektu było zwiększenie zatrudnienia kobiet w firmach tradycyjnie
zmaskulinizowanych oraz poprawa dostępu kobiet do tradycyjnie męskich zawodów
dających stabilne zatrudnienie i poprawę jakości życia.
W Nowym Meksyku, gdzie przeprowadzono opisane tu przedsięwzięcie, wśród kobiet
utrzymywało się wysokie bezrobocie. Tymczasem największymi pracodawcami w regionie
były służby mundurowe i sektor przemysłowy. Słowem – aby uzyskać zatrudnienie, trzeba
było wejść do „męskiego” zawodu.
Dlatego Instytut na rzecz Kobiet w Handlu, Technologiach i Nauce zaoferował ośmiu
największym pracodawcom (oraz związkom zawodowym) wsparcie w zwiększaniu
zatrudnienia kobiet w sektorach tradycyjnie zmaskulinizowanych.
W projekcie uczestniczyły, m.in. dwa departamenty policji, straż pożarna oraz firma
zakładająca sieci elektryczne.
W rezultacie, po przeprowadzeniu projektu, Departament Policji w Tucson i Albuquerque
zwiększył zatrudnienie kobiet o jedną trzecią; straż pożarna w Albuquerque w ciągu roku
podwoiła liczbę kobiet w swoich szeregach oraz przyjęła pierwsze 3 strażaczki; firma
kładąca instalacje zatrudniła po raz pierwszy trzy kobiety jako instalatorki linii
elektrycznych; a wszyscy pracodawcy stworzyli między firmowy zespół, zajmujący się
integracją i przystosowaniem nowych pracownic do miejsca pracy.
W każdym miejscu pracy wprowadzono politykę przeciwdziałania molestowaniu
seksualnemu.
W projekcie wykorzystano m. in. następujące narzędzia:
- rekrutacja dedykowana: w zakładach pracy zrewidowano sposób rekrutacji oraz oceny
kandydatów/ek. Kryteria ułożono tak, aby zachować wszystkie minimalne standardy, jakie
musi spełniać pracownik danej branży (np. strażak), ale równocześnie tak, by mogli je spełnić
kandydaci obojga płci. Następnie pracodawcy rozpoczęli rekrutację, szczególnie zachęcającą
kobiety do aplikowania,
- szkolenia wstępne dla kandydatek: projektodawcy rozpoczęli cykl szkoleń przygotowujących
chętne kobiety do aplikowania. Zaproponowano im szkolenia umiejętnościowe, treningi
kondycyjne oraz przygotowywano do zdawania testów,
- wsparcie kobiet w miejscu pracy: przyjętym do pracy kobietom zaoferowano spotkania, które
miały wesprzeć je jako grupę mniejszościową w nowym miejscu pracy, zintegrować z
załogami, dodać pewności siebie i pozwolić na utrzymanie zatrudnienia. Kobiety uczestniczyły
w szkoleniach wprowadzających pod nazwą „Jak przetrwać w męskim zawodzie”. Powstały
również grupy wsparcia dla nowoprzybyłych pracowniczek, sieciujące osoby zatrudnione w
danej firmie oraz pracowniczki wszystkich firm uczestniczących w projekcie. Uczestniczki
otrzymywały również wsparcie mentorów i superwizorów,
- nowe procedury antydyskryminacyjne, polityka prorodzinna: firmy wprowadziły
(opracowane w trakcie projektu) mechanizmy przeciwdziałania dyskryminacji oraz
molestowaniu seksualnemu w miejscu pracy. Ze sposobem działania w takich sytuacjach
zostali zapoznani wszyscy pracownicy/e i menedżerowie/ki. Podobnie, firmy zaplanowały
sposób godzenia życia zawodowego z prywatnym, m.in. politykę kadrową w przypadku ciąży,
czasowej nieobecności związanej z macierzyństwem i sprawowaniem opieki nad dziećmi.
212
przemocy
Przeciwdziałanie
136
Gmina Jedlnia Letnisko: „Razem Działamy – Przeciwdziałamy”213
Celem projektu było wypracowanie współpracy pomiędzy instytucjami pomocy społecznej,
organizacjami pozarządowymi oraz lokalną społecznością, zmierzającej do skutecznego i
kompleksowego udzielania wsparcia osobom doświadczającym przemocy.
Inicjatorem koalicji było stowarzyszenie OPTA oraz Fundacja Feminoteka.
Na początku odbyło się spotkanie przedstawiające cele i założenia projektu. Wzięło w nim
udział ponad dwadzieścia osób: przedstawiciele władz gminy, psychologowie, nauczyciele,
przedstawiciele policji oraz mieszkańcy. Uczestnicy wyrazili chęć współpracy przy projekcie
i zaoferowali pomoc w zbieraniu informacji do opracowania diagnozy.
Rolą inicjatorów było przeprowadzenie w gminie badań, dotyczących przemocy wobec
kobiet i w rodzinie. Celem badania było zebranie wiedzy na temat skali zjawiska,
postrzegania tego problemu przez mieszkańców oraz usystematyzowanie wiedzy na temat
sposobów radzenia sobie przez instytucje publiczne z problemem przemocy. Wyniki były
podstawą do stworzenia strategii pozwalającej na zbudowanie koalicji i określenia działań
antyprzemocowych. Diagnoza służyła też ocenie lokalnego potencjału – stworzono mapę
aktywnych osób, instytucji, organizacji, środowisk, które mogłyby wejść do koalicji.
Wyniki diagnozy zostały przedstawione na kolejnym spotkaniu. Były podstawą do
zaplanowania systemu szkoleń dla lokalnych instytucji. Z ankiet mieszkańców wynikało, że
potencjalni świadkowie przemocy nie wiedzą, w jaki sposób na nią reagować, oraz że może
ona mieć różne formy (np. ekonomiczną, seksualną). Partnerzy koalicji zdecydowali, że
przygotują i przeprowadzą kampanię informacyjną i świadomościową. Decyzja o jej
przygotowaniu była pierwszym, pozaprojektowym (tj. niezaplanowanym przez inicjatorów)
działaniem zawiązującej się koalicji.
Najbardziej konkretnym rezultatem projektu w Jedlni było uruchomienie doraźnego
telefonu zaufania dla osób doświadczających przemocy. Był to zakupiony w projekcie
numer komórkowy, pod którym członkowie koalicji, we współpracy z Policją i Ośrodkiem
Interwencji Kryzysowej, pełnili dyżury. Podobnym rozwiązaniem nie dysponowała
dotychczas żadna instytucja w gminie. Nawet telefon policji działa w określonych
godzinach, więc osoba doświadczająca przemocy, o ile w ogóle decydowała się na
zgłoszenie, musiała wzywać pomoc z odległego Radomia. Dyżurujący mogli natomiast
udzielić informacji bądź profesjonalnego wsparcia (skierować do instytucji), dzięki wiedzy
wyniesionej ze szkoleń projektowych.
213
niepełnosprawność
dyskryminacji ze względu na
Przeciwdziałanie
137
Katowice: Informator dla osób z niepełnosprawnościami –„Katowice bez
barier”
„Katowice bez barier” to internetowy informator, będący zbiorem informacji dla osób
niepełnosprawnych w celu swobodnego poruszania się po mieście – pomaga odnaleźć
drogę do właściwych, kompetentnych organizacji i instytucji oraz umożliwia zaplanowanie
czynnego spędzania wolnego czasu w dostępnych miejscach oraz budynkach użyteczności
publicznej.
Projekt powstał we współpracy Miasta Katowice ze Stowarzyszeniem „Aktywne Życie”.
W ramach projektu w okresach miesięcznych zbierane są informacje o dostępności co
najmniej 30 obiektów użyteczności publicznej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na
obiekty handlowe, gastronomiczne, sportowe i komunikacyjne. Oględzin obiektów
dokonują przedstawiciele Stowarzyszenia „Aktywne Życie”.
Sprawdzaniu poddane zostają: dostępność wejścia głównego dla potrzeb osób
niepełnosprawnych ruchowo, ewentualnie innego wejścia do budynku dostosowanego do
tych potrzeb; dostępności toalet i ich dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych
poprzez oznaczenie piktogramem; dostępność obiektu dla osób niepełnosprawnych
ruchowo, niewidomych, głuchoniemych i wyznaczenie miejsca parkingowego dla osób
niepełnosprawnych.
Więcej: http://katowice.bezbarier.info/
ze względu na niepełnosprawność
138
Gdańsk:
„Nowatorskie
formy
aktywizacji
społeczno-zawodowej
osób
niepełnosprawnych na “Osiedlu Sitowie” oraz w Gdańskiej Spółdzielni
Socjalnej”214
Projekt składa się z dwóch działań:
I. Uruchomienie „Osiedla Sitowie”, jako sieci wszechstronnego wsparcia w
usamodzielnieniu oraz przygotowania pro-zawodowego dla beneficjentów pomocy
społecznej.
II. Utworzenie Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej, jako miejsca zatrudnienia osób
usamodzielnianych w Osiedlu, która będzie również pełniła rolę inkubatora ekonomii
społecznej dla organizacji pozarządowych oraz ich członków.
Projekt „Osiedle Sitowie” przeznaczony jest dla 20 osób niepełnosprawnych, mieszkańców
Gdańska, w tym z problemami zdrowia psychicznego. Osiedle powstało w budynkach z
zasobów mieszkaniowych Miasta Gdańska. W każdym z domków mieszka 6-8 osób. Każdy
domek jest otoczony ogrodem, uczestnicy mogą wykorzystać tereny zielone i tworzą
przydomowe ogródki. Organizacje pozarządowe współrealizujące projekt, utworzyły
pracownie, w których prowadzone są treningi społeczne i zawodowe dla beneficjentów.
Każda organizacja zatrudnia koordynatora domku, który spełnia różnorakie funkcje: jest
administratorem budynku, dba o utrzymanie porządku i dobrego stanu technicznego, ale
również pracuje z mieszkańcami. Do dyspozycji mieszkańców są specjaliści: psycholog,
pedagog, pracownik socjalny, asystent, doradca zawodowy, terapeuta zajęciowy, którzy
wspierają mieszkańców, stwarzając możliwości do lepszego funkcjonowania poprzez
organizację grup wsparcia, zajęć psychoedukacyjnych czy spotkań terapeutycznych.
Mieszkańcy „Osiedla Sitowie” mają możliwość wpływania na życie osiedla biorąc udział w
Radzie „Osiedla Sitowie”.
„Osiedle Sitowie” jest także „przedsionkiem” Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej, która
zatrudnia obecnie 15 osób niepełnosprawnych i liczba ta stale rośnie. Członkami
założycielami Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej jest 7 gdańskich organizacji pozarządowych.
Spółdzielnia realizuje zasadę „praca zamiast zasiłku” poprzez:
- reintegrację zawodową mającą na celu odbudowanie i podtrzymywanie zdolności do
samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy;
- reintegrację społeczną mającą na celu odbudowanie i podtrzymywanie umiejętności
uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej oraz pełnieniu ról społecznych w miejscu
pracy, zamieszkania lub pobytu. Zamierzeniem przedsięwzięcia jest doprowadzenie do
sytuacji, w której osoby zatrudnione w spółdzielni będą mogły stać się jej członkami lub
założyć własną spółdzielnię socjalną. Spółdzielnia będzie również rodzajem inkubatora dla
kolejnych inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej. Gdańska Spółdzielnia Socjalna
podejmuje również działania społeczne oraz oświatowo-kulturalne na rzecz środowiska
lokalnego.
Więcej: http://www.gdansk.pl/nasze-miasto,512,23446.html
Źródło: Opracowanie własne
Odnosząc się do zaprezentowanych powyżej inicjatyw, ale nie tylko, warto wyróżnić
kilka dodatkowych działań antydyskryminacyjnych, których systematyczna realizacja może
wzmocnić pozytywne efekty realizowanych przez samorządy projektów. Są to m. in.:
- zwiększanie widzialności grup dyskryminowanych,
- zwiększanie świadomości funkcjonowania mechanizmów dyskryminacji, szczególnie wśród
samych członków defaworyzowanych grup, którym łatwiej będzie przypominać otoczeniu o
214
Dobre praktyki samorządów 2012. Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych. Samorząd równych szans, pod red. H.
Waszkielewicz, Kraków 2012 s. 13 – 14.
139
własnych prawach,
- podejmowanie (na poziomie indywidualnym i organizacyjnym) formalnych kroków w
wypadku ujawnienia dyskryminujących przepisów,
- wprowadzanie zapisów antydyskryminacyjnych i konsekwentne reagowanie, gdy nie są
egzekwowane oraz dbanie o udział przedstawicielstw grup dyskryminowanych w tworzeniu
takich przepisów,
- nagłaśnianie w mediach ujawnionych przypadków dyskryminacji (w tym dyskryminacji
pośredniej), podjętych interwencji i ich rezultatów – tego typu akcje mają walor edukacyjny i
podnoszą świadomość społeczeństwa, a ich pozytywne efekty oddziałują na szerszą skalę,
- wprowadzanie edukacji antydyskryminacyjnej i podnoszenie świadomości społecznej w
różnych środowiskach, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. W miarę możliwości warto
uciekać się do takich form podnoszenia społecznej świadomości, które bazują raczej na
uczeniu się przez doświadczenie i wyciąganiu z tego wniosków niż na suchym podawaniu
wiedzy teoretycznej, które z reguły samo w sobie nie jest czynnikiem dostatecznie
motywującym do modyfikacji dyskryminacyjnych zachowań,
- zwiększanie dostępności rzetelnych źródeł aktualnych informacji (sformułowanych prostym
i zrozumiałym językiem) na temat sytuacji osób z grup dyskryminowanych.215
Kilka uwag na temat realizacji projektów równościowych
Realizując projekty równościowe należy pamiętać o kilku prostych zasadach. Po
pierwsze projekty, aby były efektywne muszą odpowiadać rzeczywistym problemom. Należy
więc zebrać jak najobszerniejsze dane na temat sytuacji problemowej, skali zjawiska etc. oraz
poddać analizie ich zdiagnozowane przyczyny i skutki. Warto podkreślić rolę, jaką odgrywają
tu badacze i eksperci, szczególnie w kwestii wykrywania i definiowania problemów
społecznych oraz wskazywania sposobów ich rozwiązywania, a tym samym kształtowania
polityki równościowej. Badania naukowe są istotnym źródłem informacji, a sondaże i
prognozy dają podstawy dla tworzenia adekwatnej i skutecznej lokalnej polityki
antydyskryminacyjnej. Analiza naukowa bieżącej kwestii lub sytuacji jest punktem wyjścia
dla analiz społecznych i politycznych przeprowadzanych przez urzędników, grupy nacisku i
215 K. Bojarska, Psychologiczne i społeczne uwarunkowania stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji [w:] Jak
zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, pod red. D. Denes,
Warszawa 2009, s. 23.
140
interesu oraz media. Badacze mogą się np. przyczynić do wytyczenia najważniejszych
obszarów, od których należy rozpocząć włączanie perspektywy równości. Eksperci mogą także
zapewnić niezbędne techniczne wsparcie procesu włączania tej perspektywy do głównego
nurtu, opracować czy zaadaptować odpowiednie narzędzia i techniki, a także udzielać
konsultacji i szkoleń w trakcie realizowania poszczególnych etapów działań. Stały kontakt z
ekspertami będzie nieoceniony także wówczas, gdy pojawi się sytuacja kryzysowa,
wymagająca natychmiastowej reakcji ze strony urzędu.
W działaniach na rzecz jakiejś grupy dyskryminowanej liczy się obecność wszystkich
zainteresowanych stron. Należy zapraszać je do aktywnej współpracy już na etapie
planowania, a nie dopiero realizacji projektu. Często zdarza się bowiem, że składane przez
samorządy propozycje nie spotykają się z zainteresowaniem potencjalnych odbiorców, gdyż
nie odpowiadają na ich rzeczywiste potrzeby. Dzieje się tak, gdy urzędnicy kierują się w
swojej pracy stereotypami (wyobrażeniami o tym jak jest i jak być powinno), a nie rzetelną
diagnozą potrzeb tych osób lub grup.
Bardzo ważne jest, aby do współpracy przy realizacji projektów równościowych
zapraszać także innych partnerów społecznych. Ich obecność pozwoli na wypracowanie
efektu synergii i wzmocni oddziaływanie projektu. Związki zawodowe, grupy migrantów,
kościoły i organizacje pozarządowe znają i wyczuwają problemy społeczne. Dzięki bliskim
kontaktom ze zwykłymi obywatelami i wąskiej specjalizacji dysponują wiedzą specjalistyczną
dotyczącą danego obszaru społecznego. Stanowią ważne źródło informacji dla lokalnych
decydentów, mają też znaczący wpływ na kształtowanie opinii publicznej. To jednak nie
jedyne przyczyny, dla której ośrodki te powinny pełnić określone role w definiowaniu i
kształtowaniu
polityki
równościowej,
w
tym
w
planowaniu
projektów
antydyskryminacyjnych. Ponieważ demokracja wymaga udziału szerokiej reprezentacji,
organizacje pozarządowe czy grupy interesu umożliwiają większej liczbie osób uczestnictwo w
procesie politycznym. Dzięki temu podnoszą jakość demokracji w społeczeństwie.
Organizacje te mogą ponadto monitorować wykonywanie lokalnych strategii włączania
perspektywy równości i stać na straży celów, jakie wytyczają.
Jeśli to możliwe, należy przed podjęciem rozmów z partnerami społecznymi i
potencjalnymi odbiorcami projektu zbadać: ich nastawienie, warunki wyjściowe czy bariery,
których mogą się obawiać. Raport ze wstępnych badań będzie zasobem do planowania
dalszych działań.
141
Ponadto, realizując działania w obszarze rynku pracy i chcąc zaangażować
pracodawców należy zaoferować im konkretne produkty i wsparcie (korzyścią może być np.
procedura, strategia postępowania czy wykazanie, jak spadną koszty po wprowadzeniu zmian
/ realizacji projektu).
Również media mogą wpływać i kształtować lokalne priorytety społeczno-polityczne.
Informują one ogół społeczeństwa i odzwierciedlają jego poglądy, wskazując na kwestie
społecznie ważne. Biorą także udział w kształtowaniu opinii publicznej i maja wpływ na
polityków. Niemniej istotny jest ich wpływ na kreowanie i podtrzymywanie wartości i norm.
Media nie tylko kreują opinie i postawy społeczne, ale pełnią także funkcję źródła informacji i
wiedzy na temat wielu kwestii wrażliwych, mogą być więc ważnym narzędziem podnoszenia
świadomości. Mogą stać się więc niezastąpionym narzędziem w walce z dyskryminacją.
Istotne znaczenie ma także promocja podejmowanych działań. Broszury, ulotki,
plakaty, a przede wszystkim spójne kampanie informacyjne mogą przesądzać o pomyślności
realizacji projektu, gdyż najczęstszym źródłem protestów i niezadowolenia ze strony
mieszkańców jest ich niedoinformowanie bądź złośliwa dezinformacja (np. pochodząca od
opozycji politycznej lub grup interesu zainteresowanych niepowodzeniem przedsięwzięcia).
Na koniec warto pamiętać, że członkom grupy, która ma być odbiorcą działań
projektowych (jeśli wynika to ze specyfiki projektu) należy zapewnić odpowiednie wsparcie
(typu: wsparcie psychologiczne, warsztaty wstępne, sieciowanie, pomoc doraźna, szkolenia,
bezpłatne podręczniki czy broszury, dostęp do aktualnych danych i rzetelnych informacji
etc.), aby zyskać ich zaufanie, w przeciwnym razie osoby te mogą czuć się niepewnie i szybko
zrezygnować z udziału w nawet najlepszej inicjatywie.
Konkluzje
Aby przeciwdziałać stereotypom, uprzedzeniom oraz dyskryminacji bezpośredniej i
pośredniej, warto podejmować starania różnego typu. Władze lokalne mogą realizować
działania strategiczne (uchwalanie strategii,
planów
i programów
równościowych,
budżetowanie pod kątem płci etc.) lub doraźne (w tym rozmaite projekty społeczne,
kampanie informacyjne etc.). Najlepiej jednak jeśli decydują się na połączenie tych dwóch
kategorii i realizowane projekty wynikają ze spójnej i zaplanowanej strategii, wówczas efekt
jest nieporównywalnie lepszy. Trzeba podkreślić, iż lekarska maksyma „po pierwsze nie
szkodzić” jest tu niewystarczająca i dlatego niezbyt sprawdza się w kwestii polityki
142
równościowej. Tak więc warto podejmować jakiekolwiek działania, nawet jeśli miałyby to być
tylko pojedyncze projekty o małym zasięgu, bo nawet one mogą stać się początkiem czegoś
większego. Jak ujął to Johann Wolfgang Goethe „Cokolwiek zamierzasz zrobić, o
czymkolwiek marzysz, zacznij działać. Śmiałość zawiera w sobie geniusz, siłę i magię.”
143
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
- Bojarska K., Psychologiczne i społeczne uwarunkowania stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji [w:] Jak
zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne. Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, pod red.
D. Denes, Warszawa 2009.
- Bregin D., Przykłady zrealizowanych projektów [w:] Jak zorganizować wydarzenie Antydyskryminacyjne.
Podręcznik działań w społecznościach lokalnych, pod red. D. Denes, Warszawa 2009.
- Dobre praktyki samorządów 2012. Polityka na rzecz osób niepełnosprawnych. Samorząd równych szans, pod
red. H. Waszkielewicz, Kraków 2012.
- Fisher-Kotowski P., Porozmawiajmy o różnorodności. Żywa biblioteka. Podręcznik dobrych praktyk,
Warszawa 2008.
- Lipka-Szostak K., Sowińska-Milewska D., Przegląd inspirujących pomysłów na włączanie perspektywy
równości szans kobiet i mężczyzn w ramach projektów współfinansowanych z EFS, Warszawa 2010.
- Równość szans kobiet i mężczyzn a rynek pracy. Poradnik dla Instytucji Rynku Pracy, pod red. M.
Borowskiej, M. Branki, Warszawa 2010.
Akty prawne:
- Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego
traktowania (Dz.U. nr 254, poz. 1700).
- Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (t.j. z 2013 r. poz. 595, 645.).
- www.rownoscwsamorzadzie.pl/
- www.neue-wege-fuer-jungs.de
- http://kontynent-warszawa.pl/ludziezkontynentu/meksykanska/
- www.centrala.org.pl
- http://equal.plineu.org/
- http://katowice.bezbarier.info/
- http://www.gdansk.pl/nasze-miasto,512,23446.html
144
Działalność Grupy Edukacyjnej Mifgash. Zewnętrzne wsparcie dla
uczniów i nauczycieli krakowskich gimnazjów i liceów
Mifgash (hebr. spotkanie) jest Grupą Edukacyjną działającą pod patronatem i przy
współpracy z Fabryką Shindlera – oddział Muzeum Historycznego Miasta Kraków oraz
Instytutu Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w
Krakowie. Pomysłodawcą i założycielem grupy jest Tadeusz Królczyk, jak sam mówi:
„Wszystko zaczęło się w 2008 r. od spotkań młodych pełnych entuzjazmu polskich studentów
z grupami Żydów z Izraela, USA i całej Europy. Wspólnie spędzony czas był dla obu stron
dużą inspiracją do podjęcia działań na szerszą skalę”216. Pasjonaci historii i kultury
żydowskiej mieszkający w Krakowie postanowili zapoczątkować działania edukacyjne we
własnym mieście. Tak narodził się pomysł projektu edukacyjnego „Między Krakowem a
Jerozolimą”, który jest realizowany nieprzerwanie od 2009 roku w krakowskich szkołach.217
Program jest darmowy i opiera się na pracy ponad 15 wolontariuszy. Każdy z nich jest
pomysłodawcą, twórcą i wykonawcą swoich autorskich lekcji. Wszystkie one poruszają w
sposób ciekawy i nowoczesny zagadnienia omawiane w szkołach często w sposób wybiórczy.
Nauczyciele języka polskiego, wiedzy o społeczeństwie czy historii mają możliwość znacznego
wzbogacenie i urozmaicenie standardowych zajęć dydaktycznych poprzez wybór jednego z
tematów:
Lekcja 1. Żydzi i ich europejskie dziedzictwo.
Lekcja 2. Co to jest tożsamość żydowska? Wyjaśnienie problemu na przykładach
muzycznych i symboli żydowskich.
Lekcja 3. Fenomen Izraela.
Lekcja 4. Wprowadzenie do judaizmu.
Lekcja 5. Żydowski Kraków. Historia, kultura, współczesność.
Lekcja 8. Marzec 68’ a exodus polskich Żydów.
216 „Polska Młodzież organizowała wspólne warsztaty, brała udział w Marszu Pamięci, Rocznicy wyzwolenia Obozu
Auschwitz. Praktyka ta jest dalej kontynuowana” Wywiad przeprowadzony z T. Królczykiem 24.XI.2013 r. Kraków.
217 Często grupa prowadzi warsztaty edukacyjne poza Krakowem np. w Będzinie, Tarnowie, Chrzanowie.
145
Lekcja 9. Antysemityzm – od niechęci do nienawiści.
Lekcja 10. It’s Blask or white? – My i świat wokół nas.
Lekcja 11. Krakowski Kazimierz – wczoraj, dziś i jutro.
Lekcja 12. Holoacust – od idei do zbrodni. Holocaust w tekstach popkultury.
Tematyka projektu jest dostosowana do miejsca, w którym jest realizowany. W
Krakowie wyznawcy Judaizmu żyli od XI w. Na krakowskim Kazimierzu urodziła się królowa
imperium kosmetycznego Helena Rubinstain, to tam znajduje się jedna z najstarszych i
najlepiej zachowanych synagog w Europie – synagoga Stara, a co roku w lipcu ma miejsce
największy festiwal Żydowski na świecie (Jewish Culture Festival). O tym wszystkim
opowiadamy uczniom podczas lekcji nr 5: Żydowski Kraków. Historia, kultura,
współczesność. Fenomen tego miejsca jest doskonale znany ludziom z całego świata
codziennie można tu trafić na wycieczki obcokrajowców: Niemców, Francuzów, Czechów
Żydów z całego świata szczególnie zaś Izraela. Nasz projekt łączy Gród Kraka z miastem
pokoju Jerusalem, stąd lekcja dotycząca państwa żydowskiego poruszająca takie aspekty jak:
konflikt bliskowschodni, multikulturowość społeczeństwa tradycji, historii. Lekcja ta świetnie
sprawdza się na zajęciach z wiedzy o społeczeństwie i historii powszechnej XX w.
Dużą popularnością cieszą się także warsztaty dotyczące Holoaustu (lekcja 12.) Przez
ponad godzinę uczniowie dowiadują się, czym było Shoa, poznają aspekt historyczny i
społeczny jednej z największych zbrodni w ludzkości, której realizacja była możliwa m. in.
dzięki funkcjonowaniu obozu KL Auschwitz oddalonego od Krakowa niespełna 2 godziny
jazdy pociągiem bądź autobusem. Uwzględnienie tej tematyki na zajęciach wydaje się być
koniecznością, warsztaty Mifgashu stanowią świetne przygotowanie do wizyty studyjnej w
miejscu pamięci jakim jest Auschwitz, a także dają uczniom wiedzę na temat nowoczesnych
form upamiętniania Holocaustu. Pomoc metodyczną dla prowadzących stanowi podręcznik
pt: Zrozumieć Holocaust.218
Pozostałe lekcje realizowane w ramach projektu pozwalają uczniom na poznanie
podstaw funkcjonowania judaizmu jako religii (lekcja nr 4: Wprowadzenie do judaizmu,
lekcja 2: Co to jest tożsamość żydowska?). Młodzi edukatorzy nie zapominają również o tym,
że historia Żydów nie ogranicza się wyłącznie do okresu II wojny światowej, ale stanowi
znacznie szersze tło: stąd Lekcja nr 1: Żydzi i ich europejskie dziedzictwo. Szczególnie ważne
218
R. Szuchta, P. Trojański, Zrozumieć Holocasut, Warszawa 2012.
146
w kontekście tolerancji są lekcje nr 9 i 10: Antysemityzm – od niechęci do nienawiści oraz
It’s Blask or white? – My i świat wokół nas.
Z opublikowanego przez Agencję Praw Podstawowych i Unii Europejskiej raportu:
Dyskryminacja i zbrodnie nienawiści przeciwko Żydom w krajach członkowskich Unii:
doświadczenia i percepcja antysemityzmu219 wynika, że aż 66% respondentów uważa
antysemityzm za poważny problem, z kolei blisko 76% z nich odczuło, że w ciągu ostatnich
pięciu lat sytuacja uległa pogorszeniu. Co warte uwagi, w okresie 12 miesięcy poprzedzających
sondaż 21% doświadczyło incydentu antysemickiego (z tego 2% padło ofiarą przemocy
fizycznej). Takie statystyki wynikają pośrednio z uaktywnienia wrogiego stosunku
mniejszości arabskiej zamieszkującej kraje UE negatywnie nastawionej do wyznawców
judaizmu w kontekście wydarzeń na Bliskim Wschodzie (51% zajść z udziałem mniejszości
arabskiej). Jeśli mowa o mniejszości arabskiej, to ją również dotyka problem rasizmu i
dyskryminacji
(tzw.
islamofobia).
Inną
przyczyną
jest
retoryka
partii
skrajnie
nacjonalistycznych, takich jak Złoty Świt w Grecji czy Jobbik na Węgrzech, które zyskują
coraz większe poparcie społeczne.
W kontekście przytoczonych danych coraz ważniejsze wydaje się być podjęcie działań
praktycznych przeciw dyskryminacji. Polska jako jedyny kraj w Unii nie posiada w systemie
nauczania tzw. systemu edukacji antydyskryminacyjnej220. Aktywność na tej płaszczyźnie
zarówno środowisk studenckich, organizacji pozarządowych, jak i dydaktyków szkolnych jest
konieczna. Obie lekcje poruszające problem antysemityzmu oparte są na bazie materiałów
edukacyjnych przygotowanych przez ODIHR (Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw
Człowieka OBWE)221 oraz Dom Anny Frank. Po raz pierwszy zostały one zaprezentowane
podczas ogólnopolskiej konferencji pt. Nauczanie o historii Żydów i antysemityzmie (6 – 7
grudnia 2008 r.) Spotkanie to odbyło się w ramach dużego międzynarodowego projektu
edukacyjnego „Narodowy socjalizm i Holocaust – aktywna pamięć europejska”,
współfinansowanego w ramach Programu Europa dla Obywateli 2007-2013. Jego głównym
219 Raport został oparty na badaniu sondażowym wśród Żydów w ośmiu krajach Unii Europejskiej. Najwyższy poziom
antysemityzmu odnotowano na terenie Węgier, Belgii i Francji [w:] http://wiadomosci.onet.pl/prasa/czy-europejczycy-saantysemitami/bpjzq, dostęp: 5. 12.2013 r.
220 http://www.tea.org.pl/pl/SiteContent?item=co_robimy, dostęp: 5. 12.2013 r.
221 ODIHR (Office for Democratic Instytutions and Human Rights) Jest instytucją skupiającą swe działania na ochronie praw
człowieka. Biuro powstało w 1990 r. na podstawie Karty Paryskiej jego siedziba Mieści się w Warszawie. Według statutu
pełni trzy zasadnicze funkcje: monitoruje przestrzeganie praw człowieka, informuje o operacyjnych aspektach implementacji
praw człowieka w OBWE, wspiera OBWE w dziedzinie pomocy państwom dążącym do wprowadzenia lub polepszenia
przestrzegania praw człowieka na ich terytorium [w:] Kuźniar. R, Prawa człowieka: prawo, instytucje, stosunki
międzynarodowe, Warszawa 2008, s. 254.
147
założeniem było podnoszenie świadomości na temat Holocaustu i narodowego socjalizmu222.
Obecnie projekt jest realizowany na terenie Polski, Niemiec, Ukrainy, Holandii, Dani i Litwy.
Jego ideą przewodnią jest walka z przejawami antysemityzmu w szkole. Ta częsta i bardzo
negatywna postawa wynika bezpośrednio z uprzedzeń, stereotypów oraz powszechnej
niewiedzy
na
temat
mniejszości
żydowskiej.
Aktywny
orędownik
omawianego
przedsięwzięcia Piotr Trojański223 podkreśla, że głównymi celami projektu jest zgłębienie
antysemityzmu, jako zjawiska historycznego, zapoznanie z podstawowymi informacjami na
temat stereotypów i przejawów antysemityzmu. Cele te realizowane są przy pomocy pakietu
edukacyjnego, na który składają się trzy zeszyty, tzw. części tematyczne:
- Cześć 1 Historia antysemityzmu w Europie do 1945 r.
- Część 2 Antysemityzm ciągłe zmaganie,
- Część 3 Uprzedzenia U2- materiały na temat dyskryminacji rasizmu i antysemityzmu.224
Lekcje prowadzone przez wolontariuszy Mifgash cieszą się dużą popularnością wśród
krakowskich dydaktyków. Pozwolę sobie przytoczyć kilka opinii nauczycieli i uczniów
uzyskanych po odbytych zajęciach:
„Pragnę podkreślić bardzo dobre przygotowanie merytoryczne i dydaktyczne Grupy Mifgash.
Studenci wykazali dużą submisywność w relacjach z uczniami naszego liceum, kreatywność
oraz godną pochwały determinację w realizacji założonego planu spotkań z uczniami.”
(Bożena Błażejewska, VII LO w Krakowie).225
„Lekcje zaprezentowały zagadnienia w sposób niebanalny, ciekawy i twórczy, spotkały się z
pozytywnym odbiorem młodzieży oraz kadry nauczającej.” (Barbara Borek, I Społeczne LO w
Krakowie).226
„Moim zdaniem zajęcia Nieformalnej Grupy Mifgash były prowadzone na bardzo wysokim i
równym poziomie, a młodzież odbierała je również bardzo dobrze. Prowadzone
zróżnicowanymi metodami, z przysłowiowym „zacięciem” mogły być wzorem dla studentów
pedagogiki. Prowadzący bez problemu nawiązywali kontakt z młodzieżą. Słowem – projekt
222
Antysemityzm – stare i nowe uprzedzenia, Poradnik metodyczny dla nauczyciela, pod red. P. Trojańskego, R.
Helińskiej, Kraków 2008, s. 2.
223 Dr Piotr Trojański jest historykiem, pracownikiem i wicedyrektorem Instytutu Historii Uniwersytetu Pedagogicznego.
Jest kierownikiem pracowni Mniejszości Etnicznych i Narodowych oraz studiów podyplomowych „Totalitaryzm – nazizm –
Holocaust”. Ponadto prowadzi badania z zakresu nauczania o Holocauście oraz historii Żydów. Jest współautorem
pierwszego w Polsce podręcznika do nauczania o Holocauście.
224 Antysemityzm – stare i nowe uprzedzenia.., op. cit.
225 http://mifgash.org.pl/test/?opinie-nauczycieli, dostęp: 5.12.2013 r.
226 Ibidem.
148
spełnia swoje założenia dydaktyczne i wychowawcze. Gorąco polecam go zwłaszcza tym
nauczycielom, którzy mają różnorakie problemy z brakiem tolerancji u młodzieży.” (Grzegorz
Szymanowski XXI LO).227
Nie należy zapominać również o bezpośrednich odbiorcach, czyli uczniach ich opinia
dla dydaktyka wydaje się być najcenniejsza:
„Minione wykłady o holocauście na pewno uzupełniły naszą wiedzę z tego zakresu, ale także
zaintrygowały. Każdego w inny sposób. Mnie osobiście zaciekawiła druga część wykładu. Poza
suchymi informacjami z podręcznika i encyklopedii wreszcie ktoś wskazał, co przeczytać,
obejrzeć, a nawet, w co zagrać, aby odkryć strony holocaustu. Nie tylko t definicje.
Najbardziej poruszyła mnie działalność artystyczna samych ofiar, a także pojęcie,
antypomnika. Prowadzące były bardzo dobrze zorganizowane i potrafiły dotrzeć do
odbiorców. Myślę, że każdy z uczestników tak samo jak ja, chętnie wziąłby udział w kolejnych
zajęciach.” (Roksana Sitko).228
„W moim odczuciu warsztaty przebiegły bardzo pozytywnie. Prowadzące miały rozległą
wiedzę na temat, profesjonalnie przygotowały wszystkie materiał, mówiły z pasją oraz zadbały
o jasne i klarowne przekazywanie wiedzy. W dodatku prowadzące przygotowały wiele
ciekawostek oraz interesujących wydarzeń, które nie były dobrze nam znane. Podsumowując:
Moim zdaniem pełen profesjonalizm i świetne wykonanie. Warsztaty oceniam w całości
pozytywnie” (Oskar Bugaj).229
Projekt Mifgash posiada wysokie poparcie społeczne, jego część merytoryczna
koordynowana jest przez dydaktyków Instytutu Historii Uniwersytetu Pedagogicznego oraz
grona pracowników Katedry Historii i Kultury Mniejszości Etnicznych i Narodowych IH.
Członkowie grupy Mifgash pomagają nauczycielom w osiągnięciu licznych celów
edukacyjnych. Poruszają zagadnienia związane z wykluczeniem społecznym, stereotypami i
dyskryminacją, tolerancją międzykulturową, uprzedzeniem, islamofobią i antysemityzmem.
Co najważniejsze, nauka na temat dziedzictwa żydowskiego odbywa się bezpośredniej
historycznej bliskości dzielnicy Kazimierz. To na jej przykładzie staramy się budować
podstawy i ramy naszych lekcji, mając nadzieję, że uczniowie będą chętniej zdobywać wiedzę
o miejscu i ludziach bliskim, zarówno ich przodkom, jak i im samym. Nie zawsze nauczyciel
227
Ibidem.
http://mifgash.org.pl/test/?opinie-uczniow, dostęp: 5.12.2013 r.
229 Ibidem.
228
149
przy małej liczbie godzin, zobowiązany do trzymania się ściśle podstawy programowej może
pozwolić sobie na wyjście poza mury szkoły w celu realizacji dodatkowych zajęć. Doskonale to
rozumiemy, tak więc staramy się działać w sposób przyjacielski i otwarty, nawiązując
bezpośredni kontakt z uczniami i nauczycielami w ich własnym środowisku. W 2014 r. grupa
Mifgash planuje realizację projektu dla uczniów liceów z Nowej Huty, żyjących w
bezpośredniej bliskości osiedli romskich.
150
Bibliografia
Publikacje zwarte:
- Antysemityzm-stare i nowe uprzedzenia, Poradnik metodyczny dla nauczyciela, pod red. P. Trojańskiego, R.
Helińskij, Kraków 2008.
- Edukacja antydyskryminacyjna podręcznik trenerski, pod red. M. Branki, D. Cieślikowskiej, Kraków 2010.
- Szuchta. R, Trojański. P, Zrozumieć Holocasut, Warszawa 2012.
- http://mifgash.org.pl/test/?projekt-edukacyjny
- http://www.tea.org.pl/pl/SiteContent?item=co_robimy
- http://pl.auschwitz.org/m/index.php?option=com_content&task=view&id=1290&Itemid=12
- http://wiadomosci.onet.pl/prasa/czy-europejczycy-sa-antysemitami/bpjzq
Wywiady
Wywiad przeprowadzony z T. Królczykiem 24.XI.2013 r. Kraków.
151
Paulina Wierkowicz-Zawistowska
Obszary działań równościowych w województwie podlaskim
Wprowadzenie
Istnieje wiele definicji odnoszących się do pojęcia równości, jednak wiele z nich
posiada w swej zawartości takie hasła jak ujednolicenie czy sprawiedliwość. Dlatego też
formułując definicję stanowiącą niejako sedno, można by rzec, iż równość jest spójnością,
równorzędnym traktowaniem zupełnie różnych podmiotów. Ów sprawiedliwe traktowanie
odnosi się do rozmaitych sfer, jest to zarówno płaszczyzna społeczna, prawna, jak i
poznawcza. Definicja równości może nieść za sobą skojarzenia związane z wolnością, które to
wydają się być całkiem słuszne, gdyż jeżeli ktoś czuje się zniewolony przez drugą osobę,
wówczas zapewne jego poczucie równości jest również zdeformowane. Tak więc, równość i
wolność idą ze sobą w parze. Równość jest ujednolicaniem szans, jednak w żaden sposób nie
dyskwalifikuje ona jednostkowego traktowania, wręcz przeciwnie bierze ona pod uwagę
zindywidualizowane potrzeby oraz oczekiwania jednostki.
Równość rozpatrywana w kategorii polityczno-prawnej nosi nazwę równouprawnienia
i wskazuje na to, iż wszyscy ludzie są równi wobec prawa. Należy pamiętać, iż ów równość
podmiotów ma miejsce w obrębie danego systemu politycznego. Pomimo faktu, iż definicje
odnoszące się do równości człowieka są nadzwyczaj klarowne i znane wszystkim, bardzo
często dochodzi do wykroczeń w tym obszarze. Mamy wówczas do czynienia ze zjawiskiem
dyskryminacji bądź uprzywilejowania. Uprzywilejowanie stanowi lepsze traktowaniem kogoś
ze względu na jego cechę (np. kolor skóry czy płeć), natomiast o dyskryminacji mówimy, gdy
ktoś jest z podobnych powodów traktowany gorzej niż inni. Oba te zjawiska są bardzo groźne
i mogą nieść za sobą wiele szkód. Nierówne traktowanie powoduje spustoszenie w sferze
moralnej oraz społecznej człowieka, powodując deficyty w obszarze poczucia własnej wartości
bądź pewności siebie. Zamyka człowieka i upewnia w przekonaniu, że jest gorszy, niegodny,
burzy jego poczucie zaufania zarówno do otoczenia jak i samego siebie.
152
Zjawisko braku równości w aspekcie teoretycznym
Poczucie braku równości opisywane jest jako zjawisko dyskryminacji. Z łac.
discriminatio oznacza rozróżnienie lub rozdzielenie. Jak słusznie zauważyła w swej książce na
temat dyskryminacji kobiet na rynku pracy Kalinowska-Nawrotek: „Dyskryminacja oznaczać
będzie przypadki występowania zróżnicowania sytuacji zawodowych kobiet i mężczyzn na
niekorzyść tych pierwszych, wynikające z zastosowania różnych kryteriów oceny, a więc
nierówności miar bądź (i) oferowania różnych możliwości rozwoju (nierówność szans)
osobom o podobnych cechach społeczno-zawodowych i ekonomicznych.”230
Zjawisko dyskryminacji odnosi się nie tylko do płaszczyzny płci, ale również do wielu
innych obszarów takich jak: kolor skóry, niepełnosprawność, przynależność klasowa,
pochodzenie etniczne, sytuacja życiowa czy wiek. Dyskryminacja w szerszym znaczeniu jest
„jednocześnie działaniem niesprawiedliwym i systematycznym, które zmierza do utrzymania
uprzywilejowanej pozycji grupy dominującej.”231 Jest to problem niezwykle złożony oraz
wielowarstwowy, w związku z czym typologia dyskryminacji jest również dość bogata. Jedną z
najczęściej spotykanych klasyfikacji ów zjawiska jest podział na dyskryminację bezpośrednią i
pośrednią.
Według
Leksykonu
polityki
społecznej
dyskryminacja
bezpośrednia
to
„zamierzone i zorganizowane działania, mające na celu ograniczenie lub zamknięcie dostępu
do środków zaspokajania potrzeb i pozycji, które pozwalają je uzyskiwać.”232 Dyskryminacja
ta jest więc bezpośrednim działaniem na jednostkę, która może doznawać poniżenia z
różnych powodów (płeć, sytuacja życiowa, wyznawana religia etc.) Natomiast z
dyskryminacją pośrednią mamy do czynienia wówczas „gdy pewne działania mają dyskryminujące
konsekwencje, chociaż nie to było ich intencją.”233 Wnioskując, dyskryminacja pośrednia jest negatywnym
skutkiem dyskryminacji bezpośredniej i często staje się przyczyną kolejnych upokorzeń.
Niewątpliwie równie interesującym zagadnieniem są przyczyny nierównego traktowania tzn. źródła
dyskryminacji. U ich podstaw leży przede wszystkim stygmatyzacja. Według Winiarskiej i Klausa
„Podstawowym
mechanizmem
prowadzącym
do
dyskryminacji,
marginalizacji
oraz
wykluczania pewnych grup w ramach społeczeństwa jest rozróżnienie dokonywane pomiędzy
B. Kalinowska- Nawrotem, Dyskryminacja kobiet na polskim rynku pracy, Poznań 2005, s. 9.
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 49 – 50; Stereotypy i uprzedzenia, pod red.
C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Gdańsk 1999, s. 228.
232 Leksykon polityki społecznej, pod red. B. Rysz-Kowalczyk, Warszawa 2001, s. 38; patrz też: T.F. Pettigrew,
M.C. Taylor, Discrimination [w:] Encyclopedia of Sociology, pod red. E.F. Borgatta, M.L. Borgatta, New York
1991, s. 688 – 693.
233 Leksykon polityki społecznej…, op. cit., s. 38.
230
231
153
grupą dominującą a grupą mniejszościową. Jego podstawą jest przypisanie przedstawicielom
grupy mniejszościowej określonej cechy, która stanowi następnie uzasadnienie dla ich
nierównego z innymi traktowania.”
234
Tak więc proces stygmatyzacji jest przypisywaniem
słabszej jednostce negatywnych cech, które z kolej są przyczynkiem do traktowania ów
jednostki w sposób uwłaczający. Niestety bardzo często podwaliną stygmatyzacji, za którą
podąża dyskryminacja jest stereotypowe myślenie, czyli myślenie schematyczne, sztampowe
wręcz uproszczone, pozbawione logiki oraz umiejętności precyzyjnego rozeznania się w
sytuacji i ocenie innych ludzi. Jak twierdzi Giddens „podczas gdy uprzedzenia dotyczą postaw
i opinii, dyskryminacja odnosi się do faktycznych zachowań wobec innej grupy lub jednostki.
Dyskryminacja przejawia się w praktykach, w efekcie których pewne możliwości zostają
zarezerwowane dla członków jednej grupy kosztem innej.”235 Stereotypowe myślenie
prowadzi do negatywnych praktyk wobec jednostki, jednak mechanizm ten jest procesem
dwukierunkowym,
w
którym
uprzedzenia
rodzą
dyskryminację,
z
kolej
osobie
dyskryminowanej przypisuje się kolejne stereotypy oraz fałszywe osądy.
Nie bez znaczenia pozostają również skutki, jakie niesie za sobą zjawisko
dyskryminacji. Jak twierdzi Sztompka dyskryminacja „to mniejsze szanse dostępu do
wykształcenia, zawodu, majątku, praw politycznych, prestiżu i innych cenionych dóbr, z tej
tylko racji, że ktoś jest członkiem jakiejś grupy, będącej przedmiotem przesądów i bez
uwzględnienia jego indywidualnych kwalifikacji czy zasług.”236 Osoba dyskryminowana jest
automatycznie wyłączana z wielu dziedzin życia, ponadto jej droga do kariery zawodowej
bądź naukowej jest w znacznym stopniu utrudniona. U jednostek traktowanych
niesprawiedliwie występuje także niska samoocena oraz, co za tym idzie, regres niemal w
każdej dziedzinie życia. Zarówno uprzedzenia, jak i dyskryminacja są niezwykle
niebezpiecznym narzędziem oddziaływania na drugiego człowieka. Narzędzie to często
prowadzi nie tylko do umniejszania wartości jednostki i jej degradacji, ale także dalej idących
tragicznych konsekwencji.
A. Winiarska, W. Klaus, Kwartalnik „Studia BAS”, Nr 2(26) 2011, s. 9 – 40.
A. Giddens, Socjologia, Warszawa, 2008, s. 272.
236 P. Sztompka. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 301.
234
235
154
Równouprawnienie płci w badaniach opinii społecznej
Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w marcu 2013 r. przeprowadziło badania,
które dotyczyły udziału kobiet w życiu publicznym. Ich wyniki mogą stanowić przyczynek do
szerokiej dyskusji na temat równouprawnienia kobiet i mężczyzn w Polsce. Według CBOS
„Znaczna część Polaków chciałaby zwiększenia liczby kobiet na kierowniczych stanowiskach
w rządzie (47%), w fundacjach i organizacjach społecznych (47%), w partiach politycznych
(46%), w administracji państwowej (42%), a także w firmach i przedsiębiorstwach (45%).”237
Fakt, iż znaczna część Polaków uważa, że należałoby zwiększyć liczbę kobiet na stanowiskach
kierowniczych w rządzie, czy też w organizacjach społecznych, partiach politycznych, w
firmach i przedsiębiorstwach, czyli stanowiskach wysokiej rangi, świadczy o deficycie oraz
niewątpliwej niszy kobiecej części społeczeństwa na ów posadach. Nie mniej jednak wyniki
badań pokazują, iż Polacy wydają się otwarci oraz gotowi na to, by właśnie kobiety
obejmowały wspomniane wysokie stanowiska. Co zatem jest przyczyną zbyt małej frekwencji
kobiet na ów posadach? Jak pokazują badania CBOS „Fakt mniejszego udziału kobiet w życiu
publicznym najczęściej uzasadniany jest ich większym zaangażowaniem w obowiązki domowe
(59%) oraz zdominowaniem przestrzeni publicznej przez mężczyzn (43%).”238 Według
badanych kobiety czują się zobligowane do tego, by spełniać tradycyjne role matki oraz pani
domu, a ponadto stanowiska, które mogłyby objąć są często już zajęte przez bardziej
dyspozycyjnych (w oczach pracodawców) mężczyzn.
W komunikacie z badań CBOS zawarto informację, iż opinie respondentów w
omawianym temacie są zdeterminowane przez ich płeć: „kobiety zdecydowanie częściej niż
mężczyźni uważają, że więcej pań powinno zajmować kierownicze stanowiska we wszystkich
analizowanych obszarach, zaś mężczyźni zdecydowanie częściej niż kobiety są przekonani o
potrzebie utrzymania stanu obecnego.”239 Fakt, iż kobiety częściej niż mężczyźni twierdzą, że
żeńska część społeczeństwa powinna w znaczniejszym stopniu zajmować stanowiska
kierownicze oraz informacja, że mężczyźni nie widzą potrzeby, by przyznawać ów posady
kobietom świadczy o stereotypowym myśleniu męskiej części badanych. Wskazane wyniki
można interpretować wielorako, jednak bezsprzecznie da się zauważyć w nich znamiona
dyskryminacji kobiet w polskim społeczeństwie.
Komunikat z badań Kobiety w życiu publicznym, CBOS, Warszawa
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_034_13.PDF, dostęp: 20.12.2013 r.
238 Ibidem.
239 Ibidem.
237
2013,
źródło:
155
Badania nad tolerancją przeprowadzone wśród młodzieży z województwa
podlaskiego
Jerzy Nikitorowicz przeprowadził inspirujące badania wśród młodzieży zamieszkałej w
województwie podlaskim. Wybór właśnie tego województwa autor zmotywował następująco:
„W związku z dokonującymi się procesami transformacji społecznej i związanymi z nimi
problemami demokratyzacji życia społecznego, swobody zrzeszania się młodzieży w różnych
organizacjach, wprowadzenia religii do szkół, tolerancja staje się istotnym zagadnieniem
wychowawczym, szczególnie na Białostocczyźnie, gdzie często obok siebie funkcjonują dwie
parafie chrześcijańskie (rzymskokatolicka i prawosławna).”240 Autor przytoczył wypowiedzi
młodzieży odnośnie definicji tolerancji, oto niektóre z nich:
• „Akceptacja odmienności, zrozumienie sposobu myślenia innych.”
• „Wyrozumiałość, szacunek, akceptacja ludzi takimi jacy są.”
Natomiast zjawisko nietolerancji ujmowane było przez uczniów następująco:
• „Gorsze traktowanie ludzi innych wyznań, uszczuplanie ich godności osobistej.”
• „Nieakceptacja drugiej osoby i okazywanie tego w sposób odpychający.”
Jak twierdzi autor badań tolerancja wśród 90% badanych oznaczała „aktywny proces
wyrażający się w okazywaniu szacunku, zrozumienia, uznania, akceptacji, przyjaźni.”
241
Natomiast zjawisko nietolerancji badana młodzież definiowała w przeważający sposób jako
„odwrotność tolerancji.”
Nikitorowicz zbadał również, czy młodzi ludzie podczas „organizacji kontaktów
towarzyskich takich jak np. prywatka chętnie zaprosiliby osoby o innym wyznaniu. Jak
pokazały wyniki 91,8% badanych zadeklarowało chęć zaproszenia takich osób na
organizowane przez siebie zabawy. Młodzież formułowała swoje wypowiedzi na ten temat w
następujący sposób:
• „Wiara jaką wyznaję nie zaciemnia mi obrazu ludzi i nie za to ich cenię.”
• „To dla mnie jest bez znaczenia, nie gra żadnej roli. Liczy się człowiek a nie religia.”242
Badania przeprowadzone przez Nikitorowicza pokazują, iż w znacznej większości młodzież z
województwa podlaskiego rozumie powagę i znaczenie aspektu tolerancji oraz jest w pełni
otwarta na ludzi o innym wyznaniu.
J. Nikitorowicz, Pogranicze tożsamość edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, s. 26.
Ibidem, s. 28.
242 Ibidem, s. 29.
240
241
156
Przykłady działań równościowych w województwie podlaskim
Województwo podlaskie położone jest w północno-wschodniej części Polski, jego
stolicą jest miasto Białystok. Niezwykle charakterystycznymi cechami regionu jest jego
wielokulturowość oraz wielowyznaniowość. Obie te właściwości biorą się z faktu, iż Podlasie
graniczy z Białorusią oraz Litwą. Mnogość cerkwi, gwara podlaska, a nawet sposób
zachowania się mieszkańców czy ich kuchnia świadczą o niezwykłej koherencji tychże okolic z
kulturą wschodnich sąsiadów. To wszystko sprawia, iż Podlasie stanowi unikatowe miejsce, w
którym równość, tolerancja oraz spójność kulturowa odgrywają naprawdę wielką rolę.
Wato podkreślić, iż w województwie podlaskim projekty równościowe realizowane są
nie tylko w odniesieniu do pochodzenia czy religii, ale też obejmują problematykę z zakresu:
płci i wieku. Wśród takich działań wskazać można wiele przykładów świadczących o istotności
ów problematyki dla mieszkańców Polski wschodniej. W tym kontekście warto wyróżnić
Podlaskie Stowarzyszenie Właścicielek Firm, które to jest inicjatorem Podlaskiego Kongresu
Kobiet.
Podejmuje
się
ponadto
organizacji
wielu
konkursów
o
tematyce
antydyskryminacyjnej, popularyzujących tolerancję oraz działań przeciwko przemocy
względem kobiet. Do aktualnych wydarzeń PSWF (Podlaskiego Stowarzyszenia Właścicielek
Firm) zaliczyć można II Podlaski Kongres Kobiet, który odbył się 21 września 2013 roku w
Białymstoku. Tematem przewodnim spotkania było hasło: „Quo vadis femina?”. Podczas
Kongresu podjęto rozważania dotyczące m. in.: bliskości i dystansu – czyli dialogu
międzykulturowego na Podlasiu, optymizmu jako wyznacznika sukcesu kobiety, barier
rozwoju przedsiębiorczości kobiet czy też partnerstwa ze strony państwa dla osób
niepełnosprawnych.243 PSWF realizuje wiele podobnych działań, pomagając kobietom
dotkniętym przemocą, aktywizując je zawodowo czy też pokazując kreatywne rozwiązania
problemów, z którymi się borykają.
Kolejnym przykładem działań równościowych w województwie podlaskim jest Projekt:
„Centrum Umiejętności 45+” realizowany w 2011 roku przez Wojewódzki Urząd Pracy w
Białymstoku. Jego celem głównym była aktywizacja zawodowa 100 kobiet i mężczyzn po 45
roku życia pozostających bez zatrudnienia. „Do celów szczegółowych projektu zaliczyć można:
• Wsparcie w zakresie doradztwa indywidualnego oraz technik aktywnego poszukiwania
pracy dla osób, o których mowa
243
www.pswf.pl/ii-podlaski-kongres-kobiet, dostęp: 20.12.2013 r.
157
• Uzupełnienie, nabycie lub zmiana kwalifikacji zawodowych w kierunku zwiększającym
szanse na podjęcie pracy,
• Podniesienie/ nabycie umiejętności z zakresu technologii informacji komunikacyjnych,
• Zwiększenie: wiary we własne siły, poziomu samooceny oraz motywacji do działania,
• Wsparcie w postaci: doradztwa zawodowego, szkolenia specjalistycznego, szkolenia
komputerowego,
stażu
zawodowego,
wsparcia
finansowego
w
postaci
stypendiów
szkoleniowych i stażowych.”244
Projekt „Centrum umiejętności 45+” okazał się dużym sukcesem, bez trudu osiągnięto
następujące wskaźniki:
• „Liczba osób, które otrzymały wsparcie w zakresie indywidualnego doradztwa zawodowego
oraz technik aktywnego poszukiwania pracy to 115 (77 kobiet, 38 mężczyzn); 100%
osiągnięcia zakładanego wskaźnika.
• Liczba osób, które ukończyły szkolenia pozwalające na uzupełnienie, nabycie lub zmianę
kwalifikacji zawodowych w kierunku zwiększającym szanse na podjęcie zatrudnienia to 90
(59 kobiet, 31 mężczyzn); 100% osiągnięcia zakładanego wskaźnika.
• Liczba
osób,
które
ukończyły
szkolenie
z
zakresu
technologii
informacyjno-
komunikacyjnych to 52 (37 kobiet, 15 mężczyzn); 90% osiągnięcia zakładanego wskaźnika.
• Liczba osób, które ukończyły minimum trzymiesięczne staże zawodowe to 48 (35 kobiet, 13
mężczyzn); 98% osiągnięcia zakładanego wskaźnika.” 245
Informacje zamieszczone na stronie internetowej Wojewódzkiego Urzędu Pracy w
Białymstoku pokazują, iż omawiane przedsięwzięcie okazało się owocnym działaniem, jako,
że pomogło wielu kobietom oraz mężczyznom zamieszkałym na terenie województwa
podlaskiego. W ramach kierowanych do tej grupy działań zaproponowano m. in.: doradztwo
zawodowe oraz wzbogacenie technik aktywnego poszukiwania pracy i szkolenia dające nowe
kwalifikacje zawodowe, w tym w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Ponadto uczestnikom zaproponowano staże zawodowe.
Do innych działań z obszaru polityki równościowej zaliczyć można z pewnością projekt
Regionalnego
Ośrodka
Polityki
Społecznej
w
Białymstoku,
który
to
polegał
na
zorganizowaniu warsztatów pt. „Przemoc wobec dziecka – jak reagować gdy dziecku dzieje się
Regulamin uczestnictwa w projekcie „Centrum umiejętności 45+”, źródło: www.up.podlasie.pl, dostęp:
20.12.2013 r.
245 www.pokl.up.podlasie.pl (index.php/strony/22076), dostęp: 20.12.2013 r.
244
158
krzywda.” Warsztaty miały miejsce w grudniu 2013 roku i skierowane były do kadry
przedszkoli i szkół podstawowych z terenu województwa podlaskiego. Ich elementarnym
celem było wzbogacenie umiejętności zawodowych osób zaangażowanych w pracę z dziećmi i
młodzieżą w obszarze rozpoznawania i udzielania skutecznej pomocy w przypadku
podejrzenia krzywdzenia dziecka.
Niezwykle inspirującym przedsięwzięciem okazał się również projekt „Żyjmy razem”
zrealizowany w 2010 roku przez Urząd Marszałkowski w Białymstoku. Projekt miał miejsce w
kilku niewielkich miastach zlokalizowanych na terenie całego województwa podlaskiego. Jego
głównym założeniem było zminimalizowanie zjawiska nietolerancji społecznej poprzez
zapoznawanie się z kulturami, obyczajami i religią innych narodów. Działania realizowano m.
in. w Hajnówce, gdzie rozmawiano o konsekwencjach stygmatyzacji społecznej, natomiast w
Sejnach odbyły się warsztaty poświęcone muzyce i pieśni cyganów i staroobrzędowców. W
Tykocinie otwarto wystawę poświęconą tykocińskim Żydom.246 Wykonane przez podlaską
młodzież w ramach projekty prace dotykające omawianej problematyki zostały finalnie
wyeksponowane publicznie w wymienionych miejscowościach. Projekt „Żyjmy razem”
podkreślał wyjątkowość województwa podlaskiego, które to bez wątpienia jest miejscem
spotkania wielu kultur i obyczajów. Często nawet sami mieszkańcy Podlasia podkreślają, iż
owa wielokulturowość jest skarbem ich regionu.
Podsumowanie
Problem dyskryminacji jest bez wątpienia powszechnym zagadnieniem występującym
na całym świecie. Ofiarami ów groźnego zjawiska są kobiety, dzieci i osoby niepełnosprawne,
czyli przeważnie Ci, którzy nie są w stanie samodzielnie odeprzeć ataku marginalizacji, czy
upokarzania. Dyskryminacja może dotknąć osoby ze względu na ich kolor skóry, religię czy
też światopogląd. Niewątpliwym wzmocnieniem jest jednak fakt, iż wzrastają w siłę również
działania równościowe. To właśnie one minimalizują zjawisko nietolerancji, zwiększają
świadomość ludzką oraz pokazują, iż każdy człowiek ma takie same prawa bez względu na
płeć, wiek czy narodowość. Ponadto dzięki działaniom równościowym otwiera się możliwość
pełnego funkcjonowanie w sferze społecznej oraz podnosi się samoocena tych ludzi, którzy z
rozmaitych powodów czuli na sobie ciężar dyskryminacji.
246
www.sztetl.org.pl, dostęp: 20.12.2013 r.
159
Bibliografia:
Publikacje zwarte:
- Giddens A., Socjologia, Warszawa, 2008.
- Kalinowska-Nawrotek B., Dyskryminacja kobiet na polskim rynku pracy, Poznań 2005.
- Leksykon polityki społecznej, pod red. Rysz-Kowalczyk B., Warszawa 2001.
- Nikitorowicz J., Pogranicze tożsamość edukacja międzykulturowa, Białystok 1995.
- Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Toruń 1997.
- Pettigrew T.F., Taylor M.C., Discrimination [w:] Encyclopedia of Sociology, pod red. E.F. Borgatta, M.L.
Borgatta, New York 1991.
- Stereotypy i uprzedzenia, pod red. Macrae C.N, Stangor Ch., Hewstone M., Gdańsk 1999.
- Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002.
Czasopisma:
- Winiarska A., Klaus W., Kwartalnik „Studia BAS”, Nr 2(26) 2011.
Komunikaty z badań:
- Komunikat z badań Kobiety w życiu publicznym, CBOS, Warszawa 2013.
- http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_034_13.PDF
- www.pokl.up.podlasie.pl
- www.pswf.pl/ii-podlaski-kongres-kobiet
- www.sztetl.org.pl
- www.up.podlasie.pl
160
Noty o autorkach i autorach
161
Anna Mężyk
Absolwentka wrocławskiej polonistyki. Obecnie pracuje nad pracą doktorską, która dotyczy
literackich sposobów kreacji postaci dziecka z niepełnosprawnością intelektualną oraz z autyzmem.
Interesują ją również problemy dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami oraz przemiany
świadomości społecznej. Studiuje logopedię kliniczną na Uniwersytecie Medycznym we Wrocławiu.
Pracuje jako wolontariuszka w Fundacji Integracji Społecznej Prom oraz w Szkole Podstawowej nr 74
we Wrocławiu. Jej dotychczasowa działalność zawodowa związana była z pracą z osobami z
trudnościami w uczeniu się oraz z niepełnosprawnościami.
Gabriela Będkowska
Absolwentka studiów licencjackich na kierunku dyplomacja europejskiej na Uniwersytecie
Wrocławskim. Aktualnie studentka filologii polskiej oraz dziennikarstwa i komunikacji społecznej.
Ukończyła staż na portalu kampaniespoleczne.pl. Obecnie współpracuje z edukacyjnym portalem
educover.pl, kulturalnym - kulturaonline.pl oraz oczamimlodych.pl – portalem, który ma celu
rozwijać debatę publiczną na temat polityki międzynarodowej wśród młodych Polaków. Jako
wolontariuszka współpracuje z Centum Rozwoju Zawodowego "Krzywy komin" we Wrocławiu oraz
Ośrodkiem Działań Artystycznych Firlej.
Ur. 19 lipca 1987 roku. Absolwentka politologii (specjalność samorządowa) i administracji na
Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jest
stacjonarną doktorantką III roku na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego, na kierunku
nauki o polityce. W kadencji 2006-2010 pełniła funkcję radnej rady miejskiej w Będzinie. W 2009
roku odbyła staż w Parlamencie Europejskim w Brukseli. Obecnie pracuje w Stowarzyszeniu
Aktywności Obywatelskiej Bona Fides, gdzie jest koordynatorką projektów społecznych. Jej
działalność naukowa koncentruje się wokół zagadnień równości płci oraz samorządu terytorialnego i
polityki lokalnej. Jest autorką i współautorką wielu artykułów naukowych oraz trzech raportów z
badań i publikacji książkowych. Współpracuje z Wyższą Szkołą Biznesu w Dąbrowie Górniczej oraz
Wyższą Szkołą Administracji w Bielsku-Białej, gdzie prowadzi zajęcia dla studentów.
Doktorantka Historii na Uniwersytecie Pedagogicznym. Z wykształcenia politolog oraz historykpedagog. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2012/2013r) Naukowo zajmuję się
tematyką dotyczącą mniejszości etnicznych i narodowych, edukacją międzykulturową, historią
162
mówioną. Przez kilkanaście lat czynnie działała w Studenckim Kole Naukowym Historyków, będąc
opiekunem Sekcji Historii i Kultury Żydów. Obecnie jest wolontariuszką Centrum Dokumentacji
Zsyłek Wypędzeń i Przesiedleń Uniwersytetu Pedagogicznego, studiuje Romologię, i jest
koordynatorem Grupy Edukacyjnej Mifgash.
Nauczycielka, absolwentka pedagogiki na Wydziale Historyczno - Pedagogicznym Uniwersytetu
Wrocławskiego oraz studiów licencjackich o kierunku edukacja wczesnoszkolna i wychowanie
przedszkolne na Wydziale Pedagogicznym Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu. Przez cały
okres studiów magisterskich oraz licencjackich otrzymywała stypendium naukowe dla najlepszych
studentów. W zakres kompetencji wchodzi planowanie i realizacja działań wychowawczo –
terapeutycznych oraz profilaktycznych metodami indywidualnymi i grupowymi. Doświadczenie
zawodowe zdobywała będąc wychowawczynią na koloniach dla dzieci i młodzieży, pracując w świetlicy
szkolnej oraz uczęszczając na kursy związane innowacyjną metodą nauczania Nauka mimo woli, na
którym uzyskała, Certyfikat Nauczyciela Sukcesu; Certyfikat uczestnictwa w szkoleniu Komunikacja
w szkole - Jak zachować porządek w klasie pracując z nią na co dzień, oraz uczestniczyła w szkoleniu
Awans zawodowy
nauczyciela i szkoleniu zgodnym ze standardami ICF Discover Leadership
Coaching z zakresu coachingu. Uczestniczka warsztatu równościowego zorganizowanego
przez
Fundację Inicjatyw Społecznych i Kulturowych Grejpfrut. Podczas prowadzenia zajęć dba
o
zachowanie wrażliwości na kwestie równościowe.
Malwina Hopej
Absolwentka stosunków międzynarodowych, studentka bezpieczeństwa narodowego na Uniwersytecie
Wrocławskim. Członkini wrocławskiej grupy Amnesty International i Koła Wschodnioeuropejskiego
Stosunków Międzynarodowych przy Instytucie Studiów Międzynarodowych UWr. Wolontariuszka
związana z wrocławskim Centrum Praw Kobiet oraz Kołem Azjatyckim przy ISM UWr.
Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska
W 2000 r. uzyskała tytułu magistra nauk prawnych na Uniwersytecie Wrocławskim na Wydziale
Prawa, Administracji i Ekonomii. W latach 2000-2004 odbyła studia doktoranckie w Instytucie Nauk
Ekonomicznych na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. W 2004
r. uzyskała stopień doktora nauk ekonomicznych na Wydziale Gospodarki Narodowej Akademii
Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu. Od 2004 r. pracuje jako adiunkt w Zakładzie
Ogólnej Teorii Ekonomii Instytutu Nauk Ekonomicznych, na Wydziale Prawa, Administracji i
163
Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Jej obszarem aktywności zawodowej i zainteresowań
badawczych
jest
problematyka
Gospodarki
Opartej
na
Wiedzy,
Gospodarki
Kreatywnej,
innowacyjność przedsiębiorstw, regionów i krajów, własności przemysłowej i intelektualnej.
Absolwentka filologii polskiej ze specjalnością polonista jako lider i animator społeczności lokalnej na
Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, studiów podyplomowym o kierunku edukacja
wczesnoszkolna i przedszkolna na Wydziale Nauk Społecznych i Humanistycznych
Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy. Doktorantka II roku w Zakładzie Teorii Literatury
na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Już na etapie szkoły średniej wykazywała
duże zainteresowanie działalnością społeczną; była wolontariuszką w Świetlicy Terapeutycznej św.
Jana Bosko w Jeleniej Górze, później w Domu Małego Dziecka TIS oraz Polskim Czerwonym Krzyżu,
gdzie pracowała jako opiekunka osób starszych i niepełnosprawnych. W czasie studiów nabywała nie
tylko wiedzę teoretyczną, lecz także praktyczną, będąc uczestniczką licznych kursów: (m. in.
Wychowawca Placówek Wypoczynku dla Dzieci i Młodzieży, Elementarnego Kursu Języka Migowego
KSS 1 i KSS 2), warsztatów: (m. in. Warsztatu Antydyskryminacyjnego, warsztatów dotyczących
Kultury Romskiej w kontekście nierówności społecznych, Akademii Aktywnych Liderów i Liderek oraz
warsztatu organizowanego w ramach Dolnośląskiej Akademii Gender) oraz konferencji i seminariów
naukowych: (m.in. w Ogólnopolskiej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Dziedzictwo
romantyczne. O (nie) obecności romantyzmu w kulturze współczesnej, Konferencji pod patronatem
Marszałkini Sejmu RP „Stereotypy genderowe w edukacji, prawie i przestrzeni publicznej,
Ogólnopolskie konferencji „Europejczycy wczoraj i dziś”, konferencji „Zawłaszczanie państwa:
klientyzm, korupcja, nepotyzm”, konsultacjach rekomendacji eksperckich do Krajowego Programu na
Rzecz Równego Traktowania, organizowanych przez Pełnomocniczkę Rządu ds. Równego
Traktowania oraz konferencji „Rząd równych szans- administracja przeciw dyskryminacji
organizowanej również przez Pełnomocniczkę Rządu ds. Równego Traktowania).
Paulina Wierkowicz- Zawistowska
W roku 2010 ukończyła studia inżynierskie w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
na wydziale Rolnictwa i Biologii. W roku 2012 uzyskała tytuł magistra Logopedii w Wyższej Szkole
Nauk Społecznych w Warszawie. Aktualnie pracuje nad otwarciem przewodu doktorskiego z zakresu
nauk społecznych w dyscyplinie pedagogika. Problematyka rozprawy doktorskiej odnosić się będzie
do wartości życiowych młodzieży akademickiej. W 2012 prowadziła zajęcia ze studentami w WSNS w
Warszawie z przedmiotów: dykcja i emisja głosu, podstawy logopedii i fonetyki oraz języka podkultur
164
dewiacyjnych i patologicznych. Ponadto zajmowała stanowisko trenera Fundacji Polskiej Akademii
Nauk w projekcie „Zintegrowane Innowacyjne Programy przeciwdziałania młodzieży szczególnego
ryzyka w wieku 15-19 lat ukierunkowane na zwiększenie potencjału zawodowego.” Obecnie prowadzi
zajęcia w NWSP w Białymstoku z przedmiotu komunikacja interpersonalna i społeczna. Jest ona
również czynnym uczestnikiem wielu spotkań oraz konferencji poświęconych młodzieży oraz osobom
niepełnosprawnym. Po za tym jest współtwórcą Doktoranckiego Koła Twórczej Rewalidacji i
Animacji- „KONTRA”.
Wiktor Pietrzak
Doktorant Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, absolwent filologii polskiej,
ukończył specjalizacje Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego: „Język w komunikacji
społecznej” oraz „Edukacja nieformalna. Polonista jako lider i animator społeczności lokalnej”.
Obecnie prowadzi badania naukowe poświęcone ideologiom, mitom i stereotypom Kresów
Wschodnich w prasie polskojęzycznej na Ukrainie. Działa również w środowisku pozarządowym
(Fundacja Grejpfrut oraz Sieć Obywatelska– Watchdog Polska), realizując inicjatywy społeczne na
rzecz równego traktowania i przejrzystości w życiu publicznym. Uczestnik projektów badawczych
poświęconych polityce równościowej w życiu lokalnym. Do ważniejszych wyróżnień należą przyznanie
I miejsca w konkursie organizowanym przez Pełnomocniczkę Rządu do spraw Równego Traktowania
„Media Równych Szans” za opracowanie „Poradnika równościowego” (2013), mianowanie
Ambasadorem ds. Promocji Aktywności Kobiet na Dolnym Śląsku przez Wicemarszałka i
Wicewojewodę (2011).
Wojciech Sitarz
Doktorant na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Absolwent Dziennikarstwa i
Komunikacji Społecznej, Dyplomacji Europejskiej oraz Studium Kultury i Języka Litewskiego.
Zajmuje się przemianami polityczno-społecznymi na obszarze poradzieckim ze szczególnym
uwzględnieniem sytuacji osób LGBT. Oprócz pracy naukowej współpracował także z wieloma
mediami lokalnymi we Wrocławiu.

Równość w polityce lokalnej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kryzys migracyjny jako nowy kontekst edukacji obywatelskiej i

Zakład Pracy Socjalnej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w

Psiaki potrzebują żywności oraz akcesoria

Informacje i poradniki przydatne w rozwijaniu Internetu na wsi

zał. 4a Deklaracja zgody na przetwarzanie danych osobowych