Program opieki nad zabytkami powiatu śremskiego

Transkrypt

Załącznik
do Uchwały Nr VI/46/11
Rady Powiatu w Śremie
z dnia 30 marca 2011 r.
PROGRAM
OPIEKI NAD ZABYTKAMI
POWIATU ŚREMSKIEGO
NA LATA 2011 – 2014
ŚREM, LUTY 2011
PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU
ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014
1. WSTĘP
Powiat śremski leŜy w centralnej części Wielkopolski i obejmuje swoimi granicami cztery
gminy: Brodnicę, Dolsk, KsiąŜ Wlkp. i Śrem. Nasycenie terenu zabytkami jest duŜe. Jednym
z głównych walorów kulturowych są zabytki architektury począwszy od wiejskich kapliczek,
drewnianych kościołów, po stare dwory i pałace. O walorach zabytkowych powiatu decyduje
przede wszystkim architektura sakralna. Na szczególną uwagę zasługuje sześć drewnianych
kościołów, które są perełkami architektury powiązanej z miejscową sztuką ludową. Cennymi
świątyniami są kościoły o najstarszej metryce, jak pochodzący z 1 poł. XIV wieku kościół
p.w. św. Wojciecha w Dalewie, wzniesione w XV w. kościoły p.w. św. Michała Archanioła
w Dolsku, p.w. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Śremie oraz p.w. św. Barbary
w Jaszkowie, a takŜe XVI wieczne świątynie p.w. św. Marcina biskupa w Mchach oraz
p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny we Włościejewkach. Zabytki
ruchome, na które składają się dzieła malarstwa, rzeźby oraz rzemiosła artystycznego
znajdują się głównie w kościołach rzymskokatolickich, stanowiąc ich wyposaŜenie lub
wystrój. Poza architekturą czy sztuką sakralną na uwagę zasługują równieŜ takie obiekty jak:
wieŜa ciśnień w Śremie oraz dwory i pałace, które odznaczają się duŜymi walorami
architektonicznymi i historycznymi.
W ostatnich latach liczba wpisów do rejestru zabytków nieruchomych utrzymywała się na
stałym poziomie. Inaczej przedstawia się sytuacja zabytków ruchomych, gdzie odnotować
moŜna wzrost dokonanych wpisów spowodowany duŜą ilością wniosków o objęcie wpisem,
składanych przez proboszczów parafii. Jest to związane z dotacjami na prace konserwatorskie
i restauratorskie, poniewaŜ dofinansowanie moŜe zostać udzielone tylko w stosunku
do zabytku wpisanego do rejestru zabytków.
Głównym
załoŜeniem
Programu
opieki
nad
zabytkami
jest
usystematyzowanie
i upowszechnianie wiedzy o bogactwie kulturowym naszego regionu oraz określenie działań,
których realizacja przyczyni się do ochrony zabytków, a takŜe wpłynie na poprawę stanu ich
zachowania.
1
Niniejszy program opracowany został na podstawie wytycznych Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków w Poznaniu.
1.1 Podstawa prawna
zabytkami
opracowania
powiatowego
programu
opieki
nad
Podstawą prawną niniejszego opracowania jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.). Na podstawie
art. 87 ust. 1 i 3 ustawy zarząd powiatu sporządza na okres 4 lat powiatowy program opieki
nad zabytkami, który przyjmowany jest przez radę powiatu po uzyskaniu opinii
wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program jest ogłaszany w Dzienniku Urzędowym
Województwa Wielkopolskiego.
2. SPÓJNOŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU
ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014 Z DOKUMENTAMI
ZEWNĘTRZNYMI
2.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego
„Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem przyjętym
przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Jeden z celów
strategicznych tego aktu zakłada dostosowanie przestrzeni do wyzwań XXI wieku i ma być
realizowany za pomocą celów operacyjnych, w tym m.in. poprzez wzrost znaczenia
i zachowania dziedzictwa kulturowego. Owe dziedzictwo kulturowe jest czynnikiem
integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia się do rozwoju
gospodarczego, poniewaŜ moŜe być bazą dla turystyki i usług kulturalnych. Cel ten
realizowany będzie przede wszystkim poprzez:
-
inwestycje w instytucje kultury,
-
ochronę dorobku kulturowego,
-
wparcie działań powiększających dorobek kulturalny regionu,
-
promocję aktywności kulturalnej mieszkańców.
2.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego
„Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego” przyjęty został
uchwałą Sejmiku Województwa Wielkopolskiego nr XLII/628/2001 z dnia 26 listopada
2001 r. Podstawowym celem planu jest harmonijny i zrównowaŜony rozwój obszaru całego
województwa. Pojęcie "zrównowaŜony rozwój" łączy w sobie: ład społeczny, ład
2
ekonomiczny, ład ekologiczny oraz najbardziej podkreślony ład przestrzenny, wyraŜający się
dąŜeniem do harmonii, uporządkowania i proporcji wszystkich elementów środowiska
człowieka. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego
przyjęto, Ŝe naleŜy:
-
chronić dziedzictwo kulturowe, toŜsamość i tradycyjne elementy środowiska
miejskiego, takie jak: zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne,
panoramy, tereny zielone i tereny otwarte,
-
respektować zalecenia wynikające z przepisów ochronnych i poszerzać zakres
ochrony prawnej,
-
podejmować opracowania dotyczące rewaloryzacji zabytkowych dzielnic,
-
chronić charakterystyczne układy ruralistyczne oraz zespoły sakralne, pałacowoparkowe, folwarki, zabytkowe budynki mieszkalne, gospodarcze, szkoły, wiatraki,
remizy, młyny, kuźnie, gorzelnie oraz inne elementy specyficzne dla architektury
wiejskiej, np. kapliczki, krzyŜe,
-
przestrzegać wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych
obiektów objętych ochroną, ale równieŜ zasad zagospodarowania zabytkowych
układów urbanistycznych,
-
chronić krajobraz, a w rejonach o najwyŜszych walorach przyrodniczych
i
kulturowych
wykluczyć
realizację
obiektów,
które
charakterem
kolidują
z otoczeniem,
-
szanować kształtowaną tradycyjnie róŜnorodność form osadnictwa wiejskiego.
Za jedną z głównych zasad zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego
uznano zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne
i otaczający krajobraz. Za najwaŜniejsze zadania w zakresie ochrony środowiska kulturowego
uznano:
-
wyodrębnienie w województwie obszarów o wysokich walorach środowiska
przyrodniczego i kulturowego,
-
ochronę miejsc szczególnie cennych dla kultury narodowej,
-
ochronę i zagospodarowanie pod kątem turystycznego wykorzystania zabytków
i historycznych miejsc na szlakach kulturowych,
-
wprowadzenie ruchu tranzytowego poza zabytkowe układy urbanistyczne.
2.3. Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011
Wielkopolski Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011 przyjęty został
uchwałą nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r.
3
Zawiera wiele waŜnych informacji, których źródłem jest Raport o stanie zabytków na terenie
województwa wielkopolskiego oraz załoŜenia programu ochrony zabytków. Podstawowym
zadaniem programu jest stymulowanie wszelkich działań na rzecz opieki nad zabytkami.
W dokumencie tym omówione zostały zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne
województwa wielkopolskiego oraz przedstawiony w formie tabelarycznej zasób zabytków
nieruchomych i archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków, a takŜe znajdujących się
w ewidencji zabytków z terenu poszczególnych powiatów województwa. Program zawiera
wzmianki o dziedzictwie kulturowym powiatu śremskiego, w szczególności o:
- śremskim kościele gotyckim, który naleŜy do najcenniejszych obiektów sakralnych
województwa wielkopolskiego,
- spichlerzu w Brześnicy, będącym jednym z najstarszych zachowanych budynków
folwarcznych w województwie wielkopolskim,
- koszarach w Śremie, które nadal pełnią swoją funkcję i zachowane są w pierwotnej formie
bez większych przekształceń,
- pochodzącym z XVIII w. i wymagającym pilnego remontu pałacu w Mchach, będącym
własnością Agencji Nieruchomości Rolnych,
- parku w Manieczkach, na terenie którego usytuowana jest kaplica,
- pałacach w Brodnicy, Psarskiem i Błociszewie.
2.4 Programy opieki nad zabytkami gmin połoŜonych na terenie powiatu
śremskiego
Gminy wchodzące w skład powiatu śremskiego posiadają gminne programy opieki nad
zabytkami.
Rada Miejska w Śremie uchwałą Nr 179/XXII/08 z dnia 27 marca 2008 r. przyjęła „Gminny
program opieki nad zabytkami dla gminy Śrem na lata 2008-2011”.
Rada Gminy Brodnica uchwałą Nr XXI/85/2008 z dnia 27 maja 2008 r. przyjęła „Gminny
Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011”.
Rada Miasta i Gminy Dolsk uchwałą Nr XXVI/148/08 z dnia 24 września 2008 r. przyjęła
„Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Dolsk na lata 2008-2011”.
Rada Miejska w KsiąŜu Wlkp. uchwałą Nr XXIV/154/2008 przyjęła „Gminny Program
Opieki Nad Zabytkami Gminy KsiąŜ Wielkopolski na lata 2008-2011”.
PowyŜsze dokumenty stanowiły punkt wyjścia do sporządzenia „Programu opieki nad
zabytkami powiatu śremskiego na lata 2011 – 2014”, a informacje o zasobach dziedzictwa
kulturowego poszczególnych gmin zawarte zostały w w/w programie.
4
3.
SPÓJNOŚĆ PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU
ŚREMSKIEGO NA LATA 2011 - 2014 Z DOKUMENTAMI
WEWNĘTRZNYMI
3.1 Strategia rozwoju społeczno - gospodarczego powiatu śremskiego 2004 - 2014
"Strategia
rozwoju
społeczno-gospodarczego
powiatu
śremskiego
2004-2014”
jest
dokumentem, który opracowano przyjmując za podstawę wyniki debat strategicznych
organizowanych metodą aktywnego planowania strategicznego. Strategia określa misję, cele
i kierunki działania na lata 2004-2014. Obszar społeczno-gospodarczy powiatu podzielony
został na pięć obszarów: gospodarkę, przestrzeń, społeczność, ekologię oraz infrastrukturę.
Głównym priorytetem obszaru społecznego jest przeciwdziałanie skutkom bezrobocia oraz
podejmowanie działań na rzecz poprawy ochrony zdrowia i opieki społecznej, jak i rozwoju
edukacji, kultury oraz sportu. Jako cel drugorzędny w tym obszarze, będący waŜnym, jednak
czas i tempo jego realizacji zaleŜne są od uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych
moŜliwości finansowych, uznano wzmacnianie i promowanie historycznych wartości
i tradycji regionu.
3.2 Program Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami
dla Powiatu Śremskiego na lata 2004 - 2011
Rada Powiatu Śremskiego uchwałą nr XXII/130/04 z dnia 31.03.2004 r. przyjęła "Program
Ochrony Środowiska wraz z Powiatowym Planem Gospodarki Odpadami dla Powiatu
Śremskiego na lata 2004 - 2011”. Program określa główne kierunki działań na rzecz ochrony
środowiska w skali całego powiatu poprzez wyznaczenie priorytetów oraz celów realizacji.
Główne hasło Programu brzmi: Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska
przyrodniczego powiatu śremskiego. Jednym z celów ekologicznych programu do 2011 roku
jest zachowanie walorów i zasobów przyrodniczych z uwzględnieniem georóŜnorodności
i bioróŜnorodności, w tym wzrost lesistości powiatu. Kierunki działań zmierzających do
realizacji w/w celu nakierowane będą na:
-
ochronę i rozwój systemu obszarów chronionych,
-
integrację aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym,
-
ochronę gatunkową roślin i zwierząt,
-
ochronę lasów,
-
edukację ekologiczną społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody.
5
4. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU
ŚREMSKIEGO
Centrum powiatu stanowi miasto Śrem, które po raz pierwszy wspomniane zostało
w dokumentach pisanych z 1136 r. jako waŜny gród kasztelański. Tworzy je układ
urbanistyczny o regularnym, czytelnym układzie przestrzennym, zachowanym do obecnych
czasów
bez
większych
przekształceń.
Ośrodkiem
rozplanowania
jest
wydłuŜony,
czworoboczny rynek z wylotami w naroŜnikach. Zabudowa miasta składa się głównie
z kamienic o wielkości i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy
XX w. ZałoŜenie urbanistyczne miasta zostało wpisane do rejestru zabytków.
Miejscowość
KsiąŜ
Wlkp.
posiada
zachowany
czytelny
układ
architektoniczny
z czworobocznym rynkiem wraz z zabudową małomiasteczkową. Pierwsza wzmianka
o KsiąŜu pochodzi z 1273 r. Miasto prywatne lokowane na prawie miejskim stanowiło
kolejno własność Księskich herbu Łodzia, następnie Pogorzelskich, Trąmpczyńskich, później
Zakrzewskich i Budziszewskich. Ośrodkiem rozplanowania miasta jest czworoboczny rynek,
z naroŜy którego wybiegają ulice wylotowe. Zabudowa miasta składa się głównie z domów
o wielkości i formach typowych dla architektury XIX w. i pierwszej połowy XX w.,
o parterowych bryłach nakrytych dwuspadowymi dachami. W częściowo zmienionej formie
zachowała się zabudowa folwarku, z pochodzącym z poł. XIX w. spichlerzem oraz
budynkami kolonii mieszkalnej. Układ urbanistyczny miasta naleŜy objąć ochroną
konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.
Miejscowość Dolsk, wzmiankowana juŜ w 1136 r. jako własność arcybiskupów
gnieźnieńskich, posiada zachowany czytelny układ składający się z następujących części:
centralnego układu urbanistycznego z czworobocznym rynkiem i wywodzącym się
ze średniowiecza układem ulic, z małomiasteczkową zabudową, z oddalonego na południe
od śródmiejskiej zabudowy gostyńskiego przedmieścia, a na północy przedmieścia
śremskiego, z lokowanego na zachodnim skraju miasta nad północnym brzegiem jeziora
Wielkiego Dolskiego zespołu folwarku Jaskółki, z pozostałościami załoŜenia dworskiego,
dworu biskupiego oraz ze znajdującego się na południowy - zachód przedmieścia Banie,
dawnej wsi z kościołem św. Wawrzyńca. ZałoŜenie urbanistyczne miasta jest wpisane
do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej, która obejmuje prawie w całości
jego
historyczne
granice
wraz
z
zabudową
miasta,
składającą
się
głównie
z domów mieszkalnych o formach typowych dla architektury XIX w. i 1 połowy XX w.
Wieś Brodnica po raz pierwszy została wzmiankowana w źródłach w 1230 r. jako własność
szlachecka Brodnickich herbu Łodzia. W latach 1420 - 1580 wzmiankowana jako miasto.
Przywilej lokacyjny nie jest znany. Miejscowość posiada czytelny układ przestrzenny
6
zachowany do czasów obecnych bez większych przekształceń, złoŜony z zespołu
rezydencjalno-folwarcznego i zespołu kościelnego.
4.1. Zabytki nieruchome
4.1.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków
gmina Brodnica
Lp. Miejscowość
1.
Brodnica
2.
3.
Brodnica
Chaławy
4.
Chaławy
4.
Grabianowo
5.
6.
7.
8.
9.
Grzybno
Iłówiec
Iłówiec
Jaszkowo
Jaszkowo
10. Manieczki
11. Piotrowo
Obiekt
kościół parafialny
p.w. św. Katarzyny
zespół pałacowy (pałac, park)
zespół dworski
dwór
park
magazyn zboŜowy (teren folwarku)
dwie aleje lipowe przy drogach:
Piotrowo-Chaławy oraz Chaławy –
Rakówka
zespół dworski
dwór
park
zespół dworski
dwór
park
kościół parafialny p.w. św. Andrzeja
zespół pałacowy i folwarczny:
pałac,
park,
folwark (stajnia koni wyjazdowych,
kurnik, spichrz, spichrz z wieŜą –
rozebrany, czworak nr 19, czworak
nr 20)
kościół parafialny p.w. św. Barbary
zespół dworski:
dwór,
park,
brama wjazdowa,
oficyna (czworak)
zespół dworski:
dwór
kaplica
park
zespół dworski i folwarczny:
dwór,
park,
folwark (rządcówka, stajnia
wyjazdowa, stodoła, wozownia z
wagą, obora, ogrodzenie z główną
bramą wjazdową)
Nr rejestru
Rok wpisu
2162/A
1988
1715/A
1975
2117/A
2032/A
2157/A
2195/A
1987
1985
1988
1990
1995/A
1820/A
1985
1981
2562/A
2089/A
843/A
1437/A
1995
1986
1970
1973
2301/A
1994
2420/A
2165/A
1932
1988
1020/A
1970
2187/A
849/A
347/A
805/Wlkp/A
1990
1970
1968
1974, 1984, 2010
7
12. Przylepki
13. Szołdry
14. śabno
pałac,
folwark ( świniarnia, stajnia,
magazyn zboŜowy, dom rządcy,
kuźnia i stelmacharnia, stodoła),
park z alejami
zespół dworski:
dwór,
park
kościół p.w. św. Jakuba Ap.
2039/A
1986
2144/A
1988
1023/A
322/A
2430/A
1970
1968
1932
gmina Dolsk
Lp. Miejscowość
1.
2.
3.
4.
5.
BłaŜejewo
Brześnica
Dolsk
Dolsk
Dolsk
6.
Dolsk
7.
8.
Dolsk
Dolsk
9.
10.
Dolsk
Lubiatówko
11.
Mełpin
12.
13.
14.
Międzychód
Mszczyczyn
Ostrowieczko
15.
16.
17.
18.
19.
Podrzekta
Rusocin
Trąbinek
Wieszczyczyn
Wieszczyczyn
Obiekt
kościół filialny p.w. św. Jakuba Ap.
park
załoŜenie urbanistyczne
kościół filialny p.w. św. Ducha
zespół kościoła parafialnego p.w.
św. Michała
kościół
dzwonnica, ogrodzenie z bramą
plebania, oficyna plebanii
kościół filialny p.w. św.
Wawrzyńca
dom, ul. Rynek 23
willa „Azaria” ul. Śremskie
Przedmieście 23
wiatrak koźlak
zespół dworski:
dwór
park
spichrz
zespół dworski:
dwór,
park
zespół dworski (dwór, park)
park dworski
zespół dworski:
dwór
park
park dworski
zespół dworski:
oficyna
park
park
kościół parafialny p.w. św. Rocha
zespół dworski:
dwór
park dworski
Nr rejestru
155/A
2030/A
2526/A
159/A
2418/A
838/A
157/A
837/A
Rok wpisu
1968
1985
1956
1968
1953
1970
1968
1970
1160/A
1716/A
1970
1975
840/A
1976
848/A
1990/A
2240/A
1897/A
1970
1985
1992
1982
1940/A
2027/A
1984
1985
876/A
1946/A
2016/A
1970
1984
1985
1021/A
1939/A
2010/A
2623/A
749/Wlkp/A
1970
1984
1985
1997
1984, 2009
8
gmina KsiąŜ Wlkp.
Lp. Miejscowość
1.
KsiąŜ Wlkp.
2.
KsiąŜ Wlkp.
3.
Chrząstowo
4.
6.
Chwałkowo
Kościelne
Chwałkowo
Kościelne
Gogolewo
7.
8.
Gogolewo
Mchy
5.
9. Mchy
10. Mchy
11. Mchy
12. Świączyn
13. Włościejewki
14. Włościejewki
15. Zaborowo
Obiekt
p.w. św. Mikołaja
kościół ewangelicki,
obecnie rzymskokatolicki
p.w. św. Antoniego Padewskiego
zespół dworski:
dwór,
park
p.w. św. Michała Archanioła
spichrz folwarczny
zespół kościoła p.w. PodwyŜszenia
KrzyŜa:
kościół,
dzwonnica,
cmentarz
dwór
p.w. św. Marcina
ogrodzenie
plebania
zespół pałacowy:
pałac
park
spichrz
zespół folwarczny
(gorzelnia, stodoła, budynek
inwentarsko-gospodarczy,
podwórze gospodarcze, spichlerz,
obora, obory z bramą przejazdową,
stodoła, szopa, wozownia, kuźnia,
budynek administracyjny, stajnia)
kościół p.w. NMP Wniebowziętej
zespół dworski:
dwór,
park
zespół dworski:
dwór,
park
Nr rejestru
Rok wpisu
1159/A
1970
2592/A
1996
1/A
1999
2241/A
1992
835/A
1970
258/Wlkp/.A
1932, 2005
1019/A
2423/A
1970
1933
172/A
850/A
1968
1970
2490/A
171/A
171/A
68/Wlkp/A
1952
1968
1968
2001
2429/A
1932
799/Wlkp/A
799/Wlkp/A
1970, 2010
1989, 2010
2313/A
2120/A
1994
1987
gmina Śrem
Lp. Miejscowość
1.
2.
Błociszewo
Błociszewo
3
Błociszewo
Obiekt
Nr rejestru
kostnica na cmentarzu kościelnym 828/A
kościół
2415/A
p.w. św. Michała Archanioła
zespół pałacowy
Rok wpisu
1970
1932
9
4.
5.
Dalewo
Dobczyn
6.
Góra
7.
Grzymisław
8.
Kadzewo
9.
KrzyŜanowo
10. Luciny
11. Łęg
12. Mechlin
13. Mórka
14. Mórka
15. Nochowo
16. Psarskie
17. Śrem
18. Śrem
19. Śrem
20. Śrem
21. Śrem
22. Śrem
pałac
park
kościół p.w. św. Wojciecha
zespół dworski:
dwór,
park
zespół dworski:
dwór,
park
zespół dworski
dwór,
park
pałac,
park
folwark „małe podwórze” (dom
mieszkalny, powozownia, stajnia)
zespół pałacowy:
pałac,
park
park
zespół pałacowy:
pałac,
park
park z ogrodem i podwórzem
gospodarczym
park dworski
zespół pałacowy:
pałac,
park
zespół pałacowy:
pałac,
park
budynek dawnego starostwa,
obecnie Starostwo Powiatowe
w Śremie, ul. Mickiewicza 17
budynki Bractwa Kurkowego,
ul. Zamenhofa 1 ( kręgielnia –
dawna strzelnica, świetlica,
budynek administracyjny)
ogrodzenie kościoła p.w. NMP
Wniebowziętej
cmentarz przykościelny
cmentarz parafialny
ul. Cmentarna
zespół klasztorny Klarysek, ul.
Mickiewicza:
dawny kościół klasztorny p.w.
św. Ignacego Loyoli, ob. kaplica
szpitalna,
1436/A
829/A
2377/A
2035/A
1973
1970
1932
1985
842/A
1970
50/Wlkp/A
2001
1533/A
1974
2607/A
1996
1717/A
1975
1942/A
2081/A
1984
1986
1913/A
2038/A
195/Wlkp/A
1983
1986
1985, 2004
1988/A
2424/A
1985
1932
2345/A
1989/A
1995
1989
1362/A
1718/A
2588/A
1972
1975
1996
2243/A
1992
2427/A
586/A
1932
1969
2242/A
2239/A
1992
1992
878/A
1970
10
23.
24.
25.
26.
27.
Śrem
Śrem
Śrem
Śrem
Śrem
28. Śrem
29. Śrem
30. Śrem
31. Śrem
32. Śrem
33. Śrem
34. Śrem
35. Śrem
36. Śrem
37. Śrem
38. Śrem
39. Śrem
40. Zbrudzewo
klasztor, ob. szpital
park „Wójtostwo”
dom, ul. Ks. Wawrzyniaka 2
dom, ul. Kościuszki 2
dom, ul. Matuszewskiego 2
zespół budynków: mieszkalny,
gospodarczy, ul. Marciniaka 2
kamienica z k. XIX w.
ul. Kościuszki 10
zespół klasztorny Franciszkanów:
kościół p.w. Narodzenia NMP,
klasztor Franciszkanów,
ogrodzenie z bramami
kościół p.w. św. Ducha
ratusz, Pl. 20 Października
historyczne załoŜenie
urbanistyczne miasta
wieŜa ciśnień
zespół fabryki odlewów
Ŝeliwnych ul. Kolejowa /
Kilińskiego
zespół koszarowy przy
ul. Sikorskiego (koszary I,
koszary II, 3 budynki zaplecza,
ujeŜdŜalnia, internat przy
ul. Kilińskiego, 3 wille oficerskie)
lazaret z kaplicą, ul. Farna 16
wikariat, ul. Farna 18
gimnazjum śremskie (ZSO), sala
gimnastyczna, ul. Poznańska 11
budynek stacji pomp i filtrów,
ul. Franciszkańska 14
park
4.1.2. Charakterystyka
śremskiego
wybranych
zabytków
879/A
2016/A
880/A
2303/A
2309/A
2298/A
1970
1985
1970
1994
1994
1994
2279/A
1993
2428/A
582/A
582/A
877/A
1018/A
543/49/A
2254/A
2002/A
2352/A
1932
1969
1969
1970
1970
1956
1992
1985
1995
2302/A
1994
55/Wlkp/A
56/Wlkp/A
2619/A
2001
2001
1997
785/Wlkp/A
2010
2013/A
1985
nieruchomych
z
terenu
powiatu
Na terenie powiatu śremskiego zachowały się liczne cenne zabytki nieruchome wpisane
do rejestru zabytków, wśród których wymienić naleŜy przede wszystkim:
- kościół p.w. św. Katarzyny w Brodnicy zbudowany został w 1862 r. WieŜę kościelną
wzniesiono w latach 1880 – 1890. Świątynia jest jednonawowa, orientowana, zbudowana
na planie krzyŜa. Do przęsła od strony wschodniej przylegają dwie kwadratowe zakrystie
z wejściami od zewnątrz. Nawa główna nakryta jest dwuspadowym dachem i krzyŜuje się
z transeptem nakrytym nieco niŜszym dachem z sygnaturką pośrodku skrzyŜowania.
Elewacje świątyni są ceglane ze szczytami w transepcie i wielokondygnacyjną wieŜą
od zachodu, która przykryta jest hełmem z iglicą. Na szczególną uwagę zasługuje
11
klasycystyczne tabernakulum wewnątrz świątyni, dwa późnobarokowe krucyfiksy oraz
rzeźby Chrystusa Króla i Matki Boskiej z Dzieciątkiem;
- drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w śabnie wzniesiono w 1789 r. z fundacji
Jakuba Bilińskiego – właściciela wsi. Świątynia jest jednonawowa, konstrukcji sumikowo
– łątkowej, od zewnątrz oszalowana, zbudowana na planie krzyŜa z transeptem. Posiada
krótkie i zamknięte wielobocznie prezbiterium. Od południa przy nawie znajduje się
kwadratowa wieŜa z zegarem od frontu oraz kruchtą w przyziemiu. Zwieńczona jest ona
metalowym hełmem z duŜą latarnią i krzyŜem. Wewnątrz niej wiszą cztery dzwony,
z których najstarszy pochodzi z 1799 r. Chór muzyczny jest nadwieszony i posiada
wybrzuszenia w części środkowej. Nad chórem na belce widnieje napis i data budowy
kościoła 1789. Świątynia posiada wyposaŜenie jednolite późnobarokowe i klasycystyczne
z ok. 1790 r., w tym m.in. ołtarz główny z obrazami św. Jakuba i św. Katarzyny;
- kościół p.w. św. Barbary w Jaszkowie to budynek powstały przed 1463 r., późnogotycki,
orientowany, jednonawowy z prezbiterium węŜszym i niŜszym zamkniętym wielobocznie.
Świątynia zbudowana jest z cegieł o układzie polskim, na zewnątrz opięta
wielouskokowymi szkarpami. Wewnątrz znajduje się trzyprzęsłowa nawa i dwuprzęsłowe
prezbiterium nakryte sklepieniem gwiaździstym z 1 poł. XVI w., w zakrystii zaś
sklepienie kolebkowe. Okna i portale są ostrołukowe. Ołtarz główny kościoła pochodzi
z 1710 r. i zawiera obraz Trójcy Św. oraz w zwieńczeniu obraz św. Barbary;
- dwór w Piotrowie wybudowany został w początkach XIX w., ale po wielu rozbudowach
dzisiejszy wygląd zawdzięcza przekształceniom z przełomu XIX/XX w. Jest to budynek
eklektyczny, załoŜony na rzucie zbliŜonym do litery „L”, o zróŜnicowanej bryle
z parterową częścią środkową oraz piętrowymi częściami skrajnymi. KaŜda część
nakryta została oddzielnymi kalenicowymi dachami dwuspadowymi. Elewacja budynku
ozdobiona jest dekoracją architektoniczną odwołującą się do wzorów neogotyckich. Dwór
posiada prostokątne oraz zamknięte półkoliście otwory okienne i drzwiowe o róŜnej
wielkości i kształcie w zaleŜności od elewacji, części budynku i kondygnacji;
- pałac w Brodnicy zbudowany został w stylu eklektycznym w 1890 r. przez Antoninę
Chłapowską, wnuczkę generała Dezyderego Chłapowskiego. Budynek prezentuje formy
architektury odwołujące się do wzorów renesansu włoskiego. ZałoŜony jest na rzucie
prostokąta ze zryzalitowaną częścią środkową elewacji frontowej i tylnej. Główne wejście
poprzedzone zostało schodami prowadzącymi na taras. W północno - zachodnim naroŜu
pałacu znajduje się półkoliście zamknięta wnęka, w której ustawiono rzeźbę Najświętszej
Marii Panny. Otwory okienne posiadają regularny układ i ujęte są w architektoniczne
obramienia. Kondygnacja parteru i piętra oddzielona została profilowanym gzymsem.
12
Z dawnego wystroju i wyposaŜenia wnętrza zachowały się: we fragmentach dekoracja
sztukatorska zwieńczenia ścian oraz obrzeŜy sufitów w kondygnacji parteru, strop w holu,
stolarka drzwiowa, drewniane schody o dekoracyjnej balustradzie w korytarzu północnej
części pałacu oraz balustrady schodów w aneksach bocznych;
- pałac w Iłówcu zbudowany został w1866 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku
Roberta Lehmana i prezentuje formy charakterystyczne dla epoki historyzmu, odwołujące
się do wzorów architektury renesansowej. Jest to budynek dwukondygnacyjny,
podpiwniczony, załoŜony na rzucie prostokąta. Elewacja frontowa jest trzynastoosiowa
z trójosiowym ryzalitem środkowym, rozczłonkowanym pilastrami. W środkowej części
ryzalitu, ponad głównym wejściem, znajduje się dekoracja sztukatorska przedstawiająca
alegoryczne postacie kobiece trzymające atrybuty – symbole postępu w rolnictwie:
lokomobilę i pług parowy. W zwieńczeniu środkowej części attyki ryzalitu znajduje się
dekoracyjna prostokątna płyta zawierająca inicjały właściciela dóbr: „R.L” oraz datę
budowy 1866 r. W jej zwieńczeniu umieszczony został snop zboŜa, a po jego obu
stronach
alegoryczne postacie kobiece w otoczeniu atrybutów symbolizujących
rolnictwo;
- drewniany kościół p.w. św. Ducha w Dolsku zbudowany został w 1618 r. na miejscu
wcześniejszej świątyni ufundowanej wraz ze szpitalem w 1442 r. przez bp. poznańskiego
Andrzeja Opalińskiego. Posiada on konstrukcję zrębową, na zewnątrz oszalowany jest
deskami, a nawa wzniesiona została na planie zbliŜonym do kwadratu. Do nawy
przylegają kruchty o konstrukcji szkieletowej. Nad zachodnią kruchtą wznosi się
czworoboczna wieŜa zwieńczona hełmem gontowym z latarnią. We wnętrzu znajduje się
belka z krucyfiksem opatrzona w datę budowy. Na uwagę zasługują profilowane otwory
drzwiowe o wyraźnych cechach gotyckich, zamknięte łukiem w ośli grzbiet i łukiem
podkowiastym;
-
kościół p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku wzniesiony został ok. 1460 r. z fundacji
biskupa poznańskiego Andrzeja Opalińskiego i naleŜy do najcenniejszych kościołów
gotyckich w Wielkopolsce. Jest to świątynia orientowana, czyli posiadająca prezbiterium
zwrócone na wschód, murowana z cegieł w układzie polskim o trójnawowym układzie
halowym. Od południa przylegają do niej dwie prostokątne kaplice. Korpus kościoła
i gotycka kaplica od zewnątrz opięte są uskokowymi szkarpami. W jego centralnej części
znajduje się obraz koronacji Matki Boskiej z 1627 r. z warsztatu wielkopolskiego.
Świątynia otoczona jest murem z barokową bramą i dzwonnicą z końca XVIII w.
zbudowaną na rzucie kwadratu;
13
- kościół p.w. św. Wawrzyńca w Dolsku zbudowany został ok. 1685 r. na rzucie
prostokąta z niewydzielonym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Świątynia
otoczona jest kamiennym murem zbudowanym na początku XX w. W 1983 r. na skutek
huraganu zniszczona została drewniana kwadratowa wieŜa, którą dobudowano
do kościoła w XVIII w. WyposaŜenie świątyni pochodzi z XVII w.;
- plebania w Dolsku wzniesiona została w latach 1758 - 70 staraniem proboszcza Marcina
Ollrycha. W 1889 r. została gruntownie odrestaurowana. ZłoŜona jest z domu
mieszkalnego zwróconego frontem na wschód oraz oficyny usytuowanej pod kątem
prostym do domu i połączonej z nim krótkim przejściem. Budynek plebanii jest
murowany, późnobarokowy z dachem mansardowym z lukarnami. W 2001 r. odkryto
wewnątrz rokokowe polichromie przedstawiające krajobraz z ogrodem otaczającym
rezydencję oraz scenki rodzajowe z postaciami muzykantów, pochodzące z ok. 1750 r.
Plebania zaliczana jest do najpiękniejszych w Wielkopolsce;
- drewniany kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w BłaŜejewie jest niewielkim kościołem
zbudowanym w 1676 r. dla drwali wyrąbujących okoliczne lasy potrzebne dla
wznoszonej wówczas świątyni na Świętej Górze. Kościół jest orientowany,
jednonawowy z prezbiterium zamkniętym wielobocznie i dwiema kaplicami przy nawie,
tworzącymi rodzaj transeptu. Na dachu góruje wieŜa z barokowym hełmem
zakończonym latarnią. WyposaŜenie świątyni zachowało cechy twórczości ludowej.
Kościół posiada trzy ołtarze wykonane z drewna;
- kościół p.w. Wniebowzięcia N.M.P. i św. Mikołaja w KsiąŜu Wlkp. wzniesiony został
w 1755 r. na miejscu świątyni drewnianej, z fundacji dziedzica miasteczka Macieja
Wyssogoty Zakrzewskiego. W latach 1948 - 49 został rozbudowany. Jest to budynek
trzynawowy, od strony południowej znajduje się zakrystia, a od strony północnej kaplica
Najświętszego Serca Jezusowego. Z wcześniej istniejącego kościoła barokowego
zachowana została część zachodnia (obecnie prezbiterium), część transeptu włączona
w nowy korpus oraz obraz Matki Boskiej z I poł. XVII w. Na suficie znajdują się trzy
plafony: obraz Matki Boskiej Wniebowziętej, Agnus Dei – obraz przedstawiający
polskich świętych i aniołów adorujących Ducha Świętego;
- drewniany kościół p.w. PodwyŜszenia KrzyŜa Świętego w Gogolewie postawiony
został w 1779 r. na wzgórzu, przy zakolu Warty, w odległości ok. 1 km. od wsi.
Wybudowany w stylu barokowym, orientowany, o konstrukcji szkieletowej, kryty
gontem, jednonawowy z węŜszym i nieco niŜszym prezbiterium. W zachodniej części
nawy znajduje się kruchta, pod którą jest krypta grobowa. Wewnątrz nawę podzielono
dwoma rzędami słupów. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach jest wybrzuszony
14
w kierunku nawy. Ołtarz główny pochodzi z 1780 r. i zawiera krzyŜ w otoczeniu korony
cierniowej;
- kościół p.w. św. Michała Archanioła w Chwałkowie Kościelnym wzniesiono w 1819 r.
na miejscu wcześniejszego - drewnianego. W 1891 r. dobudowano w stylu neogotyckim
prezbiterium oraz zakrystię z wieŜą. Jest to świątynia orientowana, otynkowana
i jednonawowa. W wystroju wnętrza wykorzystano m.in. fragmenty późnogotyckiej
płaskorzeźby z Pokłonem Trzech Króli;
- kościół p.w. św. Marcina biskupa w Mchach został wzniesiony w latach 1575 – 1616
z fundacji Stanisława Sepińskiego. Jest to świątynia późnorenesansowa, orientowana,
zbudowana na układzie jednonawowym z nawą dwuprzęsłową. Przy nawie od strony
zachodniej stoi kwadratowa wieŜa z kruchtą w przyziemiu. W łuku tęczowym znajduje
się kartusz z literami HP AD 1616. Chór muzyczny posiada wybrzuszoną balustradę
wspartą na czterech kolumienkach. W pobliŜu prezbiterium usytuowany jest
późnorenesansowy nagrobek Stanisława Sepińskiego i jego Ŝony Katarzyny z ok. 1600 r.
Wewnątrz wieŜy wisi renesansowy dzwon z wybitą datą 1624;
- kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny we Włościejewkach
to świątynia późnogotycka, zbudowana w pocz. XVI w., reprezentująca styl gotyku
nadwiślańskiego, orientowana, murowana z cegły w układzie polskim z uŜyciem
zendrówki o dwuspadowym dachu pokrytym dachówką. Jest to budynek o trzech
kondygnacjach rozdzielonych fryzami ozdobnymi o rozczłonkowanych wnękach. Ołtarz
główny zawiera obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XVII w.
Na zewnętrznej ścianie znajduje się wmurowany w ścianę głaz ze śladami stóp,
nawiązujący do legendy o powstaniu kościoła;
-
pałac w Mchach zbudowany został w końcu XVIII w. przez właściciela wsi Sebastiana
Bieńkowskiego, podstolego gnieźnieńskiego. PołoŜony jest w parku krajobrazowym,
poprzedzony dziedzińcem, piętrowy, częściowo podpiwniczony. Budynek zbudowany
został na rzucie prostokąta, z portykiem kolumnowym od strony zajazdu i półkolistym
ryzalitem od ogrodu. Od strony pn. - zach. znajduje się piętrowa przybudówka z 2 poł.
XIX w. Pałac posiada elewacje podłuŜne dziewięcioosiowe i boczne trójosiowe. Na osi
fasady znajduje się portyk czterokolumnowy zwieńczony belkowaniem i trójkątnym
frontem. Przy portyku i naroŜnikach elewacji występują płaskie pilastry. Największe
znaczenie przywiązano do wielkiej sali balowej, poprzedzonej westybulem, o suficie
wspartym na toskańskich kolumnach. Zachowaną do dziś dekorację sztukatorską ścian
wykonał prawdopodobnie w roku 1792 Michał Ceptowicz z Poznania. Zawiera ona
przedstawienie czterech pór roku oraz „Polonię” jako kobietę karmiącą orła
15
udostojnionego koroną. Otwory okien i drzwi oraz wnęki ujęte są w obramienia
architektoniczne;
-
dwór w Gogolewie zbudowany został u schyłku XVIII w. Jest to budynek o cechach
klasycystycznych, załoŜony na rzucie prostokąta, parterowy, na kolebkowo sklepionych
piwnicach, przykryty wysokim, naczółkowym dachem z mieszkalną częścią poddasza.
Elewacje wsparte są na cokole z prostokątnymi oknami w gładkich obramieniach.
Na elewacji frontowej znajduje się czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym
naczółkiem;
-
kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Śremie to późnogotycki kościół
zwieńczony 62
–
metrową
wieŜą.
Czas
jego
powstania
jest
nieokreślony,
prawdopodobnie budowę rozpoczęto po 1393 r. Jedną z kaplic, obecnie zakrystię,
dobudowano w 1504 r., a kilka lat później wzniesiono wieŜę. Kaplica Chłapowskich
powstała w 1627 r. Jednonawowe wnętrze przykrywa sklepienie gwiaździste
z
XV/XVI
w.
Do
zabytkowego
wnętrza
kościoła
naleŜą:
ołtarz
boczny,
późnorenesansowy obraz Adoracja Matki Boskiej przez św. Wojciecha i św. Stanisława
z ok. 1620 r., ołtarz główny z 1892 r. ze zdobiącymi go rzeźbami św. Piotra i Pawła,
a w nim kopia obrazu Tycjana Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z tego samego
okresu. Na uwagę zasługuje równieŜ przyścienny nagrobek Jerzego Jączyńskiego,
zmarłego w 1597 r. podstarościego śremskiego;
-
zespół poklasztorny Franciszkanów w Śremie powstał na przełomie XVII i XVIII w.,
składa się z kościoła pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny oraz
dawnego klasztoru Franciszkanów. Barokowy kościół jest budynkiem trójnawowym,
halowym, z węŜszym prostokątnym prezbiterium. Wnętrze przykrywa w nawie
sklepienie Ŝaglaste, w prezbiterium kolebkowe z lunetami i skromną późnorenesansową
sztukaterią z XVII w. Zabudowania klasztorne złoŜone są z trzech skrzydeł kryjących
kwadratowy wirydarz. Oś elewacji frontowej zdobi późnobarokowy portal. W kruŜganku
znajduje się tablica poświęcona ojcu Hieronimowi Gruszeckiemu;
-
kościół p.w. św. Ducha w Śremie jest drugim najstarszym kościołem w mieście.
Postawiony został w 1614 r., a po przejęciu go przez protestantów przebudowany
w
1840
r.
Jest
to
budynek
jednonawowy z
niewydzielonym
prezbiterium
o dwuspadowym, jednokalenicowym dachu, murowany z cegły w układzie polskim.
Od wschodu znajduje się kaplica, a od zachodu kruchta neogotycka. Wnętrze kościoła
zachowało wiele elementów nawiązujących do dawnego zboru ewangelickiego
z charakterystycznymi balkonami. Fasada ozdobiona jest czworokątnymi wieŜyczkami
oraz ostrołukowym szczytem;
16
-
zespół poklasztorny Klarysek w Śremie obejmuje barokowy kościół św. Ignacego
Loyoli oraz budynek poklasztorny pochodzących z XVIII w. W przeszłości na tym
miejscu znajdowała się siedziba klasztoru Franciszkanów sprowadzonych do miasta
w 1261 r., następnie od 1623 r. Ŝeńskiego zakonu Klarysek oraz od 1855 r. zakonu
Jezuitów. Obecnie znajduje się w nim Zakład Opiekuńczo – Leczniczy. Kościół
p.w. św. Ignacego Loyoli to budynek trzynawowy, o korpusie trzyprzęsłowym
i wyŜszym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Znajduje się w nim chór muzyczny
z wybrzuszoną częścią środkową i boczną;
-
Śremski Ratusz jest jednym z najbardziej okazałych budynków w powiecie.
Wybudowany w 1838 r. nawiązuje do popularnego w XIX w. stylu „okrągłych łuków”,
będącego mieszanką renesansu i klasycyzmu. Bogata dekoracja architektoniczna
nawiązuje do architektury baroku i rokoko. Jest to budynek 3-kondygnacyjny, na rzucie
prostokąta, z dwoma skrajnymi ryzalitami oraz z zegarową wystawką z 1876 r.,
znajdującą się w środkowej fasadzie. Obecnie mieści siedzibę Urzędu Miejskiego;
-
wieŜa ciśnień w Śremie to najbardziej charakterystyczny budynek w mieście. Powstała
w 1909 r. wg projektu Ksawerego Geislera, mierzy 43,7 m. wysokości. Wcześniej
w miejscu usytuowania wieŜy stał kościół p.w. św. Mikołaja, który był pierwszą
świątynią w tym mieście;
-
kościół p.w. św. Wojciecha w Dalewie powstał na początku XIV w. i naleŜy do
najstarszych zabytków powiatu. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z 1367 r.
Świątynia została przebudowana po poŜarze w XVII w. Jest to budynek wczesnogotycki,
jednonawowy, z nieco węŜszym prezbiterium, przykryty stropem, murowany z cegły
w układzie polskim. W zakrystii znajduje się dwuprzęsłowe sklepienie kolebkowokrzyŜowe. Okna usytuowane są w tynkowanych obramieniach, zamknięte łukami
odcinkowymi, a dach zwieńczony wieŜyczką z 1697 r. Na uwagę zasługuje bogate
wnętrze kościoła. Zamurowane wnęki okien prezbiterium zdobią barokowe freski.
Ambona pochodząca z późnego baroku ozdobiona jest malowanymi postaciami czterech
ewangelistów. Na ścianie zewnętrznej znajduje się tablica poświęcona ks. Piotrowi
Wawrzyniakowi. Ciekawy element architektury stanowi dzwonnica konstrukcji
szkieletowej z 1878 r., w której znajdują się dwa dzwony: z 1868 i 1926 r.
-
drewniany kościół p.w. św. Michała Archanioła w Błociszewie wzniesiony został
w 1 poł. XVIII w. na miejscu wcześniejszego, pochodzącego z XV w. Posiada on
konstrukcję szkieletową, na zewnątrz oszalowaną. Wewnątrz znajduje się nadwieszony
chór muzyczny, wybrzuszony ku nawie. Okna zdobią neorenesansowe witraŜe z 1906 r.,
17
a małą wieŜyczkę zegar pochodzący z 1847 r. Budynek posiada dwuspadowy dach kryty
łupkiem;
-
drewniany kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Mórce pochodzi
z połowy XVII w., posiada konstrukcję szkieletową, wypełnioną gliną, jest oszalowany,
jednonawowy, z węŜszym i nieco niŜszym prezbiterium. Łuk tęczowy koszowy wsparty
jest na kolumnach toskańskich, a ściany rozczłonkowane pilastrami podtrzymującymi
belkowanie. Ołtarz główny jest drewniany, malowany, wczesnobarokowy z końca
XVII w., a drzwi prezbiterium do zakrystii Ŝelazne z listwową kratownicą z XVII w.
Do najstarszych części kościoła naleŜy nawa z wielobocznie zamkniętym chórem oraz
zakrystia, w której znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione rozetkami
i główkami aniołków. Wnętrze kościoła prezentuje wystrój barokowy. Przy kościele
znajduje się brama – dzwonnica z XIX w. z dwoma dzwonami z 1612 r.;
-
pałac Kęszyckich w Błociszewie – zbudowany w 1891 r. z inicjatywy Jana Nepomucena
i Florentyny z Chłapowskich Kęszyckich. Łączy w sobie elementy staropolskiego dworu
z motywami zaczerpniętymi z architektury francuskiej. Jest to jeden z najpiękniejszych
pałaców znajdujących
się w powiecie śremskim.
Budynek
nakryty dachem
mansardowym z lukarnami zdobi elewacja z bogatą dekoracją architektoniczną, która
nawiązuje do architektury baroku i rokoko. Przy elewacjach bocznych wprowadzono
parterowe aneksy przykryte płaskimi dachami będącymi jednocześnie tarasami. Główne
wejście poprzedzone zostało czterokolumnowym portykiem z tarasem w kondygnacji
piętra ryzalitu. Wnętrza reprezentacyjne zajmowały środkową i zachodnią część parteru,
a na apartamenty prywatne właścicieli przewidziano pomieszczenia we wschodniej
części pałacu. Obecnie w pałacu mieści się sanatorium rehabilitacyjne Poznańskiego
Ośrodka Reumatologicznego ze Śremu;
-
cmentarze stanowią waŜny element dziedzictwa kulturowego. Na terenie powiatu
śremskiego znajduje się 37 historycznych, zewidencjonowanych cmentarzy, gdzie 23
z nich to cmentarze rzymskokatolickie, a 14 to cmentarze ewangelickie.
W gminie Brodnica istnieje 7 cmentarzy. Sześć z nich to cmentarze rzymsko – katolickie,
w tym 3 przykościelne w Brodnicy, Jaszkowie i śabnie oraz 1 ewangelicki w śabnie.
śaden z zachowanych w/w cmentarzy nie jest wpisany do rejestru zabytków.
Na terenie gminy Dolsk znajduje się 9 cmentarzy, z których 4 to cmentarze
rzymskokatolickie, w tym 2 przykościelne w Dolsku i Wieszczyczynie, a pozostałe 5 to
cmentarze ewangelickie. TakŜe na tym terenie Ŝaden z cmentarzy nie jest wpisany do
rejestru zabytków.
18
W gminie KsiąŜ Wlkp. zachowanych zostało 9 cmentarzy. Pięć z nich to cmentarze
rzymsko – katolickie, w tym 2 przykościelne w Gogolewie i Włościejewkach oraz
4 ewangelickie w Konarzycach, KsiąŜu, Zaborowie i Zakrzewicach. Wpisem do rejestru
zabytków objęty jest jedynie cmentarz przykościelny w Gogolewie.
Spośród 12 cmentarzy usytuowanych na terenie gminy Śrem 8 to cmentarze
rzymskokatolickie, a 4 - cmentarze ewangelickie. Do rejestru zabytków wpisany został
cmentarz przy kościelne p.w. NMP Wniebowziętej w Śremie oraz cmentarz parafialny
przy ul. Cmentarnej w Śremie;
-
parki podworskie to obiekty kulturowo – przyrodnicze zasługujące na szczególną
uwagę. Poza ekspozycją ciekawych elementów przyrody stanowią niezwykłą oprawę dla
zlokalizowanych w ich obrębie zabytkowych obiektów. Na terenie powiatu występuje 38
parków wpisanych do rejestru zabytków.
W gminie Brodnica zabytkowe parki wpisane do rejestru zabytków znajdują się w:
Chaławach, Grabianowie, Grzybnie, Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie,
Przylepkach, Szołdrach i Brodnicy. Ich stan jest róŜny, lecz w ostatnim czasie coraz
więcej parków doprowadzanych jest przez właścicieli do poŜądanego stanu. W parku
w Szołdrach znajdują się pomniki przyrody takie jak: platany klonolistne o obwodzie
480 - 560 cm oraz jesiony.
Szczególne walory krajobrazu gminy Dolsk, w tym: urozmaicona rzeźba terenu, jeziora
i cieki wodne, stwarzały doskonałe warunki do tworzenia kompozycji przestrzennej
załoŜeń parkowych. Parki lokowane na zboczach rynien jeziornych i w pobliŜu jezior
pozwalały na stworzenie duŜej liczby punktów oraz rozległych osi widokowych, dodając
rozmachu nawet niewielkim powierzchniom parkowym. Z dwunastu istniejących parków
w gminie Dolsk wpisem do rejestru objętych zostało dziesięć.
Na terenie gminy KsiąŜ Wlkp. wpisem do rejestru objęte są 4 parki w zespołach dworsko
i pałacowo – parkowych. Są one zlokalizowane w: Chrząstowie, Mchach,
Włościejewkach i Zaborowie. W parku w Mchach znajduje się pomnikowy drzewostan,
na który składają się m.in.: buk czerwony o obwodzie 310 cm, platan klonolistny - 320
cm i jesion wyniosły - 307 cm. Park we Włościejewkach wyróŜniają dwa platany
o obwodzie 490 i 320 cm, osiem dębów szypułkowych o obwodzie 320 – 590 cm oraz
cztery lipy drobnolistne o obwodzie 340 – 480 cm.
W gminie Śrem znajduje się 14 parków podworskich i wszystkie objęte zostały ochroną
konserwatorską. Najlepiej utrzymane na tym terenie i najbardziej wartościowe
z punktu widzenia przyrodniczego są parki w: Błociszewie, KrzyŜanowie, Łęgu
i Mechlinie.
19
4.1.3 Zabytki nieruchome stanowiące własność powiatu śremskiego
Wśród zabytków nieruchomych stanowiących własność powiatu śremskiego występują:
-
budynek dawnego starostwa przy ul. Mickiewicza 17 w Śremie zaprojektowany został
przez architekta Paula Pitta i powstał w latach 1911- 1913. Jest budowlą na rzucie
zbliŜonym do litery „L”, murowaną, podpiwniczoną, dwukondygnacyjną, z wysokimi
wielopołaciowymi dachami z niską wieŜą nakrytą hełmem w części głównej.
Rozbudowana bryła składa się z korpusu głównego zryzalitowanego w naroŜach dwóch
elewacji oraz wąskiego skrzydła przylegającego do elewacji tylnej. Ryzality wieńczą
bogate szczyty z trójkątnymi frontonami i dekoracją o motywach renesansowych.
Przesunięty z osi fasady główny kamienny portal nawiązuje do form renesansu. Układ
wnętrz skupiony został wokół sieni o bogatej dekoracji sztukatorskiej, obszernego hallu
z ozdobną posadzką ceramiczną oraz klatką schodową doświetloną oknami witraŜowymi.
Trójbiegowe łamane schody o Ŝeliwnej balustradzie prowadzą do kondygnacji poddasza.
W budynku zastosowane zostały formy architektury historyzującej, nawiązującej do
renesansu północnego. Obecnie mieści się w nim Starostwo Powiatowe;
-
gmach dawnego gimnazjum w Śremie wraz z salą gimnastyczną przy
ul. Poznańskiej 11 to jedna z najstarszych szkół w Wielkopolsce. Jej absolwentami byli
m.in. ks. Piotr Wawrzyniak, prof. Heliodor Święcicki, prof. Antoni Kalina oraz Teodor
Jeske – Choiński. Obecnie mieści się tam Zespół Szkół Ogólnokształcących. Budynek
szkoły powstał w 1869 r. i załoŜony jest na rzucie prostokąta z przylegającym
prostopadle od północy do środkowej części elewacji tylnej wydłuŜonym skrzydłem.
Dwu i trójkondygnacyjną bryłę pokrywają niskie, czterospadowe dachy. Elewacja
budynku pozostawiona w nieotynkowanej cegle, przepruta zamkniętymi półkoliście
w głównej bryle prostokątnymi otworami okiennymi o regularnym układzie osiowym,
nawiązuje do popularnych w XIX w. wzorów zaczerpniętych z kultury romańskiej.
We wnętrzu zachowany jest pierwotny układ pomieszczeń, reprezentacyjna klatka
schodowa oraz stolarka drzwiowa. Sala gimnastyczna wybudowana została w 1882 r.
w podobnej stylistyce architektonicznej. Przed szkołą znajduje się głaz narzutowy
z tablicą upamiętniającą stacjonowanie w tym budynku w 1939 r. sztabu Wielkopolskiej
Brygady Kawalerii. Zespół budynków jest interesującym przykładem budowli
uŜyteczności publicznej, charakterystycznych dla epoki i regionu, wzniesionych
z zastosowaniem form architektury i dekoracji odwołującej się do epoki średniowiecza
i renesansu;
20
-
zespół dworski w Grzybnie składa się z dworu oraz parku. Dwór zbudowany został
w latach 1899 - 1905 przez ówczesnego właściciela majątku Franza Geuthnera
z wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. Obecnie mieści się w nim Zespół
Szkół Rolniczych. Jest to budynek murowany, otynkowany, o dwukondygnacyjnej
zakomponowanej horyzontalnej bryle załoŜonej na rzucie prostokąta z płytkimi
ryzalitami w bocznych partiach elewacji frontowej, ryzalitem w elewacji tylnej
oraz w elewacjach bocznych. Całość wieńczą wysokie, czterospadowe pokryte dachówką
dachy z oknami powiekowymi, oświetlającymi wysoką kondygnację poddasza. Elewacje
wsparte na wysokim, kamiennym cokole mieszczącym okna płytko posadowionej
kondygnacji piwnic pokryte są tynkiem i pozbawione dziś w większości dekoracji
architektonicznej. Prostokątne otwory okienne mają układ nieregularny, zdeterminowany
wykorzystaniem murów wcześniejszej budowli. Elewacja frontowa zwrócona na zachód
poprzedzona jest parterowym gankiem wspartym na dwóch parach kolumn,
zwieńczonym parterowym daszkiem z trójkątnym naczółkiem w jego części środkowej.
Elewacja tylna posiada trójosiowy ryzalit w części północnej, do którego przylega
parterowy przeszklony aneks oświetlający wnętrze zlokalizowanej tu sali. Przy północnej
elewacji bocznej zaprojektowano jednoosiowy, zwieńczony czterospadowym daszkiem
ryzalit mieszczący klatkę schodową. W jego górnej kondygnacji zachowane zostały
pozostałości dekoracji architektonicznej w formie naroŜnych pilastrów. Wnętrze dworu
jest dziś znacznie przekształcone, zaadaptowane i przystosowane do potrzeb szkoły.
Zachowały się zarysy dawnego, dwutraktowego układu z wąskim korytarzem biegnącym
wzdłuŜ budynku. Dwór reprezentuje typ architektury schyłkowego historyzmu, w której
obok form współczesnych widoczne są echa form barokowych. Teren przed elewacją
frontową budynku wypełnia podjazd poprzedzony owalnym klombem gazonowym.
Park załoŜony został w 2 poł. XIX w. i częściowo przekształcony w początkach XX w.
Jego powierzchnia wynosi 2,88 ha. Reprezentuje typ krajobrazowy z malowniczo
ukształtowaną kompozycją, w której wykorzystane zostało naturalne ukształtowanie
terenu wraz z przepływającym tędy kanałem oraz dwoma stawami w północno –
wschodniej części parku. Na uwagę zasługują rosnące tam wiązy i sosny wejmutki;
-
zespół pałacowy w Psarskiem tworzy wybudowany ok. 1867 r. w stylu neogotyckim
przez Antoniego Raczyńskiego pałac, który odwołuje się do wzorów angielskich oraz
powstały w XIX wieku park. Charakterystycznym elementem budynku jest wysoka
wieŜa ozdobiona krenelaŜem wraz z przylegającym do niej ośmiobocznym aneksem
ogrodu zimowego. Asymetryczna elewacja frontowa zwrócona jest ku zachodowi
z trójosiowym ryzalitem. W jego części środkowej, zaakcentowanej wieŜyczkami,
21
umieszczona została prostokątna płycina z dwoma tarczami herbowymi. Najbogatsze
formy uzyskała jednak dekoracja architektoniczna elewacji północnej, powstała w czasie
przebudowy ok. 1900 r., od kiedy elewacja ta zaczęła pełnić funkcję frontowej. Otwory
okienne i drzwiowe zdobi dekoracja maswerkowa, a nadokienniki w formie oślego
grzbietu ozdobione zostały rozetami i tarczami herbowymi. W północnej części obiektu
zachowały się okazałe kamienne schody z neogotycką balustradą dekorowaną motywem
maswerku. W zespole pałacowym mieści się obecnie Dom Pomocy Społecznej.
Park o układzie krajobrazowym załoŜony został w XIX w. Jego powierzchnia wynosi
6,2313 ha, a elementem wyróŜniającym są: dęby szypułkowe o obwodzie do 610 cm,
lipy drobnolistne, graby, tulipanowiec amerykański oraz cis ukształtowany w formie
altany. Obecny układ parku, większość zadrzewienia, niektóre elementy sztuki
ogrodniczej, dróŜki i ścieŜki pochodzą sprzed stu lat. Pewne elementy zostały
przekształcone przez Grodzickich, Szołdrskich, a ostatnio przez dyrekcję Domu Pomocy
Społecznej. Najistotniejszą zmianą jest powiększenie parku kosztem dawnych ogrodów
od strony północnej i wschodniej. Park pełni rolę rekreacyjną dla podopiecznych Domu
Pomocy Społecznej oraz dla osób ich odwiedzających;
-
budynek lazaretu przy ul. Farnej 16 w Śremie wraz z przylegającą od strony
południowo – zachodniej kaplicą przyszpitalną powstał w latach 1861-1862. W latach
1927-1933 nastąpiła rozbudowa obiektu o dodatkowe parterowe skrzydło w południowo
– wschodniej elewacji bocznej. Dawny lazaret jest budynkiem załoŜonym na planie
prostokąta z nieznacznie zryzalitowaną częścią elewacji frontowej, zwieńczoną
trójkątnym naczółkiem z półkolistym oknem. Na osi pseudoryzalitu znajduje się główne
wejście. Od strony południowo – zachodniej przylega kaplica z łącznikiem, wysunięte
znacznie przed lico elewacji ryzalitu. Budynek posiada zwartą trzykondygnacyjną bryłę,
tynkowane elewacje z zachowaną skromną dekoracją architektoniczną w formie gzymsu
podokapowego z konsolkami. W elewacji frontowej kaplicy, w kondygnacji piętra,
znajduje się półkoliście zwieńczona wnęka z figurą św. Józefa z Dzieciątkiem. Budynek
dawnego lazaretu z kaplicą prezentuje formy architektury charakterystyczne dla epoki
historyzmu z elewacjami nawiązującymi do klasycyzmu. Obecnie mieści się tam Dom
Pomocy Społecznej;
-
dom i budynek gospodarczy przy ul. Marciniaka 2 w Śremie zbudowane zostały na
początku XX w. Pierwszy z nich to budynek dwukondygnacyjny o powierzchni
zabudowy 303,96 m², podpiwniczony z dachem stromym i poddaszem uŜytkowym.
We frontowej części znajduje się parterowa absyda zakończona tarasem. Ściany
zbudowane zostały z cegły pełnej ceramicznej i otynkowane dwustronnie. Dach
22
dwuspadowy, naczółkowy o konstrukcji drewnianej pokryto dachówką ceramiczną
karpiówką. Dom spełnia funkcję administracyjno – mieszkalną, mieści w sobie siedzibę
Powiatowego Zarządu Dróg i Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej. Budynek
gospodarczy to obiekt parterowy, zbudowany w konstrukcji szachulcowej na planie
prostokąta. Jest niepodpiwniczony z dachem czterospadowym o konstrukcji drewnianej,
kryty dachówką ceramiczną. Spełnia funkcję magazynową.
4.2 Zabytki ruchome
Zabytki ruchome na terenie powiatu śremskiego znajdują się głównie w kościołach
rzymskokatolickich i stanowią ich wyposaŜenie lub wystrój. Część z nich wpisana jest do
rejestru zabytków, ale do wpisu kwalifikuje się ich większa liczba.
Spośród zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków i występujących na terenie
gminy Brodnica wymienić naleŜy:
- wystrój i wyposaŜenie kościoła p.w. św. Andrzeja Apostoła w Iłówcu składające się
z 27 obiektów powstałych od XVIII do XX w. Są to m.in. ołtarze z obrazami i rzeźbami,
ambona późnorenesansowa, chrzcielnica neogotycka, złotnictwo oraz wysokiej klasy
tabliczki wotywne. Na szczególną uwagę zasługuje rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem,
która stanowi jeden z najstarszych przykładów rzeźby gotyckiej w Wielkopolsce;
- wystrój i wyposaŜenie kościoła p.w. św. Katarzyny w Brodnicy
składające się
z 33 obiektów. Wymienić naleŜy m.in. ołtarz główny ze strzelistymi wieŜyczkami
i bogatymi sztukateriami, ołtarz boczny usytuowany po zachodniej stronie z obrazami
świętych: Zofii i Antoniego oraz Stanisława biskupa i Dezyderego, a takŜe ołtarz boczny
po wschodniej stronie z obrazem Chrystusa na KrzyŜu. Szczególnie cennym zabytkiem
jest obraz Matki BoŜej unoszonej przez chór aniołów z XVII w.;
- wystrój i wyposaŜenie kościoła p.w. św. Barbary w Jaszkowie, złoŜone z 27 obiektów,
w tym m.in.: ołtarz główny z obrazami Trójcy Świętej oraz św. Barbary, dwa ołtarze
boczne pochodzące z XVIII w.: p.w. Matki Boskiej oraz p.w. Serca Jezusa, konfesjonał
z XIX w., a takŜe liczne świeczniki, krucyfiksy i epitafia;
-
wystrój i wyposaŜenie kościoła p.w. św. Jakuba Ap. w śabnie składające się
z 3 obiektów.
Spośród zabytków ruchomych występujących na terenie gminy Dolsk do rejestru zabytków
wpisano wyposaŜenie i wystrój kościoła p.w. św. Jakuba Apostoła w BłaŜejewie, składające
się z 13 pozycji.
Spośród zabytków ruchomych z terenu gminy KsiąŜ Wlkp. do rejestru zabytków wpisane
zostały:
23
- wyposaŜenie i wystrój kościoła p.w. PodwyŜszenia KrzyŜa Świętego w Gogolewie,
na które składają się 34 obiekty, w tym m.in.: ołtarz główny z krzyŜem
w otoczeniu korony cierniowej, chór muzyczny oraz ołtarze boczne;
-
wyposaŜenie i wystrój kościoła p.w. NMP Wniebowziętej we Włościejewkach, składające
się z 27 obiektów, w tym m.in. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy
XVII w. Gotyckie polichromie umiejscowione w kościele zostały odrestaurowane, jednak
dotychczas nie wpisano ich do rejestru zabytków.
Do wpisania do rejestru zabytków kwalifikują się zespoły wyposaŜenia i wystroju kościołów
parafialnych w KsiąŜu Wlkp., Mchach i Chwałkowie Kościelnym oraz wystrój sztukatorski
sali balowej pałacu w Mchach autorstwa Michała Ceptowicza z 1792 r. z motywami
roślinnymi i scenami figuralnymi, a takŜe znaczna ilość występujących na terenie gminy
kapliczek i figur przydroŜnych.
Na terenie gminy Śrem wśród zabytków ruchomych wpisanych do rejestry zabytków
wymienić naleŜy:
-
zespół wyposaŜenia i wystroju kościoła parafialnego p.w. NMP Wniebowziętej
w Śremie, który składa się z 50 obiektów zabytkowych, w tym obraz Wniebowzięcie
NMP z 1892 r. – kopia obrazu Tycjana z 1518 r. z weneckiego kościoła Santa Maria
Gloriosa dei Frari oraz późnorenesansowy obraz Adoracja Matki Boskiej przez
św. Wojciecha i św. Stanisława z ok. 1620 r.;
-
malowidła ścienne kościoła p.w. NMP Wniebowziętej w Śremie, które są przykładem
bogatego, wielowiekowego wystroju malarskiego. Najstarsze z nich to floralnoornamentalne malowidła wysklepek prezbiterium oraz fragment dekoracji malarskiej
górnej partii ściany tarczowej, na której
widnieje data 1517. Obok daty,
w gąszczu wici roślinnej, widnieją elementy heraldyczne oraz inicjały IG. Malowidła te
znajdują się w czołówce najstarszych, najlepiej zachowanych malowideł ściennych
gotyckich w Wielkopolsce;
-
zespół wyposaŜenia i wystroju kościoła p.w. Narodzenia NMP w Śremie, składający się
z 24 obiektów powstałych od ok. 1720 r. do lat 80/90 XVIII w. Wymienić naleŜy tu m.in.
barokowe
ołtarze,
stalle
zakonne,
ławę
kolatorską
i
konfesjonały.
Ambona
w kształcie łodzi jest unikatowym dziełem pochodzącym z pocz. XIX w., zachowanym
na terenie Wielkopolski. Cykl obrazów ilustrujących stacje drogi krzyŜowej pochodzący
z końca XIX w., których autorem jest August Lenck z Monachium, stanowi dobry
przykład niemieckiego malarstwa akademickiego;
-
rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z 1841 r. ustawiona w naroŜniku śremskiego rynku, jako
wyraz podziękowania za uśmierzenie cholery, jaka panowała w mieście 10 lat wcześniej;
24
-
kolekcja zabytków naleŜąca dawniej do regionalisty Ludwika Sałacińskiego stanowiąca
trzon kolekcji Muzeum Śremskiego;
-
wystrój i wyposaŜenie kościoła parafialnego p.w. św. Wojciecha w Dalewie, składające
się z 30 obiektów zabytkowych, w tym m. in. obraz Adoracji Matki Boskiej
z Dzieciątkiem przez św. Stanisława i św. Wojciecha z 1687 r., rzeźby Jana Nepomucena
i Chrystusa Króla oraz ambona późnorenesansowa z 1 ćw. XVII w. z malowanymi
postaciami czterech ewangelistów;
-
wyposaŜenie i wystrój kościoła p.w. św. Michała Archanioła w Błociszewie, na które
składają się 33 pozycje zabytkowe. Rokokowe ołtarze powstałe w XVIII w. prezentują
wysoki poziom artystyczny snycerki, rzeźby i malarstwa. Na uwagę zasługuje
umieszczona w ołtarzu bocznym wczesnobarokowa rzeźba UkrzyŜowanego z XVII w.
W bocznych ołtarzach znajduje się interesujący zespół plakiet wotywnych wraz
z najciekawszymi malowanymi akwarelą na papierze i haftowanymi;
-
wystrój i wyposaŜenie kościoła poklasztornego p.w. św. Ignacego Loyoli przy Zakładzie
Pielęgnacyjno-Opiekuńczym w Śremie, składające się z 17 pozycji. Na uwagę zasługują
polichromie ścienne utrzymane w stylu neobaroku, malowane przez jezuitę br. Ignacego
Pietrzyckiego oraz witraŜe z 1855 r. o wysokiej klasie artystycznej;
-
wystrój i wyposaŜenie kościoła p.w. N.M.P. Wniebowziętej w Mórce, składający się
z 31 obiektów, w tym m.in. ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem
z XVII w., drewniana chrzcielnica i ambona w stylu klasycystycznym.
4.3 Zabytki archeologiczne
4.3.1 Stanowiska archeologiczne zewidencjonowane i wpisane do rejestru zabytków
Stanowiska
archeologiczne
Grodziska
Osady
Cmentarzyska
Inne
Łącznie
Liczba ogółem
gmina
Brodnica
gmina
Dolsk
1
363
11
1
376
7
442
31
1
481
Liczba stanowisk wpisanych do
rejestru zabytków
gmina gmina gmina gmina gmina gmina
KsiąŜ Śrem Brodnica Dolsk KsiąŜ
Śrem
Wlkp.
Wlkp.
3
3
2
1
2
296
301
1
3
9
1
1
1
302
314
1
3
1
3
Na terenie powiatu występują 1473 zewidencjonowane stanowiska archeologiczne,
w tym:
- grodziska 14,
- osady 1402,
- cmentarzyska 54,
- inne 3.
25
Ze wskazanej powyŜej liczby stanowisk, do rejestru zabytków wpisane zostały:
- osada neolityczna w Chaławach , stan. 15, AZP 58-27/34, nr rejestru 2223/A z 20.02.1992 r.,
- cmentarzysko ciałopalne w Masłowie, stan. 1, AZP-61-29/96, nr rejestru 653/A z 25.06.1969 r.,
- grodzisko kultury łuŜyckiej w Ostrowiecznie, stan.1, AZP-61-29/227, nr rejestru 1742/A z 22.01.1976 r.,
- grodzisko stoŜkowate w Lubiatowie, stan. 1, AZP 61-28/125, nr rejestru 2056/A z 20.01.1986 r.,
- grodzisko stoŜkowate w Włościejewkach, stan. 1, AZP 60-30/167, nr rejestru 2169/A z 10.01.1989 r.,
- grodzisko późnośredniowieczne w Mórce, stan. 1, AZP 61-28/61, nr rejestru 1971/A z 10.12.1984 r.,
- cmentarzysko w Psarskiem, stan. 2, AZP 59-28/34, nr rejestru 1654/A z 13.12.1974 r.,
- grodzisko w Śremie, stan. 7, AZP 59-28/108.
Największy zasób stanowisk archeologicznych występuje na terenie gminy Dolsk. Teren ten
był atrakcyjny dla osadnictwa w pradziejach i we wczesnym średniowieczu, na co wskazuje
znaczne zagęszczenie stanowisk. Osadnictwo na tym obszarze jest bogate i urozmaicone,
zlokalizowane głównie wzdłuŜ krawędzi i stoków dolinek, m.in. doliny Kanału Obry
oraz mniejszych cieków w okolicach wsi Trąbinek, Kotowo i Nowieczek. Stanowiska
archeologiczne występują takŜe wzdłuŜ brzegów jezior Wielkie Dolskie, Trąbinek
Ostrowieczno, Nowiec, Mełpińskie i Lubiatówko. Wyraźne skupisko pozostałości po dawnym
osadnictwie odnotowuje się w okolicy miejscowości Dolsk, Mełpin, Mszczyczyn,
Ostrowieczno, Księginki, Kotowo, Trąbinek, Nowieczek. Najstarsze ślady osadnictwa
związane są z okupowaniem przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczności
myśliwsko – rybackich krawędzi małych dolin w pobliŜu wsi Nowieczek, Ostrowieczno,
Lubiatowo, Mszczyczyn. Na uwagę zasługuje osada neolityczna w Małachowie. Wśród
punktów osadniczych z epoki brązu szczególną wartość reprezentują osady kultury łuŜyckiej
w Mełpinie, Kotowie, Trąbinku i Mszczyczynie oraz cmentarzysko ludności kultury łuŜyckiej
w Małachowie. Z okresu wpływów rzymskich (epoka Ŝelaza) pochodzą rozległe osady
w Księginkach i Pokrzywnicy. Obszary wokół miejscowości Kotowo, Dolsk, Nowieczek,
Ostrowieczno, Mełpin i Księginki naleŜy uznać za domenę osadnictwa wczesno
i późnośredniowiecznego oraz funkcjonującego w czasach nowoŜytnych.
Osadnictwo pradziejowe na obszarze gminy Brodnica koncentruje się głównie na
krawędziach i stokach dolinek cieków wodnych, m.in. w okolicach śabna i Iłówca Wielkiego.
Liczniejsze stanowiska archeologiczne zlokalizowane są takŜe między Grzybnem i kanałem
Szymanowo – Grzybno od miejscowości Brodnica po Górkę. Najstarsze ślady osadnictwa
związane są z okupowaniem krawędzi małych dolin w pobliŜu śabna i Jaszkowa przez
krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczności myśliwsko – łowieckich. Z okresem
neolitu związane są pozostałości osadnictwa kultury pucharów lejkowatych, szczególnie
licznie reprezentowane na obszarach przynaleŜących do wsi Esterpole, Grzybno i śabno.
26
Wśród punktów osadniczych z okresu brązu i Ŝelaza szczególną wartość reprezentują
skupiska osad ludności kultury łuŜyckiej i pomorskiej w okolicach Jaszkowa, Iłówca
Wielkiego
i
Górki.
Natomiast
miejscem
szczególnej
koncentracji
osadnictwa
wczesnośredniowiecznego oraz z okresu nowoŜytnego były okolice Brodnicy, Grzybna
i śabna.
Osadnictwo pradziejowe na terenie gminy KsiąŜ Wlkp. skupia się głównie na krawędziach
i stokach dolinek cieków wodnych. Obszarem skoncentrowanego osadnictwa są stoki
i krawędzie terenu w rejonie bezimiennych jezior i ich dopływów w okolicach miejscowości
KsiąŜ, Kiełczynek, Konarskie i Włościejewki. Stanowiska archeologiczne zlokalizowano
takŜe na południe od jeziora Jarosławskiego. Najstarsze ślady osadnictwa na odnośnym
obszarze związane są z krótkotrwałym okupowaniem przez ludność z epoki kamienia wydm
w okolicach wsi Kiełczynek, Konarzyce oraz Konarskie. Wśród punktów osadniczych
pochodzących z okresu neolitu szczególną wartość reprezentują pozostałości osad ludności
kultury pucharów lejkowatych z Jarosławek, Włościejewek, Brzóstowni, Radoszkowa
i Konarzyc. Uwagę zwracają równieŜ relikty z młodszych okresów przedhistorycznych
– z epok brązu i Ŝelaza. Są to szczególnie liczne pozostałości osad ludności kultury łuŜyckiej
i pomorskiej z okolic Konarzyc, Kiełczynka i Włościejewek oraz ludności kultury
przeworskiej w Jarosławkach, Konarzycach, Kiełczynku i KsiąŜu Wlkp. Z wcześniejszym
średniowieczem związane są rozległe osady (tj. o duŜym rozrzucie ceramiki) w okolicach
Kiełczynka i Konarskich. Interesujący późnośredniowieczny zespół osadniczy tworzą obiekty
ze stanowisk lokalizowanych w okolicach grodziska we Włościejewkach. Wyraźne skupisko
pozostałości po osadnictwie nowoŜytnym odnotowano w okolicach wsi Mchy i Chwałkowo
Kościelne, wokół rozciągających się tam cieków wodnych i podmokłych łąk.
Gmina Śrem była bardzo atrakcyjna dla osadnictwa w pradziejach i we wczesnym
średniowieczu. Osadnictwo o znacznym zagęszczeniu występuje zwłaszcza na terasie
nadzalewowej Warty – w pasie o szerokości 1 km. Na wschód od Warty najwyŜszą
frekwencję wykazują stanowiska kultury łuŜyckiej i z okresu wpływów rzymskich,
a następnie z okresu późnego średniowiecza. DuŜo mniej intensywne osadnictwo
występowało w okresie wczesnego średniowiecza. Skupiska stanowisk z epoki kamienia
i kultury łuŜyckiej występują w okolicach miejscowości Góra i Szymanowo, natomiast
późnego średniowiecza i okresu nowoŜytnego wokół miejscowości Góra. Zagęszczenie
stanowisk występuje w rejonie jeziora Móreckiego i Grzymisławskiego. Wyraźne skupisko
pozostałości po dawnym osadnictwie odnotowuje się takŜe w okolicy miejscowości
KrzyŜanowo i Błociszewo, wokół rozciągających się tam cieków wodnych i podmokłych pól.
Najstarsze ślady osadnictwa związane są z okupowaniem krawędzi małych dolin w pobliŜu
27
wsi Niesłabin i Grzymisław przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczności
myśliwsko – rybackich. Wśród punktów osadniczych z okresu brązu i Ŝelaza szczególną
wartość reprezentują osada wczesnobrązowa w Niesłabinie oraz osady kultury łuŜyckiej
i pomorskiej w okolicach miejscowości Mórka i Niesłabin.
4.3.2. Stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej
gmina Brodnica
Grzybno, stan. 1, AZP 57-27/37 – grodzisko późnośredniowieczne.
gmina Dolsk
Ostrowieczno, stan. 1, AZP 61-29/227 – grodzisko kultury łuŜyckiej,
Ostrowieczno, stan. 3, AZP 61-29/224 – grodzisko pierścieniowate,
Lubiatowo, stan. 1., AZP 61-28/125 – grodzisko stoŜkowate,
Lubiatowo, stan. 38, AZP 61-28/148 – grodzisko stoŜkowate,
Lubiatowo, stan. 37, AZP – 61-28/147 – grodzisko kurhanowe,
Kotowo, stan. 68, AZP 61-29/86 – grodzisko stoŜkowate,
Drzonek, stan. 5, AZP 61-29/92 – kurhan,
Dolsk, stan. 5, AZP 61-29/262 – grodzisko.
gmina KsiąŜ Wlkp.
Włościejewki, stan. 1, AZP 60-30/167 – grodzisko stoŜkowate,
Włościejewki, stan. 2, AZP 60-30/154 – grodzisko,
Mchy, stan. 42, AZP 61-30/62 – grodzisko,
KsiąŜ Wlkp., stan. 1, AZP 60-30/103 – grodzisko stoŜkowate.
Wszystkie
stanowiska
archeologiczne
zewidencjonowane
zostały
w
ramach
Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP), czyli programu badawczo - konserwatorskiego,
stanowiącego podstawową metodę ewidencjonowania stanowisk archeologicznych. Program
ten systematyzuje dotychczasowy zasób wiedzy w rozpoznaniu archeologicznym terenu
poprzez badania powierzchniowe oraz uwzględnienie wszelkich informacji zawartych
w archiwach, zbiorach muzealnych, instytucjach, publikacjach.
4.4 Krajobraz kulturowy
Na terenie powiatu śremskiego występują obszarowe wpisy do rejestru zabytków.
W pierwszej kolejności naleŜy wymienić tutaj układ urbanistyczny miasta Śremu, wpisany
do rejestru zabytków w 1956 r. i 1992 r. pod nr 543/49/A oraz 2254/A, a takŜe załoŜenie
urbanistyczne Dolska, wpisane do rejestru zabytków 1956 r. pod nr 2516/A. Gmina KsiąŜ
28
Wlkp. zamierza wszcząć postępowanie administracyjne w sprawie wpisania do rejestru
zabytków zespołu urbanistycznego miasta KsiąŜa Wlkp. Na terenie gminy Brodnica nie
występują obszarowe wpisy do rejestru zabytków.
Powiat śremski w części połoŜony jest na terenie dwóch parków krajobrazowych: Parku
Krajobrazowego
im.
gen.
Dezyderego
Chłapowskiego
oraz
Rogalińskiego
Parku
Krajobrazowego. Pierwszy z nich został utworzony w 1992 r. i połoŜony jest na terenie
powiatu kościańskiego oraz śremskiego. Głównym zadaniem parku jest ochrona rzadkiego
w skali kontynentu krajobrazu kulturowego, a takŜe realizacja nowoczesnego rolnictwa
opartego na ekologicznych zasadach funkcjonowania. Rogaliński Park Krajobrazowy został
powołany w 1997 r. i obejmuje tereny gmin: Brodnica, Śrem, Mosina oraz Kórnik. Zadaniem
parku jest ochrona jednego z największych w Europie skupisk wielowiekowych dębów
szypułkowych rosnących w dolinie Warty. W jego składzie znalazły się: rezerwat
krajobrazowy „Krajkowo” oraz rezerwat przyrody „Goździk Siny w Grzybnie”.
W powiecie śremskim znajduje się rezerwat florystyczny – „Miranowo”, o powierzchni
4,78 ha utworzony w 1971 r. Chroni on pas oczeretów, szuwarów i łąki na południowo –
zachodnim krańcu jeziora Dolskiego Wielkiego. W 1998 r. utworzony został rezerwat
przyrody „Czmoń”, połoŜony w Kotlinie Śremskiej, w całości na terenie gminy Śrem, którego
głównym celem ochrony jest zachowanie Ŝyznego lasu liściastego z licznie występującymi
roślinami chronionymi w piętrze runa i podszytu.
W 1996 r. na wniosek mieszkańców wsi Kawcze utworzony został uchwałą Rady Miejskiej
w Śremie Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Łęgi Mechlińskie”. W całości połoŜony jest
na terenie gminy Śrem i obejmuje swoim zasięgiem fragment doliny Warty na wschód od
Śremu o powierzchni 780,19 ha. W większości są to tereny zalewowe. Zespół chroni
największy w gminie kompleks lasów łęgowych i grądowych o powierzchni 180 ha oraz
przyległe doń kompleksy podmokłych i zalewowych siedlisk przyrodniczych.
Na terenie powiatu śremskiego występuje 141 pomników przyrody. Najczęściej chronione są
pojedyncze drzewa i aleje, głównie ze względu na walory krajobrazowe oraz historyczne.
5. STAN ZACHOWANIA I OBSZARY NAJWIĘKSZEGO ZAGROśENIA
ZABYTKÓW
Ocena zachowania zabytków nieruchomych, ruchomych i dziedzictwa kulturowego została
dokonana w „Raporcie o stanie zabytków w Powiecie Śremskim”, który wydany został przez
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu w lipcu 2004 r. oraz w raportach o stanie
zabytków w poszczególnych gminach powiatu. Bardzo złą kondycją cechują się obiekty
będące własnością Agencji Nieruchomości Rolnych lub oddane w dzierŜawę oraz stanowiące
29
własność Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. W najgorszej sytuacji są jednak obiekty
z niewyjaśnioną sytuacją prawną dotyczącą własności.
5.1 Kościoły
Kościoły znajdujące się na terenie powiatu w większości są właściwie utrzymane, a ich stan
techniczny jest zadowalający. W najstarszych świątyniach powiatu na bieŜąco prowadzone są
prace remontowe. Kościoły zbudowane w XIX i XX w. takŜe są odpowiednio utrzymane.
W najgorszym stanie technicznym znajdują się kościoły w BłaŜejewie i Mórce. W kościele
p.w. Wniebowzięcia NMP w Mórce rozpoczęły się prace remontowe, mające zapobiec
destrukcji jego konstrukcji. W kościele p.w. św. Jakuba Ap. w BłaŜejewie konieczne jest
przeprowadzenie remontu konstrukcji ścian, które wykazują odchylenia od pionu.
W kościele p.w. św. Wawrzyńca w Dolsku od połowy lat 80-tych XX w. prowadzone są
prace remontowe, które nie zostały zakończone. Wykonano skotwienie ścian budynku,
poddano konserwacji i naprawie drewnianą konstrukcję dachu, przywrócono pierwotne
pokrycie dachu zastępując wtórną blachę gontem. Konieczny pozostaje do wykonania remont
wnętrza z połoŜeniem tynków wewnętrznych i posadzki. WyposaŜenie przechowywane jest
w
dawnym
budynku
kina.
Dobrym
stanem
technicznym
odznacza
się
kościół
p.w. św. Michała Archanioła w Dolsku. W 2003 r. przeprowadzony został remont polegający
na wzmocnieniu i naprawie konstrukcji arkadowych na poddaszu świątyni. Od kilku lat
remontowany jest równieŜ kościół p.w. PodwyŜszenia KrzyŜa w Gogolewie. Naprawiona
została więźba oraz wymienione na nowe gontowe pokrycie dachu nad nawą główną
kościoła. W bardzo dobrym stanie technicznym znajduje się drewniany kościół
p.w. św. Jakuba Ap. w śabnie. Wykonany w ostatnich latach remont generalny budynku,
ze wzmocnieniem konstrukcji, częściową wymianą więźby i całkowitą wymianą pokrycia
oraz szalowania ścian pozwolił na powstrzymanie procesu niszczenia zabytkowej tkanki
budowli. W ostatnich latach przeprowadzono równieŜ remont kościoła p.w. św. Katarzyny
w Brodnicy, polegający na naprawie więźby i połoŜeniu nowego pokrycia dachowego z łupku
nad korpusem głównym świątyni. W bardzo dobrym stanie technicznym znajduje się równieŜ
najcenniejszy zabytek Śremu – późnogotycki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP.
5.2 Pałace i dwory
Na terenie powiatu znajduje się 51 pałaców i dworów o zróŜnicowanym stanie technicznym.
Najgorzej utrzymane są obiekty nieuŜytkowane, czego przykładem jest pałac w Mchach
i dwór we Włościejewkach. W obu przypadkach toczy się postępowanie mające na celu
ustalenie prawnych właścicieli. W podobnej sytuacji prawnej jest dwór w Zbrudzewie,
30
a w przypadku braku właściciela utrudnione są działania zabezpieczające oraz remontowe.
Opuszczony i nieuŜytkowany budynek dworu w Lubiatówku znajduje się równieŜ w złym
stanie technicznym, a jego konstrukcja ulega szybkiej destrukcji. Konieczne jest podjęcie prac
zabezpieczających i remontowych, powiązanych z rewaloryzacją obiektu. Złym stanem
odznacza się spichlerz wchodzący w skład zespołu dworskiego w Lubiatówku, a proces jego
destrukcji się nasila. W równie tragicznej sytuacji jest opuszczony budynek dworu
w Zaborowie, pozostawiony bez dozoru w stanie postępującej ruiny oraz nieremontowany
budynek dworu w Łęgu. DuŜy stopień zaniedbania wykazuje wybudowany w 1 poł. XIX
wieku zespół dworski w Międzychodzie. Od 1945 r. uŜytkowany jest jako mieszkania
lokatorskie i od tego teŜ czasu nie przeprowadzono Ŝadnych większych prac remontowych,
poza bieŜącymi naprawami. Obiekt posiadający mocno zawilgocone mury, zdewastowane
tynki, odpadający detal na elewacjach oraz nieszczelne pokrycie dachu wymaga remontu
kapitalnego. W złym stanie jest równieŜ dwór w Piotrowie, który wykazuje potrzebę
przeprowadzenia prac zabezpieczających przed postępującą degradacją, obejmujących
naprawę i częściową wymianę konstrukcji więźby oraz pokrycia dachowego, osuszenia
murów, naprawy tynków na elewacjach oraz wzmocnienia lub wymiany zniszczonych
elementów stropów międzykondygnacyjnych. Wpisany do rejestru zabytków zespół dworski
w Rusocinie składa się z parku i budynku oficyny. Znajdujący się tam budynek XIX
wiecznego dworu nie został dotychczas wpisany do rejestru. Zabytkowy zespół jest
własnością Skarbu Państwa (Agencja Nieruchomości Rolnych, Oddział w Poznaniu),
a obecnie w dzierŜawie. Budynek barokowej XVIII wiecznej oficyny dworskiej, znajduje się
w dobrym stanie technicznym po przeprowadzonym w 1987 r. remoncie generalnym,
polegającym między innymi na odtworzeniu konstrukcji dachu oraz wykonaniu nowych
tynków wewnętrznych i zewnętrznych, a takŜe całej nowej stolarki. Obiekt uŜytkowany jest
jako biuro i mieszkanie dzierŜawcy.
Pozytywnym przykładem jest prowadzenie prac remontowych przez prywatnych inwestorów
w budynkach: dworów w Górze i Mełpinie oraz pałaców w Szołdrach i Brodnicy. We dworze
w Mełpinie przeprowadzony został remont generalny, polegający na częściowej wymianie
zarwanego stropu, remoncie dachu wraz ze zmianą pokrycia, częściowej wymianie stolarki
okiennej i drzwiowej oraz podłóg, odnowieniu elewacji wraz z uzupełnieniem brakujących
elementów detalu architektonicznego oraz załoŜeniu wszystkich instalacji. Budynek obecnie
jest w bardzo dobrym stanie technicznym. W pałacu w Szołdrach wykonano remont dachu,
połoŜono nowe tynki na elewacji oraz wymieniono zniszczoną stolarkę okienną na nową
zachowującą formę, kształt, podziały i materiał zgodny ze stolarką historyczną.
Przeprowadzana jest konserwacja i rewaloryzacja otaczającego parku. Przejęty przez
31
spadkobierców
ostatnich
właścicieli
pałac
w
Brodnicy
został
wyremontowany
z przeznaczeniem na cele mieszkalne oraz hotelowo – konferencyjne. Właściciele obiektów
uŜytkowanych na cele publiczne jak: oficyna dworu biskupiego w Dolsku, pałac
w Błociszewie oraz w Psarskiem w miarę swoich moŜliwości starają się prowadzić prace
zabezpieczające zmierzające do utrzymania zabytków w dobrym stanie.
5.3 Zespoły folwarczne
Na terenie powiatu śremskiego znajduje się 67 zespołów folwarcznych, z czego 4 zostały
wpisane do rejestru zabytków. Folwarki w Brodnicy, Chaławach, Grabianowie, Grzybnie,
Iłówcu, Jaszkowie, Manieczkach, Piotrowie, Przylepkach, Szołdrach i śabnie związane są
z zespołami rezydencjonalnymi oraz zachowanymi dworami i pałacami. Przykładem wsi
folwarcznych z terenu powiatu śremskiego są takŜe Trąbinek, Pokrzywnica i Kotowo.
Zabudowa folwarczna wznoszona była z róŜnych materiałów, głównie z cegły, niekiedy
licowanej kamieniem, często tynkowana z zachowanym detalem. Zespoły budynków
gospodarczych wznoszonych na terenie podwórzy folwarcznych charakteryzują się
przemyślaną kompozycją oraz układem obiektów powiązanych przestrzennie z zespołami
rezydencjonalnymi. Stan zachowania zespołów folwarcznych i budynków gospodarczych
wpisanych do rejestru jest często niezadowalający. Większość budynków z zabudowy
folwarków wymaga pilnych prac remontowych, część nie jest uŜytkowana i popada
systematycznie w ruinę. Przykładem moŜe być stan zespołu folwarcznego w Świączyniu,
który stanowi pozostałość dawnego zespołu dworskiego z 2 połowy XIX w. W najgorszym
stanie są dwa budynki obór połączonych ze sobą budynkiem z przejazdem. W złym stanie jest
takŜe budynek dawnego spichlerza z zawilgoconymi elewacjami i nieszczelnym pokryciem
dachowym oraz budynek gorzelni częściowo uŜytkowany jako mieszkania. Prac
remontowych wymaga takŜe zespół folwarczny w Przylepkach, którego stan jest
katastrofalny. W ubiegłych latach zespoły folwarczne były często eksploatowane przez
gospodarstwa rolne lub spółdzielnie produkcyjne. Wykonywane były wówczas tylko
niezbędne
prace
remontowe
związane
z
wymianą
pokryć
dachowych
np.:
z dachówki na eternit, przebudową wnętrz, wymianą okien. Mienie po dawnych PGR - ach
przejęła na początku lat 90-tych XX w. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, obecnie
Agencja Nieruchomości Rolnych. Obiekty te są w większości wydzierŜawione, ale nie
wszyscy dzierŜawcy uŜytkują je we właściwy sposób. Przez lata działalności ANR nie
odnotowano próby stworzenia jednoznacznie określonej polityki dotyczącej zabytkowych
budynków folwarcznych. DzierŜawcy przy wysokich czynszach nie są w stanie ponosić
dodatkowo kosztów remontów duŜych kubaturowo obiektów. Zmiana sposobu produkcji
32
rolnej nie powoduje konieczności magazynowania, co prowadzi do opuszczenia budynków
spichlerzy i stodół, a w konsekwencji do ich rozbiórki. Przykładem zabudowy folwarcznej
utrzymanej w dobrym stanie technicznym, gdzie wykonane zostały gruntowne remonty,
a budynki zaadoptowane zostały na nowe cele jest zespół folwarczny w Jaszkowie.
5.4 Cmentarze
Na terenie powiatu śremskiego w dobrym stanie zachowane są jedynie cmentarze
rzymskokatolickie, a w najlepszym z nich - cmentarze czynne. W stanie złym, zaniedbanym
i zdewastowanym są cmentarze ewangelickie, gdzie w przypadku cmentarzy w śabnie oraz
Trąbinku właściwie moŜna mówić o miejscu pocmentarnym.
5.5 Parki
Charakterystycznym elementem krajobrazu są parki podworskie ze starym i zróŜnicowanym
drzewostanem. Stan 38 parków wpisanych do rejestru zabytków z terenu powiatu śremskiego
jest bardzo zróŜnicowany, jednak często stanowią one zaniedbany element krajobrazu wsi.
Parki w Grabianowie, Piotrowie i Chaławach po przeprowadzeniu prac rewaloryzacyjnych
odznaczają się bardzo dobrym stanem. Dobrze utrzymane są równieŜ parki w Brodnicy,
Jaszkowie, Psarskiem, Nochowie i Błociszewie. Do zaniedbanych zaliczyć moŜna parki
w Zbrudzewie, Włościejewkach, Mchach, Lucinach oraz Podrzekcie. Najbardziej zaniedbane
są parki, które naleŜą do ANR oraz do RSP. Większość z nich wymaga przeprowadzenia
inwentaryzacji drzewostanu oraz opracowania projektów rewaloryzacji.
5.6 Zabytki nieruchome stanowiące własność powiatu
Zabytki stanowiące własność powiatu śremskiego w większości odznaczają się dobrym
stanem zachowania. Regularnie przeprowadzane są remonty i naprawy.
W pałacu w Psarskiem w ostatnich latach wykonano szereg prac obejmujących: montaŜ
stolarki okiennej w części przybudowanej pałacu, malowanie i naprawę ścian wieŜy, a takŜe
niektórych pomieszczeń, remont dachu oraz tarasu. W następnych latach w zaleŜności
od posiadanych środków finansowych planuje się przeprowadzenie robót mających na celu
likwidację pęknięć ścian i fundamentów.
Budynek mieszkalny przy ul. Marciniaka 2 w Śremie znajduje się w dobrym stanie.
W ostatnich latach wykonano termomodernizację oraz remont wewnętrznej instalacji gazu,
przebudowano istniejący system grzewczy, a takŜe przełoŜono i uzupełniono pokrycie
dachowe budynku. Złym stanem technicznym cechuje się budynek gospodarczy przy
33
ul. Marciniaka 2, któremu grozi zawalenie. Elementy drewniane obiektu są spróchniałe
i wykazują znaczny stopień zuŜycia, pokrycie dachu przecieka i wymaga całkowitej
wymiany. Z uwagi na to, Ŝe budynek uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego
wartości historycznej, rozpoczęta została procedura zmierzająca do jego rozbiórki oraz
wykreślenia z rejestru zabytków.
Stan zachowania dawnego lazaretu wraz z kaplicą przy ul. Farnej 16 w Śremie jest dobry,
gdyŜ sukcesywnie wykonywane są w nim bieŜące konserwacje i remonty. W 2006 r.
przeprowadzono termomodernizację budynku, a w 2009 r. dobudowano podjazd dla osób
niepełnosprawnych ruchowo. W najbliŜszych latach, w zaleŜności od posiadanych środków
finansowych, planuje się wykonanie prac związanych z wyeliminowaniem wilgoci
w piwnicach budynku oraz zmianę źródła ogrzewania z węglowego na gazowe.
Dwór w Grzybnie znajduje się w zadowalającym stanie technicznym. Znacznemu zuŜyciu
technicznemu uległa wewnętrzna instalacja centralnego ogrzewania oraz ciepłej wody
uŜytkowej. W najbliŜszym czasie w zaleŜności od posiadanych środków finansowych planuje
się wymianę w/w instalacji oraz przeprowadzenie prac termomodernizacyjnych budynku.
Na terenie parku na bieŜąco prowadzone są prace pielęgnacyjne, mające na celu nie
dopuszczenie do samoistnego zarastania. Wykonywane są takŜe nasadzenia kwietnikowe oraz
róŜankowe wynikające z charakteru zabytkowego załoŜenia ogrodowego. Z powodu
osiągania górnej granicy wieku niektórych drzew, jak równieŜ występowania chorób
wymagane jest uzupełnienie nasadzeń.
W 2004 r. w budynku dawnego gimnazjum przy ul. Poznańskiej 11 w Śremie
przeprowadzono remont dachu od strony frontowej, remont auli i modernizację kotłowni.
W latach 2006 - 2010 wykonano: termomodernizację budynku szkoły, malowanie sal
lekcyjnych i pomieszczeń, remont instalacji elektrycznej i rozdzielni głównej prądu, wymianę
źródeł światła, pionu kanalizacji, instalacji c.o. montaŜ grzejników, remont dachu od strony
boiska, impregnację konstrukcji drewnianej stropu i więźby dachowej w skrzydłach
frontowych oraz modernizację korytarzy parteru i pierwszego piętra. We wskazanym okresie
w sali gimnastycznej wykonano malowanie, wymianę instalacji elektrycznej oraz źródeł
światła. W najbliŜszym czasie w zaleŜności od posiadanych środków planowane jest
osuszenie budynku i remont piwnic.
Budynek dawnego starostwa, w którym obecnie mieści się Starostwo Powiatowe w Śremie
znajduje się w dobrym stanie technicznym. W ostatnich latach zaplanowana została
renowacja pomieszczeń oraz części korytarza w piwnicy budynku, obejmująca wykonanie
izolacji poziomych i pionowych ścian zewn. i wewn., wykonanie tynków renowacyjnych,
prace remontowe ścian pomieszczenia, podłoŜy i posadzek, wykonanie drenaŜu opaskowego
34
mającego za zadanie odprowadzenie wód gruntowych i zmniejszenie ciśnienia wody
gruntowej oddziałującej na ściany oraz obniŜenie wód gruntowych wokół budynku w jej
wysokich stanach poprzez wytworzenie lokalnej depresji, a takŜe malowanie i wymianę
stolarki okiennej. Wykonano III etapy z zaplanowanych powyŜej robót oraz częściowo
wymieniono stolarkę okienną w pozostałej części budynku. W kolejnych latach planowana
jest realizacja IV etapu prac, a takŜe dalsza wymiana stolarki okiennej. Zakres prac
do wykonania uzaleŜniony jest od posiadanych środków finansowych.
5.7 Zabytki archeologiczne
Spośród zabytków archeologicznych występujących na terenie powiatu śremskiego dobrym
stanem zachowania, niewymagającym Ŝadnych zabiegów konserwatorskich cechuje się
grodzisko we Włościejewkach, które jest dobrze zachowane i funkcjonuje jako nieuŜytek.
Grodzisko w Lubiatowie, połoŜone na terenie rekreacyjnym, wymaga zabezpieczenia
i uzupełnienia ubytków w rzeźbie. Z kolei cmentarzysko ciałopalne kultury łuŜyckiej
w Śremie i cmentarzysko ciałopalne kultury pomorskiej w Masłowie, połoŜone na polach
uŜytkowanych rolniczo, wymagają badań sondaŜowych w celu ustalenia stanu zachowania
substancji zabytkowej. Grodziska w Ostrowiecznie, Mórce i Śremie funkcjonują jako
nieuŜytki i wymagają oznakowania oraz odsłonięcia rzeźby.
Głównym zagroŜeniem dla zabytków archeologicznych z terenu powiatu są nielegalne
poszukiwania z uŜyciem wykrywacza metali, które powodują niszczenie grodzisk,
cmentarzysk i kurhanów. Niekorzystny wpływ na zabytkowe stanowiska archeologiczne
wywierają takŜe inwestycje przemysłowe, mieszkaniowe, budowa dróg i obwodnic,
melioracje, budowa zbiorników retencyjnych oraz intensywne uŜytkowanie pół uprawnych
(głęboka orka). ZagroŜenie dla dziedzictwa archeologicznego stanowi takŜe rozwój turystyki
zwłaszcza nad rzekami, jeziorami i w obszarach leśnych. Tereny te atrakcyjne pod względem
rekreacyjnym często były okupowane przez ludzi w pradziejach i wczesnym średniowieczu.
Dostęp do wody, który stanowił podstawę egzystencji osadniczej umoŜliwiał tworzenie
niezwykle licznych osad o metryce sięgającej od epoki kamienia po czasy nowoŜytne.
Aby zapobiec zniszczeniu stanowisk archeologicznych, prace ziemne prowadzone
w strefie ochrony stanowisk archeologicznych wymagają prowadzenia prac archeologicznych
w zakresie uzgodnionym z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Jest to
szczególnie waŜne podczas takich inwestycji jak: budowa obwodnic, dróg, zbiorników
retencyjnych, kopalń kruszywa, gdyŜ inwestycje te z uwagi na szerokopłaszczyznowy
charakter prac ziemnych w bezpowrotny sposób niszczą substancję zabytkową i obiekty
archeologiczne. Rozwój przemysłu, turystyki i budownictwa mieszkaniowego moŜe stanowić
35
istotne zagroŜenie dla zabytków archeologicznych, dlatego istotne jest wypełnianie przez
inwestorów
wymogów
konserwatorskich
określonych
przez
Wielkopolskiego
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a takŜe uwzględnianie opinii i decyzji
konserwatorskich w wydawanych przez starostę pozwoleniach na budowę. Bardzo waŜną
sprawą jest równieŜ edukacja mieszkańców powiatu na temat wartości znalezisk
archeologicznych i potrzeby ich zachowania.
6. CELE POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Szczegółowe cele wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów opieki nad zabytkami
określone zostały w art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.). Sformułowano je bardzo
ogólnie, bez rozróŜnienia celów dla poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego.
Spośród celów określonych w art. 87 w/w ustawy, jako główne dla realizacji programu opieki
nad zabytkami powiatu śremskiego przyjęte zostały:
1. zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich
zachowania,
2. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,
3. podejmowanie
działań
zwiększających
atrakcyjność
zabytków
dla
potrzeb
społecznych, turystycznych, edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających
wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami.
7. KIERUNKI
DZIAŁAŃ
DLA
REALIZACJI
PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
POWIATOWEGO
Realizacja wyŜej wymienionych celów odbywać się będzie poprzez następujące zadania:
7.1 Rewitalizacja obiektów zabytkowych:
-
udzielanie dotacji z budŜetu powiatu na prace konserwatorskie, restauratorskie lub
roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, co wpływać
będzie na zahamowanie procesu degradacji zabytków i na poprawę ich stanu
zachowania;
zasady
udzielania
dotacji
określone
zostały
w
Uchwale
Nr XVII/120/08 Rady Powiatu w Śremie z dnia 30 stycznia 2008 r. w sprawie zasad
udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane
przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków; dotacja moŜe być udzielona kaŜdemu,
kto jest właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru zabytków,
znajdującego się na terenie powiatu śremskiego;
36
-
prowadzenie prac konserwatorskich restauratorskich i robót budowlanych przy
obiektach zabytkowych nieruchomych będących własnością powiatu; zabezpieczenie
i utrzymanie tych obiektów oraz ich otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystanie
z nich w sposób zapewniający zachowanie ich wartości;
Realizacja tego zadania odbywać się będzie w ramach środków przewidzianych na ten cel
w budŜecie powiatu śremskiego.
7.2 Udostępnianie i promocja zabytków:
-
współdziałanie z właścicielami zabytków zmierzające do udostępnienia zabytków
w celach turystycznych;
-
współdziałanie
z
właścicielami
zabytków
w
celu
właściwego
utrzymania
i uŜytkowania obiektów poprzez wskazywanie im potencjalnych źródeł finansowania;
-
wspieranie właścicieli i dysponentów obiektów zabytkowych w procesie korzystania
z funduszy Unii Europejskiej w zakresie opieki nad zabytkami;
-
promowanie
istniejących
szlaków
turystycznych
i
ścieŜek
rowerowych
przebiegających w pobliŜu obiektów zabytkowych;
-
wspieranie aktywności lokalnej mającej na celu ochronę zabytków.
7.3 Edukacja i podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie ochrony
zabytków:
-
rozwijanie działalności edukacyjnej poprzez współdziałanie z samorządami,
organizacjami pozarządowymi i instytucjami, popularyzującej ochronę zabytków,
kulturę, regionalne tradycje;
-
wydawanie materiałów dotyczących zabytków w powiecie;
-
upowszechnianie wiedzy o zasobach kulturowych i przyrodniczych powiatu, a takŜe
o jego walorach turystycznych na stronie internetowej powiatu: www.powiat-srem.pl
oraz w innych dostępnych środkach masowego przekazu;
-
wprowadzanie tematyki opieki nad zabytkami i historii regionu do zajęć szkolnych
poprzez
innowacje
pedagogiczne,
projekty
edukacyjne
(lekcje
historii
i wychowawcze).
7.4
Działania związane z opieką nad zabytkami:
-
ustanawianie
przez
Starostę
na
wniosek
Wielkopolskiego
Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków społecznych opiekunów zabytków, prowadzenie listy
społecznych opiekunów zabytków, wydawanie osobom fizycznym legitymacji
37
społecznego opiekuna zabytków, wydawanie zaświadczeń osobom prawnym lub
innym jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, pełniącym
funkcję społecznego opiekuna zabytków;
-
umieszczanie przez Starostę w porozumieniu z Wielkopolskim Wojewódzkim
Konserwatorem Zabytków, na obiekcie zabytkowym nieruchomym wpisanym
do rejestru zabytków, znaku informującego o tym, Ŝe zabytek ten podlega ochronie.
8. INSTRUMENTY REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU OPIEKI NAD
ZABYTKAMI
8.1 Instrumenty prawne, instytucjonalne i społeczne
W realizacji powiatowego programu opieki nad zabytkami wykorzystane zostaną instrumenty
prawne wynikające z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz dokumenty
wydawane przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Realizacja programu odbywać się będzie poprzez struktury samorządu powiatowego
oraz współpracę władz powiatu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, a takŜe innymi
podmiotami i jednostkami samorządu terytorialnego. Proces monitorowania realizacji
powiatowego programu opieki nad zabytkami realizowany będzie przez Wydział Oświaty
Kultury, Sportu i Promocji Powiatu Starostwa Powiatowego w Śremie. Współdziałanie władz
powiatu z właścicielami i posiadaczami zabytków oraz szkołami i organizacjami
pozarządowymi zmierzać będzie do edukacji i wytworzenia w świadomości lokalnej potrzeby
ochrony dziedzictwa kulturowego.
8.2 Instrumenty finansowe
Finansowanie ochrony i opieki nad zabytkami podzielić moŜna na:
-
źródła publiczne – budŜet państwa, budŜety jednostek samorządu terytorialnego,
środki pochodzące z funduszy Unii Europejskiej. Rada Powiatu w Śremie w uchwale
budŜetowej corocznie określać będzie środki finansowe przeznaczone na dotacje na
prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym
do rejestru zabytków,
-
źródła prywatne – środki osób fizycznych i prawnych, stowarzyszeń, fundacji,
organizacji pozarządowych itp.
38
9. SPRAWOZDAWCZOŚĆ Z REALIZACJI POWIATOWEGO PROGRAMU
OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami Zarząd Powiatu w Śremie sporządza co 2 lata sprawozdanie i przedstawia je
Radzie Powiatu w Śremie. Po 4 latach program powinien być zaktualizowany i ponownie
przyjęty przez Radę Powiatu.
39

Program opieki nad zabytkami powiatu śremskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

WYSTAWA MAKIET FRANCUSKICH ZABYTKÓW

ochrony i zabezpieczenia zabytków

program - Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków

treść wywiadu