8. ROZBICIE DZIELNICOWE – NOTATKA

8. ROZBICIE DZIELNICOWE – NOTATKA
__________________________________________________________________________________
1. Statut Bolesława Krzywoustego i jego znaczenie (1138 r.)
a) przyczyny ogłoszenia Statutu. Statut, nazywany również testamentem, został ogłoszony
prawdopodobnie przed śmiercią Bolesława Krzywoustego. Chciał on zapobiec bratobójczym
walkom o tron między swoimi synami. Jednocześnie należy wspomnied, że podział paostwa na
dzielnice między synów, z zachowaniem zasady senioratu, był w tamtym okresie dośd często
stosowany również w innych krajach europejskich.
b) postanowienia Statutu
 paostwo polskie zostało podzielone między synów Bolesława Krzywoustego:
 Władysław otrzymał Śląsk (Władysław II Wygnaniec)
 Bolesław otrzymał Mazowsze (Bolesław IV Kędzierzawy)
 Mieszko otrzymał Wielkopolskę (Mieszko III Stary)
 Henryk otrzymał ziemię sandomierską (Henryk Sandomierski)
Dzielnice te miały byd dziedziczone przez ich synów. (Dzisiaj uważa się, że może zostały
przekazane w zarząd dożywotni).
 została wydzielona tzw. dzielnica senioralna. W jej skład wchodziły następujące ziemie:
zachodnia częśd Kujaw, częśd Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem, ziemia łęczycko – sieradzka,
ziemia krakowska z Krakowem. Dzielnica senioralna była położona w centrum paostwa. W jej
granicach znajdowało się Gniezno (siedziba arcybiskupstwa) i Kraków (stolica paostwa) co
świadczy o jej znaczeniu. Dzielnica senioralna miała byd przechodnia.
 ustanowiono zasadę senioratu i pryncypatu:
 zasada pryncypatu - polegała ona na tym, że senior = princeps oprócz własnej dzielnicy miał
również władad dzielnicą senioralną. Miał on władzę zwierzchnią nad całym paostwem
(wobec braci i innych krewnych) oraz znaczne uprawnienia. Uprawnienia seniora:
- prawo inwestytury dostojników kościelnych,
- reprezentowanie Polski w stosunkach z innymi paostwami,
- prowadzenie polityki zagranicznej całego paostwa,
- prawo utrzymywania załóg w najważniejszych grodach innych dzielnic,
- współdecydowanie przy obsadzaniu urzędów,
- zwierzchnośd nad Pomorzem Gdaoskim.
 zasada senioratu – polegała na tym, że seniorem każdorazowo miał zostad najstarszy Piast
(najstarszy przedstawiciel rodu). Pierwszym seniorem został najstarszy syn Bolesława
Władysław. Najstarszy przedstawiciel dynastii stawał się księciem seniorem, a pozostali
książętami juniorami.
 wdowa po Bolesławie Salomea, otrzymała dożywotnio ziemię łęczycko – sieradzką. Po jej
śmierci ziemia ta miała powrócid do dzielnicy senioralnej. Nic nie otrzymał najmłodszy syn
Bolesława Kazimierz Sprawiedliwy. Przypuszcza się, że urodził się po śmierci swego ojca.
c) skutki Statutu Bolesława Krzywoustego:
 mimo wprowadzenia zasady senioratu bardzo szybko doszło do walki między bradmi, a Polska
pogrążyła się w okres rozbicia dzielnicowego,
 osłabiona została pozycja międzynarodowa Polski,
1
 wobec decentralizacji i podziału na dzielnice, paostwo polskie było osłabione pod względem
militarnym i w przyszłości nie będzie mogło powstrzymad najazdu Mongołów czy powstania
paostwa krzyżackiego w Prusach,
 rozbicie doprowadziło do osłabienia, a ostatecznie do zaniku władzy centralnej. Skorzystali z
tego możni, rycerze i Kościół, których pozycja w paostwie w okresie rozbicia dzielnicowego
znacznie się umocniła,
 w okresie rozbicia Polska utraciła kilka ziem:
 biskup Rogatka W 1249/1250 r. Biskup Rogatka sprzedał Marchii ziemię lubuską leżącą w
widłach Odry i Warty. Utworzono tam Nową Marchię – zagrażała ona bezpośrednio
Wielkopolsce.
 sprzedał Marchii Brandenburskiej ziemię lubuską, usamodzielniło się Pomorze Zachodnie
oraz pomorze Gdaoskie, ziemię chełmioską podstępnie zagarnęli Krzyżacy.
2. Walki o władzę w XII w.– złamanie zasady senioratu i rozbicie ziem polskich na dzielnice.
a) Po śmierci Bolesława Krzywoustego rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy bradmi.
 Salomea z synami dążyła do osłabienia pozycji Władysława, który był synem Zbysławy,
księżniczki ruskiej. Młodsi, przyrodni bracia Władysława dążyli do zniesienia zasady senioratu i
obalenia władzy seniora. Tym samym osiągnęliby nieograniczoną władzę w swoich dzielnicach.
Mieli oni poparcie możnych w swoich dzielnicach.
 Władysław dążył do centralizacji paostwa i osłabienia pozycji braci.
 W 1141 r. Salomea zwołała bez wiedzy seniora zjazd do Łęczycy. W odpowiedzi Władysław
zajął kilka grodów braci.
b) 1144 – 1146 – wojna domowa między bradmi.
 W 1144 r. po śmierci Salomei do dzielnicy senioralnej powinna zostad przyłączona ziemia
łęczycko – sieradzka, na co nie zgadzali się młodsi bracia Władysława. Senior, przy pomocy
wojów ruskich najechał dzielnice braci.
 Wojnę Władysław przegrał – przeciwko seniorowi opowiedziało się rycerstwo po oślepieniu
przez Władysława palatyna Piotra Włostowica. Został w 1146 r. wygnany. Władysław II udał
się na dwór cesarski gdzie zabiegał o pomoc w odzyskaniu władzy.
c) 1146 – 1173 – rządy Bolesława Kędzierzawego.
 W 1146 r. , po wygnaniu Władysława II, seniorem został Bolesław Kędzierzawy. Rządził
Mazowszem, dzielnicą senioralną i odebranym Władysławowi II Wygnaocowi Śląskiem.
 Podczas swego senioratu Bolesław aż dwa razy musiał powstrzymad najazd władców
niemieckich, którzy wyprawili się na Polskę w interesie Władysława II:
 w 1146 r. Konrad III nie przekroczył nawet linii Odry. Zawarł porozumienie z juniorami –
mieli płacid trybut i złożyli hołd lenny królowi Niemiec.
 w 1157 Fryderyk I Barbarossa – cesarz Fryderyk I Barbarossa dotarł ze swoimi wojskami aż
pod Poznao. Na sądzie w Krzyszkowie Bolesław Kędzierzawy zobowiązał się oddad
Władysławowi II Śląsk oraz złożył hołd lenny cesarzowi. Swej obietnicy jednak nie wypełnił.
Śląsk wrócił do potomków Władysława II ( Mieszka Plątonogiego i Bolesława Wysokiego)
dopiero po jego śmierci.
 W 1166 r. podczas wyprawy przeciwko Prusom zginął Henryk sandomierski. Ziemię
Sandomierską przejął senior Bolesław Kędzierzawy. Z części tej ziemi utworzono księstwo
wiślickie, które przekazano Kazimierzowi Sprawiedliwemu, najmłodszemu synowi Bolesława
Krzywoustego.
2
 Pod koniec panowania Bolesława Kędzierzawego zaczęły narastad spory między młodszymi
książętami piastowskimi. W 1173 r. Bolesław Kędzierzawy zmarł.
d) 1173 – 1177 – seniorat Mieszka III Starego
 Zgodnie z zasadą senioratu seniorem został Mieszko III Stary, który oprócz Wielkopolski, od tej
pory miał władad dzielnicą senioralną z Krakowem.
 Do Małopolski sprowadził wielkopolskich urzędników, narzucił bardzo wysokie podatki,
bezwzględnie ściągał regalia, co nie podobało się możnowładcom małopolskim. W 1177 roku
wybuchł przeciwko niemu bunt. Na tron krakowski wyniesiono najmłodszego syna Bolesława
Krzywoustego – Kazimierza Sprawiedliwego. W ten sposób po raz dugi złamano zasadę
senioratu, zachowano jednak zasadę pryncypatu.
e) 1177 – 1194 – seniorat Kazimierza Sprawiedliwego.
 We wszystkich dzielnicach wybuchały konflikty o władzę. Książęta spierając się ze sobą
wspierali się na wielmożach, dzięki czemu rosła ich rola, podobnie jak wieców, na których
książęta piastowscy szukali poparcia możnych.
 Kazimierz Sprawiedliwy zabiegał o zgodę wyższego duchowieostwa na przejęcie przez niego
władzy princepsa. W tym celu zwołał ogólnopolski zjazd do Łęczycy w 1180 roku, na którym
nadał Kościołowi przywileje:
 ograniczył uprawnienia monarszych urzędników dotyczące dóbr kościelnych,
 zniósł prawo przepadku, zgodnie z którym monarcha przejmował mienie ruchome po
zmarłym biskupie.
Przywileje te zapewniły Kazimierzowi poparcie Kościoła.
 Kazimierz Sprawiedliwy zmarł w 1194 r.
f) 1194 – 1202 walki po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego i upadek zasady senioratu
 O władzę nad dzielnicą senioralną upomniał się Mieszko III, który zdobył poparcie książąt
śląskich. Możni małopolscy wynieśli jednak na tron krakowski małoletniego syna Kazimierza –
Leszka Białego.
 W 1195 r. doszło do bitwy pod Mozgawą , którą Mieszko III przegrał. Do kooca swego życia
starał się odzyskad władze senioralną. Zmarł w 1202 r.
 W 1202 r. ostatecznie Leszek Biały przejął władzę nad Małopolską z Krakowem jako
dziedzicznym księstwem. W ten sposób zniesiono zarówno zasadę senioratu jak i pryncypatu.
Dzielnica senioralna przestała istnied. Książęta piastowscy zaczęli dbad wyłącznie o swoje
własne, partykularne interesy. Rozbicie zaczęło się pogłębiad, a poszczególne dzielnice dzielono
na mniejsze (z wyjątkiem Małopolski).
3. Apogeum rozbicia dzielnicowego
a) dalszy podział na dzielnice (pod koniec XIII było ich około 20). Przez cały XIII wiek toczyły się walki
o tron krakowski. Walki między książętami piastowskimi prowadziły do wyniszczenia dzielnic i
zaniku władzy centralnej.
b) 1227 r. zjazd książąt i biskupów w Gąsawie - został zainicjowany przez Leszka Białego. Na zjeździe
chciał on poruszyd kwestie:
 sporu między potomkami Mieszka III w Wielkopolsce. Miał nadzieję, że uda się zakooczyd ten
konflikt.
 usamodzielnienia się Pomorza Gdaoskiego. Chciał znaleźd sojuszników z którymi przywróciliby
do porządku Świętopełka, księcia Pomorza Gdaoskiego.
3
Podczas zjazdu doszło do zamachu zorganizowanego przez Świętopełka. Leszek Biały zginął, a
książę śląski Henryk Brodaty został ciężko ranny.
c) wzrost znaczenia książąt śląskich:
 Henryk Brodaty dążył do zjednoczenia Królestwa Polskiego. Udało mu się przejąd władzę nad
całym Śląskiem, południową Wielkopolską i Małopolską. Był arbitrem w sporach między
książętami i najpotężniejszym z książąt piastowskich.
 Henryk Pobożny kontynuował politykę ojca. Niestety zginął w bitwie z Mongołami pod Legnicą
(1241). Śląsk uległ dalszemu podziałowi na kilka dzielnic.
d) Pomorze w okresie rozbicia dzielnicowego:
 Pomorze Zachodnie :
 W 1167 roku książę pomorski Bogusław V uznał zwierzchnośd Marchii Brandenburskiej.
 W 1181 r. uznał zwierzchnośd cesarza i złożył mu hołd lenny z tych ziem. Polska utraciła
więc Pomorze Zachodnie.
 Pomorze Gdaoskie usamodzielniło się po zjeździe w Gąsawie. Rządził tam Świętopełk II.
e) W 1249/1250 r. biskup Rogatka sprzedał Marchii Brandenburskiej ziemię lubuską leżącą w
widłach Odry i Warty. Utworzono tam Nową Marchię – zagrażała ona bezpośrednio Wielkopolsce.
4