Tezy o roli własności w definiowaniu i w badaniu

Zbigniew Galor
TEZY O ROLI WŁASNOŚCI W DEFINIOWANIU I BADANIU BIEDY1
Wstęp: Bieda jako „brak” i jako zakres posiadania „rzeczy”
Współcześnie zagadnienie wzajemnego uwarunkowania biedy i własności występuje
przede wszystkim w związku z problemem bezrobocia oraz podklasy społecznej (underclass).
W rzeczywistości jednak odnosi się ono także do kategorii tych, którzy mają pracę oraz swoje
miejsce w strukturze klasowej społeczeństwa. Zarówno jednych, jak i drugich dotyczy charakterystyczne dla świadomości społecznej przeciwstawienie ludzi bogatych i biednych jako
klas: posiadaczy oraz nieposiadaczy (właścicieli – niewłaścicieli). Bieda jest wówczas ujmowana poprzez „brak czegoś”, np. pieniędzy.
W badaniach empirycznych nad biedą przyjmowana jest odmienna, choć komplementarna perspektywa. Dobrze wyraża ją np. kwestionariuszowe pytanie o posiadanie sprzętów
gospodarstwa domowego (radia, telewizora, pralki itp.). Nacisk pada wówczas na stopień,
zakres, posiadania danych rzeczy. Ujawnia się wtedy założenie o możliwości zbadania i opisania biedy jako posiadania („czegoś” w pewnym zakresie), a nie tylko jako „braku”.
Rozpatrując problem własnościowego ujęcia biedy (ubóstwa), podejmuję próbę jego
postawienia na gruncie ekonomiczno-socjologicznej teorii własności2. Czynię to w oparciu o
najbardziej znaczące, współczesne, polskie opracowania na temat biedy (ubóstwa) 3. Do zaję1
Tezy te prezentowane były jako wprowadzenie do dyskusji w ramach seminarium prof. E. Tarkowskiej: Nierówności – bieda – bezrobocie w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie, w marcu 2004.
2
Ekonomiczno-socjologiczna teoria własności została przedstawiona w pracach S. Kozyra-Kowalskiego (m. in.:
Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000) i jest rozwijana przez J. Tittenbruna (m.in.:
Ekonomiczny sens prywatyzacji, Poznań 1995).
3
Oprócz zagranicznych syntez, których przykład stanowi opracowanie G. Gildera: Bogactwo i ubóstwo, Poznań, 2001; z literatury polskiej wymienić należy: E. Tarkowska, Sto lat badań ubóstwa: kierunki zmian i nowe
tematy, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4, 2002; Bieda na wsi na tle globalnych przemian społecznogospodarczych w Polsce, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Januszek, Poznań 2001; J. Boczoń,
W. Toczyński, A. Zielińska: Natura i kwestia ubóstwa. Ośrodek Badań Społecznych, Gdańsk-Warszawa 1991;
Czy globalizacja pomaga biednym, Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź 2003. H. Domański, Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa 2002; GUS: Ubóstwo w świetle badań budżetowych gospodarstw domowych. Warszawa 1996; H. Palska, Bieda i dostatek O nowych stylach życia w Polsce
końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 2002; T. Panek.: Wymiary ubóstwa w Polsce w latach 1996-1999.
„Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 11; T. Panek, J. Podgórski, A. Szulc: Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru.
Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999; I. Reszke, Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Katowice 1999;
E. Tarkowska (red.), Przeciw biedzie, Warszawa 2002; J. Łazarz, Polska klasa robotnicza na progu XXI wieku
(Dwa poziomy społeczeństwa polskiego), [http://www.nlr.friko.pl/czytelnia/155.htm]; Żyć i pracować w enklawach biedy, (red.:) W. Warzywoda-Kruszyńska, Łódź 1998; (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, (red.:) W.
Warzywoda-Kruszyńska, Łódź 1999; Żyjemy dłużej, choć często biednie, raport ONZ, 2004
[http://www.9477.pl/strony/i/401.php ].
cia się tą problematyką skłoniły mnie również niektóre rezultaty własnych studiów i badań
nad stosunkami własności oraz bezrobociem4.
1. Historyczna zmiana poglądów na przyczyny biedy
Historycznie wykształca się łączenie przyczyn biedy ze stosunkami własności, a nie z fatum wyznaczonym przez siły nadprzyrodzone lub siły przyrody.
Początek XX wieku to w Europie cezura między starą i nową biedą; czyli biedą, której linia jest najbliższa śmierci głodowej oraz biedą, której linia dotyczy także wykluczania ze
standardów społecznych ekonomicznych, kulturowych i in.
Nie są poznawczo przekonywające takie wyjaśnienia biedy, niedostatku, które abstrahują
od własności, np. pogląd, w myśl którego: „podstawową przyczyną powstawania zjawiska
ubóstwa jest niski poziom produkcji i powstały na skutek tego niski dochód (...) również (..):
duży przyrost naturalny, istniejący system podziału dochodu narodowego (..) brak zabezpieczeń społecznych.”5 .
Historycznie bieda występuje jako: a) konsekwencja (skutek) stosunków własności; b) ich
wyraz; c) ich warunek (przyczyna).
2. Bieda według wiedzy ludowej i z perspektywy teorii własności
Potocznie, we wiedzy ludowej, człowiek bogaty to właściciel, to ten, co „ma”. Stosunek
własności (nieposiadania) przypisany jest także biednemu. Odzwierciedlają to niektóre przysłowia6:
Ten jest bogaty, który nic nie pragnie [ponieważ nie ma niezaspokojonych potrzeb];
Gdzie nic nie ma, tam i Pan Bóg nie bierze/Z pustego i Salomon nie naleje;
Nie weźmiesz, gdzie nic nie ma;
Goły rozboju się nie boi;
Zapas biedy nie uczyni / od przybytku głowa nie boli.
4
Zmiany stosunków własnościowych w Polsce i ich konsekwencje społeczne, Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, (red. Z. Galor, B. Goryńska-Bittner), Poznań 23-24 listopada 1990, Poznań 1991; Stara i Nowa
Europa. Własność-rynek-osobowość, (współred. B. Goryńska-Bittner), Poznań 2000. Z. Galor, Zmiany stosunków własnościowych a rozwój gospodarki w warunkach transformacji ustrojowej – z doświadczeń Węgier (w:)
Strategia rozwoju społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, S. Partycki (red.), Lublin 2002, t.1.
5
H. Januszek, Ubóstwo jako problem społeczno-ekonomiczny, w „Bieda na wsi...”, op. cit., s, 86.
6
Dobrosława i Andrzej Świerczyńscy, Słownik przysłów w ośmiu językach, PWN, W-wa 2001.
Ekonomiczno-socjologiczna teoria własności pozwala ująć biedę jako rodzaj specyficznego posiadania - swoistej własności – pewnego sposobu korzystania z dóbr materialnych i duchowych.
3. Własność a kryteria biedy
W badaniach empirycznych nie uwzględnia się ekonomiczno-socjologicznego stosunku
własności jako stosunku efektywnego korzystania. Występuje ograniczenie się do rejestracji
formalnego stanu posiadania danych dóbr (np. telewizor, radio) bez próby analizy ich efektywnego wykorzystania; (sytuacja a badań własnych – Gniezno: w domu było radio, telewizor, lodówka, pralka, lecz respondenci deklarowali korzystanie tylko z lodówki).
Z ewolucją sposobów mierzenia ubóstwa wiąże się nowe ujęcie kryterium biedy; jest ono
wielowymiarowe (ma nie tylko wymiar ekonomiczny: odwołuje się do koncepcji zasobów
zamiast dochodów: „zasoby gospodarstwa domowego były rozumiane tak, by obejmowały
zarówno zasoby finansowe, jak i ludzkie zasoby czasu, zdolności i energii każdego członka
takiego gospodarstwa”7. Pod pojęciem ludzkich zasobów zdolności, energii i in. kryje się
posiadanie (lub nieposiadanie) zdolności do pracy określonego rodzaju (poziom wykształcenia, stopień wykwalifikowania i in.). Chodzi tu o charakter siły roboczej jako obiekt własności (w ekonomiczno-socjologicznej teorii własności).
4. Ekonomiczno-socjologiczne własnościowe określenie biedy
W oparciu o ekonomiczno-socjologicznie pojęcie własności8 bieda może być ujmowana
jako: taki stosunek (jednostki, zbiorowości) do środków do życia, środków produkcji, wymiany, świadczenia usług, oraz własnej zdolności do pracy, który nie pozwala na korzystanie z
dóbr nie wytworzonych własną pracą w stopniu umożliwiającym zaspokojenie standardowych
(dla danej zbiorowości) potrzeb.
Można przyjąć continuum biedy, na którym dwoma skrajnymi punktami (postaciami biedy, sposobami życia) są bogactwo i nędza (por. zestawienia 1 i 2). .
Zestawienie 1. Bogactwo i bieda jako antynomia (albo-albo) – ujęcie tradycyjne
7
8
Koncepcja D. Gordona. Por. E.Tarkowska, op. cit., Sto lat..., s. 183.
Por. S. Kozyr-Kowalski ..................
BOGACTWO
BIEDA
Zestawienie 2. Kontinuum bogactwa i biedy jako sposobów życia – ujęcie współczesne
BOGACTWO
DOSTATEK
PRZECIĘTNOŚĆ
BIEDA
NĘDZA
Żródło: badania własne.
5. Własność: klasy społeczne a bieda
Ze względu na takie koncepcje klas społecznych, w których klasę społeczną określa się
biorąc pod uwagę kryterium własności, możliwe jest analizowanie klasowego wymiaru biedy.
Przy innych kryteriach klasy społecznej analiza tego rodzaju jest utrudniona. Przykładem różnic jest koncepcja struktury klasowej współczesnego społeczeństwa polskiego wg
EGP/H.Domańskiego oraz S. Kozyra-Kowalskiego i J. Tittenbruna.
Zestawienie 3. Obraz struktury klasowej wg EGP9/ H. Domańskiego oraz w ujęciu
S.Kozyra-Kowalskiego, J. Tittenbruna
EGP, 1992/ H. Domański, 2002
Podział na siedem klas:
inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw, urzędnicy państwowi
pracownicy umysłowi średniego
szczebla (kierownicy wydziałów i in.),
technicy, pielęgniarki, księgowi,
pozostali pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe,
pracownicy handlu i usług,
właściciele firm poza rolnictwem,
robotnicy wykwalifikowani, fizyczni
pracownicy nadzoru (odpowiednik
polskich brygadzistów i mistrzów)
robotnicy niewykwalifikowani,
robotnicy rolni, właściciele gospodarstw rolnych ( zachodni farmerzy, w
Polsce chłopi)
S.Kozyr-Kowalski, J. Tittenbrun, 1990-2000
Zbiory klas:
klasy pracownicze
klasy chłopskie
klasy drobnomieszczańskie
klasy kapitalistyczne
lumpenklasy
Stany społeczne ( nauczyciele, policjanci,
lekarze, politycy, wojskowi i in.)
Quasi-klasy, quasi-stany (emeryci, renciści,
bezrobotni),
Podklasy – niepracujący świat przestępczy,
Zawody. Te struktury różnią się jakościowo
od klas i stanów ze względu na swój status
pracowo-własnościowy
6. Własność, bieda globalizacja
9
EGP - R. Erikson, J. Goldthorpe, L. Portocarero
Prywatyzacja traktowana jest jako środek globalnego wzrostu gospodarczego mający automatrycznie zwiększyć zamożność poszczególnych społeczeństw i całej ludzkości.
Wraz z globalizacją nasilają się trendy ubóstwa. Występuje globalizacjka biedy. Liczba
żyjących za mniej niż 1 dolara dziennie wzrosła z 1197 mln w 1987 do 1214 w 1997 (bez
Chin) i wynosła ok. 20% ludności świata. Kolejne 25% wegetuje za sumę od 1 do 2 dolarów dziennie.
Ekstremum biedy – Afryka: na każdą krowę w Europie przypadają 3 dolary subsydiów
dziennie, a 40% mieszkańców Afryki żyje za mniej niż 1 dolara na dzień.
Pod koniec 1998. około miliard robotników - 1/3 siły roboczej świata – było bez pracy, to
najgorszy wskaźnik od lat 30-ch.
TRIP – porozumienie WTO „narzuca przymusowe regulacje w kwestii patentów, praw
autorskich i znaków towarowych, rozciągające się na żywe zasoby, takie jak geny, komórki, nasiona, rośliny, zwierzęta, które mogą być teraz uznane za czyjąś własność intelektualną (...) przetrzymywanie nasion do kolejnych zasiewów zostało teraz określone jako przestępstwo kryminalne polegające na kradzieży własności (...)”10.
Literatura
Boczoń J., Toczyński W., Zielińska A., Natura i kwestia ubóstwa, Ośrodek Badań Społecznych, GdańskWarszawa 1991.
Czy globalizacja pomaga biednym, Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź 2003.
Świerczyńscy D. i A., Słownik przysłów w ośmiu językach, PWN, W-wa 2001.
Domański H., Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa 2002.
Galor Z., Goryńska-Bittner B., red., Zmiany stosunków własnościowych w Polsce i ich konsekwencje społeczne,
Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej, Poznań 23-24 listopada 1990, Poznań 1991;
Galor Z., Goryńska-Bittner B., red., Stara i Nowa Europa. Własność-rynek-osobowość, Poznań 2000.
Galor, Zmiany stosunków własnościowych a rozwój gospodarki w warunkach transformacji ustrojowej – z doświadczeń Węgier (w:) Strategia rozwoju społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, S. Patrycki (red.), Lublin
2002, t.1.
Gilder G., Bogactwo i ubóstwo, Poznań, 2001.
GUS: Ubóstwo w świetle badań budżetowych gospodarstw domowych. Warszawa 1996.
Januszek H., Ubóstwo jako problem społeczno-ekonomiczny, w: W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H.
Januszek, red., Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce: socjologiczne,
ekonomiczne i polityczne aspekty problemu Akademia Rolnicza, Poznań 2001.
Kozyr-Kowalski S., Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000.
10
Cytat i dane pochodzą z: Czy globalizacja pomaga biednym. Raport Międzynarodowego Forum ds. Globalizacji, Łódź 2003, ss. 35,87,103.
Łazarz J., Polska klasa robotnicza na progu XXI wieku (Dwa poziomy społeczeństwa polskiego),
[http://www.nlr.friko.pl/czytelnia/155.htm];
Palska H., Bieda i dostatek O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 2002.
Panek T.: Wymiary ubóstwa w Polsce w latach 1996-1999. „Wiadomości Statystyczne” 2001, nr 11;
Panek T., Podgórski J., Szulc A.: Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa
1999;
Reszke I., Wobec bezrobocia: opinie i stereotypy, Katowice 1999.
Tarkowska E., Sto lat badań ubóstwa: kierunki zmian i nowe tematy, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4, 2002.
Tarkowska E., red., Przeciw biedzie, Warszawa 2002.
Tittenbrun J., Ekonomiczny sens prywatyzacji, Poznań 1995.
Warzywoda-Kruszyńska W., Kośmicki E., Januszek H., red., Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce: socjologiczne, ekonomiczne i polityczne aspekty problemu Akademia Rolnicza,
Poznań 2001.
Warzywoda-Kruszyńska W., red., Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź 1998.
Warzywoda-KruszyńskaW., red., (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź 1999.
Żyjemy dłużej, choć często biednie, raport ONZ, 2004 [http://www.9477.pl/strony/i/401.php ].