Poznań - Zabytek.pl

POMNIK HISTORII
Nazwa:
Poznań – historyczny zespół miasta
Lokalizacja:

Pojezierze Wielkopolskie, dolina Warty
woj. wielkopolskie

współrzędne geograficzne: N 52°24' E 16°56'
Podstawa prawna włączenia na listę pomników historii:
Rozporządzenie Prezydenta RP z 28 listopada 2008 roku (Dz.U. nr 219, poz. 1401)
(w załączniku do rozporządzenia – mapa z granicami pomnika historii)
Poznań – historyczny zespół miasta
Tekst na podstawie dokumentacji NID opracowała Anna Kucińska-Isaac
Poznań, fragment układu urbanistycznego średniowiecznego miasta lokacyjnego, w centralnej części Stary
Rynek z dawnym ratuszem
Wartość obiektu:
Poznań jest jednym z najstarszych miast polskich, które w okresie wczesnośredniowiecznym
należało do najważniejszych pod względem politycznym i administracyjnym grodów państwa Polan.
Na Ostrowie, pomiędzy ramionami Warty, powstało pierwsze w Polsce biskupstwo, wzniesiono
najwcześniejsze budowle sakralno-rezydencjonalne, w tym najstarszą katedrę, będącą jednocześnie
nekropolią pierwszych władców. Poznań od początku pełnił funkcję głównego ośrodka zachodnich
kresów, którego położenie na przecięciu ważnych szlaków handlowych wpłynęło na pomyślny
gospodarczy rozwój. Dobrze zachowany zespół urbanistyczno-architektoniczny, wykształcony w ciągu
jedenastu stuleci, szczęśliwie nie został naruszony przez działania wojenne (z wyjątkiem obszaru
Starego Miasta), stanowiąc dziś przykład naturalnej i harmonijnej ewolucji przestrzeni miejskiej. Liczne
obiekty architektury naniesione na średniowieczną siatkę ulic są dziełami uznanych architektów,
prezentującymi wybitne walory artystyczne i stylistyczną różnorodność.
Nie mniej cenne są założenia nowsze, powstałe w XIX i na początku XX wieku – kiedy Poznań
był prężnie działającym ośrodkiem kultury, nauki oraz nowoczesnej myśli społecznej – nawiązujące do
najlepszych wzorców urbanistyki europejskiej. Działania podejmowane już wówczas w celu ochrony
i konserwacji poznańskich zabytków, jak również powojenna odbudowa Starego Miasta, są ważnym
świadectwem narodzin i ewolucji europejskich i polskich teorii konserwatorskich od lat 30. XIX wieku
przez cały wiek XX.
Historia:
Zaczątkiem dzisiejszego miasta był gród Polan, którzy przybyli tu w VIII wieku, osiedlając się
na Ostrowie Tumskim. Znaczenie grodu wzrastało w ciągu następnego stulecia aż do połowy X wieku,
kiedy stał się siedzibą władcy Mieszka I i – obok Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego – jednym ze
stołecznych ośrodków w państwie wczesnopiastowskim. Wraz z faktem przyjęcia chrześcijaństwa
(Ostrów Tumski jest hipotetycznym miejscem chrztu Mieszka I) spowodowało to przekształcenia
w obrębie zespołu grodowego: wzniesiono kamienne palatium z kaplicą grodową, katedrę, siedzibę
pierwszego biskupa Jordana, wytyczono podgrodzie dla wzrastającej liczby mieszkańców. Rozwój
Poznania uległ zahamowaniu po śmierci Mieszka II (1034); najazd Brzetysława I zniszczył gród
i katedrę, które odbudowane zostały przez Kazimierza Odnowiciela po restytucji monarchii w 1039
roku. W czasie rozbicia dzielnicowego gród był stolicą wielkopolskiej linii Piastów. Od XII wieku
na lewym brzegu Warty rozwijała się osobna osada – w 1253 roku otrzymała ona przywilej lokacyjny
na prawie magdeburskim wydany przez Przemysła I i Bolesława Pobożnego. Przed końcem XIII wieku
miasto lokacyjne otoczono murami. W okresie panowania Przemysła II, koronowanego w Gnieźnie na
króla Polski, w Poznaniu znajdowała się rezydencja władcy.
W epoce jagiellońskiej miał miejsce dalszy rozwój miasta. Sprzyjało mu miedzy innymi nadanie
przez Władysława Jagiełłę w 1394 roku prawa składu. W strukturze miejskiej wykształciła się dzielnica
żydowska (poznańska gmina żydowska była największą w Europie, a jednym z jej najbardziej znanych
członków był podróżnik z czasów wielkich odkryć geograficznych – Vasco da Gama). W 1519 roku
biskup poznański Jan Lubrański założył na Ostrowie Tumskim pierwszą humanistyczną szkołę
w Polsce, zwaną później Akademią Lubrańskiego. Po wielkim pożarze, jaki zniszczył Poznań w 1536
roku, jego architektura zaczęła przybierać renesansowy charakter. Zmiany w układzie przestrzennym
miasta przyniosła następnie kontrreformacyjna fala fundacji dla różnych zgromadzeń klasztornych.
Jezuici w obrębie swojego założenia utworzyli kolegium, którego pierwszym rektorem został Jakub
Wujek. Od połowy XVII stulecia nastąpiło zahamowanie rozwoju miasta.
Wskutek II rozbioru Polski Poznań znalazł się pod panowaniem pruskim. Po zwycięskim
powstaniu w 1806 roku stał się jednym z głównych miast Księstwa Warszawskiego, a następnie,
po upadku Napoleona, stolicą autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W okresie zaboru
pruskiego Poznań był ważnym ośrodkiem krzewienia idei niepodległościowych i podtrzymywania
tożsamości narodowej. Zabytkowy zespół urbanistyczno-architektoniczny poszerzony został o nowe
założenia, tj. Nowe Górne Miasto w obrębie tzw. Ringu czy Fort Winiary-Cytadela. Zupełnie
prekursorskim działaniem było wyznaczenie w planie miejscowym z 1910 roku stref ochrony widoków
w panoramie miasta, które pozwoliło na objęcie ochroną zarówno pojedynczych obiektów
zabytkowych, a także całych ulic i zespołów miejskiej zabudowy.
Po odzyskaniu niepodległości kontynuowano rozwój urbanistyczny Poznania. Ważnym
wydarzeniem była organizacja w 1929 roku Powszechnej Wystawy Krajowej, która stała się impulsem
do uporządkowania przestrzeni śródmieścia i wzbogacenia jego infrastruktury.
Opis:
Obszar uznany za pomnik historii obejmuje dzielnice stanowiące ścisłe centrum Poznania:
Ostrów Tumski, Zagórze, Chwaliszewo, Stare Miasto w obrębie nowożytnych murów miejskich,
ponadto przedmieścia: Błonie, Garbary, Glinki, Grobla, Kundorf, Nowe Ogrody, Piaski, Półwieś, Rybaki,
Św. Marcin i Św. Wojciech, Nowe Górne Miasto z Ringiem Stübbena oraz Fort Winiary-Cytadela.
Atrakcyjnemu położeniu w pradolinie Warty i jej dopływów miasto zawdzięcza unikalny system
zielonych klinów. W tkance miejskiej przechowały się wszystkie zasadnicze elementy struktury
architektoniczno-urbanistycznej charakterystyczne dla kolejnych epok.
Najstarszą częścią historycznego zespołu jest teren wczesnośredniowiecznego grodu na
Ostrowie Tumskim. W skład jego sakralno-rezydencjonalnej zabudowy wchodzi przede wszystkim
katedra, ob. bazylika archikatedralna pw. św. św. Piotra i Pawła, wzniesiona w latach 60. X wieku
w miejscu dwóch baptysteriów. Wiązana jest z biskupem Jordanem, lub z jego następcą Ungierem,
i powstaniem w państwie stałej organizacji kościelnej. Pierwsza polska katedra stała się nekropolią
władców z dynastii piastowskiej (Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela,
Przemysła I, Bolesława Pobożnego i Przemysła II). W swym obecnym kształcie jest budowlą gotycką,
w przyziemiu romańską, z elementami barokowymi (kaplice, hełmy wież). Korpus nawowy wzniesiono
w latach 1335-1357; na przełomie XIV i XV wieku powstało obecne prezbiterium zachowujące cechy
z fazy wczesnogotyckiej, z ambitem, wieńcem kaplic i oryginalnym rozwiązaniem w postaci trzech
wież. Fasada przebudowana była ok. 1430-1461. Spośród cennego wyposażenia na uwagę zasługuje
zespół płyt spiżowych z XV i początku XVI wieku pochodzących z norymberskiego warsztatu Vischera
oraz z Flandrii, gotycki poliptyk w ołtarzu głównym czy wysokiej klasy nowożytne nagrobki. Miejscem
szczególnym we wnętrzu katedry jest Złota Kaplica powstała dzięki staraniom Edwarda i Konstancji
Raczyńskich według projektu Franciszka Marii Lanciego (1834-1841), przeznaczona na mauzoleum
pierwszych polskich władców. Katedrze zniszczonej w czasie II wojny światowej przywrócono po
odbudowie w latach 1946-1956 gotycką formę.
Na zachód od katedry znajduje się XV-wieczna kolegiata NMP, która stoi częściowo na miejscu
wczesnośredniowiecznego palatium wzniesionego z kamienia w połowie X wieku. Pod jej nawą
i prezbiterium mieści się z kolei kaplica Dąbrówki na rzucie rotundy (planowane jest odsłonięcie jej
pozostałości). Wraz z palatium należy ona do najstarszych reliktów architektury z okresu początków
polskiej państwowości. Na Ostrowie Tumskim znajdują się ponadto m.in. gotycka Psałteria, zespół
pałacu arcybiskupiego, Akademia Lubrańskiego.
Lewobrzeżna część historycznego zespołu miasta to Śródmieście zajmujące obszar zbliżony do
koła. Najbardziej na wschód leży lokacyjne Stare Miasto wyróżniające się gęstszą siatką ulic. W jego
centrum mieści się rynek z dawnym ratuszem ustawionym lekko skośnie w płn.-wsch. części. Pierwszy
budynek ratusza powstał na przełomie XIII i XIV wieku. Po pożarze w 1536 roku został odbudowany
i rozbudowany według projektu Jana Baptysty Quadro z Lugano, który dodał attykę
i charakterystyczną trzykondygnacyjną loggię zaczerpniętą z wzornika Sebastiana Serlia. Jest to jedna
z pierwszych nowożytnych fasad w Polsce, niezwykle cenny przykład renesansowej architektury
o włoskiej proweniencji. We wnętrzu, m.in. w imponującym wystrojem pomieszczeniu Wielkiej Sieni,
zachowały się renesansowe dekoracje. Innym obiektem z tego okresu jest pałac Górków powstały
w latach 40. XVI wieku z przebudowy gotyckich kamienic. Była to pierwsza w Polsce miejska
rezydencja możnowładcza. Liczne przebudowy zatarły jej pierwotny charakter (w trakcie
prowadzonych w latach 60. XX wieku prac odsłonięto dziedziniec arkadowy oraz dwa renesansowe
portale). Na terenie Starego Rynku cennymi obiektami są także m.in. domki budnicze (wąskie
kamieniczki kupieckie odróżniające się od należących do patrycjatu kamienic w pierzejach rynku),
Odwach, pałace Działyńskich i Mielżyńskich.
Na zachodnim skraju Starego Miasta znajduje się Góra Zamkowa (ob. Góra Przemysła), gdzie
w XIII wieku wzniesiono najstarszy zamek królewski o potężnych rozmiarach, otoczony odrębnym
murem (planowana jest jego odbudowa).
Spośród licznych założeń klasztornych wyróżnia się zespół kościoła farnego i kolegium
jezuickiego, stanowiący wyraźną dominantę w przestrzeni Starego Miasta. Barokowy kompleks
wzniesiony został po zburzeniu południowego odcinka średniowiecznych murów miejskich. Kościół
jezuicki pw. św. Stanisława biskupa (ob. fara) wznoszony był od 1651 do 1701 roku wg projektu
trzech kolejnych architektów: Tomasza Poncino, Bartłomieja Wąsowskiego oraz Jana Catenazziego,
który zaprojektował też budynek kolegium. Bogato zdobione wnętrze kościoła rozczłonkowane
potężnymi kolumnami przywołuje rzymskie świątynie.
Stare Miasto otacza intensywnie zurbanizowana przestrzeń dawnych przedmieść. Od strony
zachodniej natomiast na początku XIX wieku (1803) powstało Nowe Górne Miasto, zw. wówczas
Wilhelmstadt. Niemiecki architekt David Gilly wytyczył jego place i ulice, włącznie z pierwszą w Polsce
promenadą (Al. Marcinkowskiego). W obrębie Nowego Miasta zlokalizowano wiele ważnych obiektów,
m.in. Teatr Miejski, Teatr Polski, Muzeum, Bibliotekę Raczyńskich.
Wokół Śródmieścia, na terenie wyburzonych wewnętrznych fortyfikacji pruskich, biegnie
reprezentacyjna obwodnica z lat 1903-1910, tzw. Ring, zaprojektowana przez Josepha Stübbena. Jest
ona przykładem nowoczesnej myśli urbanistycznej – doskonałym pod względem funkcjonalnym
układem wiążącym stare i nowe elementy w tkance miejskiej. Wokół wjazdu od zachodu do miasta
znajduje się dawna Dzielnica Zamkowa z neoromańskim Zamkiem Cesarskim (poznański zamek króla
pruskiego był ostatnią zbudowaną w Europie rezydencją monarszą), przebudowanym w czasie
okupacji na rezydencję Hitlera.
Od północy zabytkowy zespół miasta zamyka obiekt budownictwa obronnego, główne dzieło
poligonalnej twierdzy pruskiej – Fort Winiary z lat 1829-1839, zwany Cytadelą. W latach 60. XX wieku
zamieniony został na największy w mieście park, zachowując kształt pierwotnego założenia wraz
z fragmentami fortyfikacji.
Wpis do rejestru zabytków:
Poznań objęty granicami pomnika historii znajduje się na obszarze, którego układy urbanistyczne
wpisane są do rejestru zabytków następującymi decyzjami:
1. Zespół urbanistyczno-architektoniczny Starego Rynku w Poznaniu z kompleksem budynków jak
ratusz, odwach, domki budnicze, pałac Działyńskich, kamienice obrzeżne oraz studnia Prozerpiny i
figura św. Jana Nepomucena, decyzja z dnia 10 listopada 1972 r., nr rejestru A 195
2. Zespół urbanistyczno-architektoniczny Starego Miasta w Poznaniu, objęty ulicami: Garbary, Walki
Młodych, Aleje Marcinkowskiego, Solna, Małe Garbary, decyzja z dnia 4 czerwca 1979 r., nr
rejestru A-225/M
3. Zespół
urbanistyczno-architektoniczny
centrum miasta Poznania w obrębie ulic:
J. Marchlewskiego, Towarowej, Mostu Dworcowego, Roosevelta, Pułaskiego, al. Armii Poznań,
koryta rz. Warty, decyzja z dnia 14 marca 1980 r., nr rejestru A-231/M
4. Zespoły urbanistyczno-architektoniczne miasta Poznania objęte ulicami: Hetmańską od strony płd.,
od zach: Grochowską, Marcelińską, St. Przybyszewskiego, S. Żeromskiego, Niestachowską, od płn:
Wojska Polskiego, Nad Wierzbakiem. Granicę wschodnią obszaru częściowo stanowi Warta oraz
położone za nią między ulicami: Św. Wincentego, Podwalem i Cybińską – Ostrów Tumski i Śródka,
decyzja z dnia 6 października 1982 r., nr rejestru A-239
5. Założenie urbanistyczno-architektoniczne Ringu poznańskiego powstałe w latach 1903-1910 wg
proj. Josepha Stübbena, ujęte linią przebiegającą od zewnątrz: na płd. od ul. Marchlewskiego,
ulicami Niedziałkowskiego, Topolową, Towarową, Skośną, linią torów kolejowych, od zewnątrz
linią ulic: Kościuszki i Krakowską, decyzja z dnia 3 stycznia 1985 r., nr rejestru A 274
6. Fort Winiary, obecnie Park Cytadela w Poznaniu, decyzja z dnia 23 listopada 2007 r., nr rejestru
559/Wlkp/A