Guido Knopp – poważne dziennikarstwo historyczne z
Transkrypt
Guido Knopp – poważne dziennikarstwo historyczne z
Relacje - dyskusje - konfrontacje Guido Knopp – poważne dziennikarstwo historyczne z taśmociągu? W Polsce stale wzrasta liczba przetłumaczonych publikacji chyba najbardziej znanego historyka w Niemczech Guido Knoppa1. Swą popularność zawdzięcza filmom dokumentalnym poświęconym historii III Rzeszy. Można stwierdzić, że Guido Knopp odgrywa w przestrzeni publicznej taką rolę, jaką Bogusław Wołoszański w Polsce. Warto sobie jednak postawić pytanie, czy opracowania niemieckiego historyka są odpowiednie, by je wpisywać w kanon lektur szkolnych? n GRISCHA VERCAMER (Berlin/Warszawa) Guido Knopp – rys biograficzny Guido Knopp urodził się w 1948 roku w Treysa, w górnej Hesji. Jego rodzina pochodziła z Górnego Śląska i została stamtąd wypędzona. Guido studiował nauki polityczne, historię oraz publicystykę we Frankfurcie, Amsterdamie oraz Würzburgu. W 1975 roku doktoryzował się, a jego praca nosiła tytuł „Debata i dyskusja pojed2 nawcza w SPD i USPD w latach 19171920”. Po studiach pracował w czasopismach „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, „Burda”, jak też w „Welt am Sonntag”. W 1978 roku rozpoczął pracę w programie drugim telewizji niemieckiej (ZDF), gdzie od roku 1984 działał jako kierownik założonej przez niego redakcji „Historia czasu” (Zeitgeschichte). Od tego czasu produkuje on dla ZDF filmy dokumentalne, dysponując coraz większym budżetem na ten cel. Fot. 1: Guido Knopp. 1 Dotychczas przetłumaczono na polski: Ludzie Hitlera (1999); Hitler - dziedzictwo zła (1999); Watykan: władza papieży (2001); Kobiety Hitlera i Marlena (2002); Elita szpiegów (2004); SS - przestroga historii (2004); Stalingrad (2007); Tajemnice XX wieku (2008). 2 Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), wyodrębniła się z SPD (Socjalistyczna Partia Niemiec) w 1917 roku. Została rozwiązana w 1931 roku – przyp. red. 12 Wiadomości Historyczne Relacje - dyskusje - konfrontacje Merkantylne uprawianie historii Próbując ocenić jego dorobek, nie wolno zapominać, że chodzi tu o osobowość medialną, a nie o historyka pracującego żmudnie w zaciszu archiwów i bibliotek. Jego wieloczęściowe programy dokumentalne w ZDF (Hitler – Bilans przywódcy Trzeciej Rzeszy (1995), Pomocnicy Hitlera (1996/98), Wojownicy Hitlera (1999), Kobiety Hitlera i Marlene (2001), Stalingrad (2003)) osiągnęły milionową oglądalność 3 w Niemczech i potwierdziły, że Knopp ma sprawną rękę do kręcenia filmów dla potrzeb niemieckiego społeczeństwa. W fachowych kręgach jego styl jest kojarzony z pojęciem „histotainment”. Głosy krytyczne zawsze zarzucały mu powierzchowność przy jednoczesnym wykorzystaniu narodowej wrażliwości. Peter Kümmel w ten sposób podsumował głosy amerykańskich i niemieckich krytyków: „Filmy Knoppa funkcjonowały jak „odgrywane role, za pomocą których Niemcy mogli się 4 pogodzić z ich dziadkami” . Codzienność, historia „małego człowieka”, ma tutaj Fot. 2. Okładka książki „SS przestroga historii”. Fot. 3. Okładka książki „Tajemnice XX wieku”. wyraźne pierwszeństwo wobec (często tylko jednokrotnie koncypowanej i tym samym trudno dostępnej) politycznej historii strukturalnej. Dlatego też serial dokumentalny o holocauście („Holo5 kaust” – 2000) zanotował wyraźny spadek oglądalności, w porównaniu z wynikami innych serii – jedynie 2,64 miliona widzów w Niemczech. W odpowiedzi na ten regres, Knopp powiedział: „Wysokie wyniki oglądalności osiąga się tylko wtedy, gdy historię opowiada się w oparciu o biografie. Ubranie historii strukturalnej w formę przekonującą dramaturgicznie i zarazem prawdziwą, jak przy „Holokauście”, jest o wiele trud6 niejsze.” Historie muszą się pozwolić zrozumieć przez widza, ba – nawet „dotknąć”. Nadają się do tego bezpośrednie relacje naocznych świadków, sugerujące widzowi: „W tej sytuacji równie dobrze ja mógłbym się znaleźć, gdybym żył w tamtych czasach.” Dochodzi do tego także inny czynnik – konkluzja: 7 Hitler sells! pasuje i łączy się ze znacznie starszą 3 Por. Karsten Linne, Hitler jako kwotodawca. Medialne sukcesy Guido Knoppa, [w:] 1999 Zeitschrift für Sozialgeschichte des 20. und 21. Jahrhunderts, 17 (2002/2), s. 95. 4 Peter Kümmel, Naród w maszynie czasu , [w:] Die Zeit, 10/2004 z 26.02.2004r. 5 Samowolna modyfikacja Knoppa słowa przejętego z jęz. angielskiego, chociaż niemieckie słowniki od dawna podają słowo ‚Holocaust’ – por. Ole Frahm, Od Holocaust`u do Holokaust`u. Guido Knopp: Przyswojenie wyniszczenia europejskich Żydów, [w:] 1999 Zeitschrift für Sozialgeschichte des 20. und 21. Jahrhunderts, 17 (2002/2), s. 129. 6 Por. Thomas Röbke, Narrator historii [Der Geschichtserzähler], [w:] Hörzu, Nr. 22 z 25.5.2001, s. 108 (cytat Knoppa ibidem) 7 Hitler sells. Massmedia i historia, [w:] Erwachsenenbildung, 3 (2005), s. 121-123. 1/2010 13 Relacje - dyskusje - konfrontacje maksymą, że wszystko co ma związek z militariami, jest gwarantem szybkiej sprzeda8 ży . Inne reportaże dokumentalne Knoppa o papieżach Watykanu (1997) lub o kanclerzach Republiki Federalnej Niemiec (1999) dawno nie miały takich wyników i dlatego nie dziwi fakt, że Knopp wraz ze swoim najnowszym dokumentem (Wehrmacht (2007)) znów powrócił na dawny „dobry tor”. Ujęciu historii – według własnej wizji Knoppa – dla szerokiej grupy ludzi 9 (w szczególności klasy średniej i niższej) w zasadzie nie można nic zarzucić. Wręcz odwrotnie, nawet dokładnie tego należy być świadomym: historia musi według niego być, szczególnie jeśli chodzi o przekaz wydarzenia historycznego, uchwytna, zajmująca i w miarę możliwości skonstruowa10 na nawet jak film kryminalny . Ponadto Knopp w swoich dokumentalnych obrazach o Trzeciej Rzeszy podążał za jasno wytyczoną linią, nadając zawsze wyraz swojemu własnemu podstawowemu przekonaniu („Tak zwana Trzecia Rzesza nie byłaby bez niego [Hitlera – przyp. aut.] do pomyślenia. Bez niego wszystko by się rozpadło, on był sprawcą przy biurku numer je11 12 den.” ). Sukces koncepcji Knoppa opiera się w dużej mierze na około 30-osobowym zespole redakcyjnym, który gromadzi (często wcześniej niepublikowany) mate- riał archiwalny z całego świata, opracowuje go i dokonuje perfekcyjnej inscenizacji. Ów sukces dostarcza poważnym, profesjonalnym historykom w Niemczech również swoiste świadectwo ubóstwa, ponieważ wyrażali oni ciągle krytykę pod adresem stylu dokumentacyjnego Knoppa, jednakże z drugiej strony nie udało im się przeciwstawić knoppowskiej koncepcji historii jakiegokolwiek innego poważnego kontrargumentu w programie telewizyjnym. Do dziś nie uważa się w Niemczech za konieczne, by profesjonalni historycy recenzowali filmy dokumentalne poświęcone historii czy 13 to w telewizji, czy w internecie . Książki Guido Knoppa Książki Knoppa, o których wspomniano na wstępie, są w gruncie rzeczy jedynie dodatkiem do filmów dokumentalnych. Powstały one podczas prac badawczych nad materiałami dokumentalnymi, poniekąd jako produkt uboczny. Były wprawdzie publikowane pod redakcją Knoppa, wychodziły jednak najczęściej spod pióra jednego z jego współpracowników lub profesjonal14 nego autora . Wprawdzie Knoppowi i jego współpracownikom nie zdarzały się błędy co do treści materiału, jednak prace te nie mają żadnej własnej wartości badawczej, tkwią w sferze powierzchowności i częścio15 wo pomijają nowe tendencje badawcze. 8 Szczególnie, gdy komentarze, wywiady i wybór scen w sposób podprogowy stwarzają więź („My”) z żołnierzami, a w szczególności z niemieckim Wehrmachtem. – Por. Wulf Kansteiner, Radykalizacja niemieckiej pamięci w wieku jej komercjalnej reprodukcji. Hitler i „Trzecia Rzesza” w filmach dokumentalnych autorstwa Guido Knopp’a, [w:] Zeitschrift für Geschichtswissenschaften 51 (2003), s. 634. 9 Knopp: „Chcę i muszę dotrzeć o godz. 20:15 do pracownika Werkbanku, który normalnie ogląda raczej RTL. Moje filmy powinny nastrajać i być atrakcyjne – i nie powinny powodować niespokojnego snu.“ – cytat z: Filmy dokumentalne Guido Knoppa porywają miliony. W rozmowie TV Today pracownik ZDF wyjaśnia cele swojej pracy, [w:] TV-Today z dnia 20.3.1998. 10 Guido Knopp, Historia w telewizji. Perspektywy praktyki,[w:] Geschichte im Fernsehen. Ein Handbuch, wyd. przez Guido Knopp i Siegfried Quandt, Darmstadt 1988, s. 2. 11 Knopp, Między wojną a pokojem: Zeitgeschichte im ZDF 1989 [Zwischen Krieg und Frieden: Zeitgeschichte im ZDF 1989], [w:] ZDF-Jahrbuch 1989, s. 80-84, tu: s. 81. 12 Por. Kansteiner, s. 638. 13 Por. Edgar Wolfrum, Medializacja mas dnia 17 czerwca 1953r. [Die Massenmedialisierung des 17. Juni 1953], w: Aus Politik und Zeitgeschichte (B 40-41/2003); Źródło internetowe: http://www.bpb.de/ publikationen/D1ZO0X.html dnia 14.07.2008 r. 14 Kansteiner, s. 639. 15 Frahm, Od holocaustu do holokaustu [Von Holocaust zu Holokaust], s. 132. 14 Wiadomości Historyczne Relacje - dyskusje - konfrontacje Wśród nich znajdują się niektóre bestsellery – książki, za które chętnie się chwyta przy okazjach urodzinowych czy bożonarodzeniowych. Przy czym również w tym miejscu można by zadać sobie pytanie, dlaczego poważni, niemieccy historycy uniwersyteccy nie potrafią napisać ambitnej pracy, by dostarczyć publikacjom Knoppa nowych treści; pracy, która odbiłaby się szerokim echem, tak jak tego dokonał na przykład Ian Kershaw ze swoją „Biogra16 fią Hitlera” . procesu powstawania książki (mowa jest przynajmniej o ponad 1000 wywiadów) – oraz sugeruje tym samym wyważony, obiektywny sposób postrzegania zagadnienia. Przy kartkowaniu poszczególnych artykułów czytelnik nie może jednak oprzeć się wrażeniu, że określone wydarzenia z ostatnich miesięcy drugiej wojny światowej (zbrodnia w Nemmersdor19 f , zatonięcie statku „Wil20 helm Gustloff” , zajęcie Wrocławia, masowe gwałty dokonywane przez ArFot. 4: Okładka książki „Stalingrad” Knopp i jego sposób promię Czerwoną, mordy kowadzenia narracji biet i dzieci) zostały Gdy przyjrzymy się bliżej publikacjom opracowane jednostronnie, w celu wywołaGuido Knoppa, zauważymy zdolność szyb- nia dużego oddziaływania na widza, a także kiego „zatapiania się” w dany temat. Knopp nie wykazują prawie żadnych podstaw na21 oferuje wiele materiału zdjęciowego oraz ukowych . Mimo, że cytaty z wykorzystaw brawurowy sposób podąża za postawio- nych wywiadów są oczywiście wstrząsające, nym przez siebie postulatem porywającego nie różnią się one jednak od siebie zbyt 17 dziennikarstwa kryminalnego . Weźmy znacznie: ludzie zostali wywłaszczeni, skaza przykład wydane w 2001 roku dzieło towani, zgwałceni, zamordowani. To czego „Wielka ucieczka. Los wypędzonych” („Die doświadczyli i co zobaczyli musiało pozoGroße Flucht. Das Schicksal der Vertriebe- stawić u ocalałych głębokie rany, które nen”). Knopp, który odpowiada za każdy u wielu z nich na skutek zaznanego okruz sześciu przyczynków jako współautor, cieństwa przypuszczalnie do dnia dzisiejwspomina w przedmowie, że jest „wdzięcz- szego nie mogą się zabliźnić. Takie wyznany, iż wywiady były przeprowadzane nie tylko nia prawie zawsze wypadają bardzo z Niemcami, lecz także z Rosjanami, Polaka- wzruszająco ze względu na ich osobisty 18 mi, Czechami i Ukraińcami” , w trakcie charakter. 16 Martin Spiewak, Ratujcie się sami, w przeciwnym razie nikt tego nie uczyni [Rettet euch selbst, sonst tut es keiner], [w:] Die Zeit, z 22 kwietnia 2004r. Ian Kershaw, Hitler, t. 1-2, Poznań 2001-2003. 17 Guido Knopp, Historia w telewizji. Perspektywy praktyki [Geschichte im Fernsehen. Perspektiven der Praxis], [w:] Geschichte im Fernsehen. Ein Handbuch, wyd. przez Guido Knoppa i Siegfried`a Quandt`a, Darmstadt 1988, s. 2. 18 Wielka ucieczka, 2001, s. 8-9. 19 Rzeź mieszkańców wsi Nemmersdorf (obecnie Majakowskoje) dnia 22 X 1944 roku. Wykorzystana przez propagandę nazistowską stała się symbolem zbrodni radzieckich w Prusach Wschodnich – przyp. red. 20 Niemiecki statek wycieczkowy noszący imię zamordowanego w 1936 roku członka NSDAP. Zatopiony 30 I 1945 roku przez radziecką łódź podwodną w trakcie przewożenia uciekinierów z Prus Wschodnich. Na jego pokładzie zginęło kilka tysięcy osób – przyp. red. 21 Wzmianki o niemieckich zbrodniach wojennych, które wcześniej przez lata były popełniane na słowiańskiej ludności na podbitych terenach (ibidem, s. 300-301), nadzwyczaj rzadko są publikowane. 1/2010 15 Relacje - dyskusje - konfrontacje Rozważne relacje, jak ta wypowiedziana przez Bolko, Grafa von Hochberg („To była strata ich dóbr i utrata ojczyzny. Myślę, że gorszego losu jako skutku wojny nie można sobie wyobrazić. Jednak nie można szukać winnych tam, gdzie teraz mieszkają ludzie, którzy otrzymali te ziemie, a więc wśród Polaków. Trzeba dostrzegać związki przyczy22 nowe [...]” ), znajduje się tu rzadko. Knopp inscenizuje (okrutną) historię bardzo plastycznie. Czytelnik nadaremnie będzie szukać obiektywnych tabel lub zestawień określonych faktów. Do tego książka wychodzi bez przypisów i komentarzy. Bazuje w dużej części na wywiadach i fotogra23 fiach . Próba oceny Przekaz historii tego rodzaju jest żywy, porywający i osobisty, ale skrywa w sobie duże zagrożenie: ten, który wcześniej nie został wystarczająco poinformowany lub uświadomiony, przyjmuje mimowolnie stronę podmiotu danej tematyki (w naszym przypadku – uchodźców ze wschodnich obszarów Trzeciej Rzeszy). Mówiąc ogólnie, w szczególności uczniowie i młodzież są z pewnością podatni na taką romantyzację i mistyfikację historii, jak już to udowodnił Wulf Kansteiner w oparciu o dokument Knoppa o Wehrmachcie: „Paradoksalnie efekty knoppowskiej telewizji może nie są takie pozytywne i nieszkodliwe dla mniejszej części młodocianej publiczności, na której liczbę Knopp wskazuje ze szczególną dumą, a która nie mogła być przecież świadkiem dotychczas najbardziej samokrytycznej fazy niemieckiej pamięci zbiorowej w latach 80-ych. Jeżeli nie poznali oni – w szkole czy też w domu rodzinnym – samokrytycznego sposobu obchodzenia się z ciężarem przeszłości, co w zjednoczonych Niemczech wydaje się nieprawdopodobnym przynajmniej dla istotnej części młodzieży, wówczas nie mają możliwości uzyskania żadnych dodatkowych informacji, umożliwiających im wyrobienie sobie przeciwwagi wobec knoppowskiej, ambiwalentnej gloryfikacji siły Narodowego Socjalizmu. Z braku politycznych i estetycznych alternatyw nie powinno im tak łatwo przychodzić, jak to się stało ich starszym rodakom, by wymieniać na krytyczne spojrzenie stanu rzeczy chwilową identyfikację z perspektywą prostych żołnierzy i politycznej elity Trzeciej 24 Rzeszy.” Podsumowując należy stwierdzić, że książki Guido Knopp`a, przetłumaczone na język polski, jedynie względnie nadają się do tego, by korzystać z nich na zajęciach szkolnych. W połączeniu z poważniejszymi studiami na temat XX wieku, w szczegól25 ności Trzeciej Rzeszy , publikowane wywiady, zdjęcia i filmy autorstwa Guido Knoppa są jednakże godne polecenia jako materiał ilustrujący. Dr Grischa Vercamer jest historykiem-mediewistą, absolwentem Freie Universität w Berlinie. Obecnie jest pracownikiem Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Tłum. Krzysztof Wiśniewski 22 Ibidem, s. 211. To samo dotyczy innych publikacji pod redakcją Knoppa. 24 Kansteiner, s. 647-648. 25 W tym miejscu należy wspomnieć o aktualnych niemieckich dziełach w przekładzie polskim: Wolfgang Benz, Historia Trzeciej Rzeszy, Warszawa 2006; Ulrich Herbert, Werner Best: studium biograficzne: o radykalizmie, światopoglądzie i rozsądku 1903-1989, 2007. 23 16 Wiadomości Historyczne