Ryszard W. Kluszczyński Od web.studies do antropologii nowej

Ryszard W. Kluszczyński Od web.studies do antropologii nowej

Ryszard W. Kluszczyński
Od web.studies do antropologii nowej wizualności.
Współczesne badania nad cyberkulturą
1.
Badania dotyczące cyberkultury – kształtującej się od co najmniej dwudziestu lat
nowej formacji, która zasięgiem swego oddziaływania powoli ogarnia wszystkie
najważniejsze sfery aktywności ludzkiej – pomimo obiektywnie rzecz biorąc krótkich
dziejów trwają już, jak się okazuje, wystarczająco długo, żeby sprowokować pierwsze
podsumowania. Można już także odnotować pojawienie się wśród publikacji
współcześnie podejmujących refleksję nad rozmaitymi, mniej lub bardziej ogólnymi
zagadnieniami dotyczącymi tego obszaru, rozważań o charakterze metodologicznym, i
to nawet w ujęciu historycznym. Taki właśnie charakter ma między innymi studium
Davida Silvera1. Jego zdaniem, w dotychczasowej historii badań cyberkulturowych
można wyodrębnić trzy fazy rozwoju.
Charakter fazy pierwszej, którą Silver określił mianem cyberkultury popularnej,
rozwijającej się według niego od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku,
określały trzy zasadnicze właściwości składających się na nią badań:
1) były one w dużym stopniu deskryptywne;
1
D. Silver, Looking Backwards, Looking Forwards: Cyberculture Studies 1990-2000, w:
Web.Studies: Rewiring Media Studies for the Digital Age, D. Gauntlett (red.), Arnold, London
2000. Zob. także: K. Robins, F. Webster, Times of the Technoculture: From the Information
Society to the Rirtual Life, Routledge, London - New York 1999; Cybersociety 2.0. Revisiting
Computer-Mediated Communication and Community, S. G. Jones (red.), Sage, Thousand
Oaks, Cal. 1998.
2) przez
swą
retorykę
zaproponowały
skrajny,
dwubiegunowy
styl
wartościowania analizowanych zjawisk: albo entuzjastyczny zachwyt i
pełna akceptacja nowego świata (utopia), albo lęk, negacja i odrzucenie
charakterystyczne dla dystopii;
3) wykorzystywały metaforę pogranicza jako podstawową kategorię języka
opisu.
Na fundamencie tych rozważań, w znacznej mierze jeszcze publicystycznych,
według Silvera, uformowała się faza druga – studia cyberkulturowe, rozwijające się
jego zdaniem od połowy lat dziewięćdziesiątych. Te badania były skupione się przede
wszystkim wokół dwóch podstawowych kategorii: wirtualnej wspólnoty oraz
usieciowionej (online) tożsamości. Wśród badaczy, którzy w największym stopniu
przyczynili się do wykształcenia tych właśnie obszarów refleksji, Silver wymienia
Allucquére Rosanne Stone2, Howarda Rheingolda3 i Sherry Turkle4.
Etap trzeci, kształtujący się od kilku lat, przez Silvera został określony mianem
krytycznych studiów cyberkulturowych. W tej fazie badacze nad cyberkulturą przestali
uważać przedmiot swego zainteresowania za kompleks zjawisk zupełnie nowych,
nieporównywalnych z niczym dotychczas istniejącym. W rezultacie tej zmiany
perspektywy porzucili więc dotychczasowy – przypisywany im przez Silvera –
obyczaj analizowania cyberkultury w całkowitej izolacji od innych fenomenów,
zarówno współczesnych, jak i historycznych. Kompleks cyberkultury jest w tej
perspektywie studiowany w szerokim kontekście biologiczno-technologicznokulturowym. Przy tej okazji zostały zrehabilitowane metody stosowane w badaniach
nad zjawiskami społecznymi i kulturowymi w okresie poprzedzającym narodziny
cyberkultury, a wyniki tych badań zaczęto brać pod uwagę we współczesnych
rozważaniach na jej temat.
2
Zob. np. A. R. Stone, The War of Desire and Technology at the Close of the Mechanical
Age, MIT Press, Cambridge, Mass. 1996.
3
4
Zob. np. H. Rheingold, Virtual Communities, Addison-Wesley, Reading, Mass. 1993.
Zob. np. S. Turtle, Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, Simon and
Schuster, New York 1995.
Silver wyróżnia cztery główne kompleksy powiązanych ze sobą zagadnień
podejmowanych w krytycznych studiach cyberkulturowych:
1. Analizy interakcji zachodzących w Internecie, wszystkich ich aspektów
(społecznych, kulturalnych, ekonomicznych, politycznych). Analizy te są
umieszczane w kontekście wcześniej prowadzonych badań, na przykład w
tradycyjnym paradygmacie studiów nad komunikowaniem i społecznościami
lokalnymi. Takiej kontekstualizacji poddane zostają więc także koncepcje
usieciowionej tożsamości oraz wspólnoty wirtualnej.
2. Analizy dyskursów, które powstają w związku i wokół interakcji
sieciowych. Internet jest tu postrzegany jako generator dyskursów, jako
przestrzeń, w której rodzą się wyobrażenia na jego temat, jego koncepcje i mity.
Tu właśnie jest między innymi poddawana badaniu metafora elektronicznego
pogranicza, tak często odnoszona do cyberprzestrzeni, jak również koncepcja
tej ostatniej jako terytorium męskiej niedojrzałości.
3. Analiza zagadnień społecznych, kulturalnych, ekonomicznych i
politycznych jako warunków określających dostęp jednostek i grup społecznych
do Internetu i cyberprzestrzeni.
4. Badania technologii i projektów określających ramy komunikowania
internetowego, decydujących o formach interfejsów między Siecią a jej
użytkownikami.
David Silver, trafnie wydobywając najważniejsze – w przyjętej przez niego
perspektywie (wrócimy jeszcze do tego wątku) – tendencje określające charakter
dotychczasowych badań cyberkultury5, niepotrzebnie ułożył je w porządku
5
Aczkolwiek przesunąłbym wstecz ich początek – wiele ważnych publikacji oraz uznanych
koncepcji powstało już bowiem w latach osiemdziesiątych, wiele istotnych badań już
wówczas było prowadzonych. Zob. np. S. Turkle, The Second Self: Computers and the
Human Spirit, Simon and Schuster, New York 1984; J. Meyrowitz, No Sense of Place: The
Impact of Electronic Media on Social Behavior, Oxford University Press, New York 1985; B.
Wellman, P. J. Carrington, A. Hall, Networks as Personal Communities, w: Social Structures:
A Network Approach, B. Wellman, S. D. Berkowitz (red.). Cambridge University Press,
diachronicznym. Niczego bowiem nie ujmując pragnieniu zwrócenia uwagi na
postępujące doskonalenie instrumentarium i wysubtelnianie metod analitycznych, jak
również chęci przedstawienia procesu metodologicznego dojrzewania studiów
cyberkulturowych, nie sposób zarazem nie zauważyć, że współcześnie w dalszym
ciągu mamy do czynienia ze wszystkimi wyliczonymi przez Silvera tendencjami,
także tymi, które – jego zdaniem – znamionują pierwszy jedynie okres badań
cyberkultury. Pierwiastek opisowy w naturalny sposób towarzyszy stałemu jak dotąd
postępowi technologicznemu w cyberprzestrzeni6,
pojęcie granicy, niekiedy
przeobrażone w kategorię „pomiędzy”, na dobre zadomowiło się w języku
współczesnych
badań
filozoficzno-
i
teoretycznokulturowych7,
natomiast
problematyka tożsamości oraz związków wspólnotowych w cyberkulturze w dalszym
ciągu wzbudza duże zainteresowanie, przemieszczając się zarazem z poziomu refleksji
ogólnoteoretycznej na płaszczyznę etnograficznych studiów i analiz wybranych grup i
społeczności8. Bardziej zasadnie byłoby więc w tej sytuacji uznać wyodrębnione
wyżej formy poznawczego zaintresowania cyberkulturą za tendencje czy postawy
badawcze niezmiennie obecne w dotyczących jej praktykach naukowych, a nie za fazy
rozwojowe studiów cyberkulturowych. Rozwój dyscypliny – trafnie w jego
Cambridge 1988; J. Beniger, Information Society and Global Science, „Annals of the
American Academy of Political and Social Science” 1988, t. 495, s. 14-28.
6
A ponieważ czeka nas jeszcze wiele odkryć i wynalazków w tej dziedzinie, można założyć z
dużym prawdopodobieństwem, że studia nad cyberkulturą długo jeszcze będą miały – i to w
znacznym stopniu – charakter deskryptywny. Sprzyjają temu obserwowane współcześnie
zmiany w pojmowaniu zadań i możliwości nauki, w wyniku których odkrywanie i
formułowanie praw dotyczących badanego zjawiska oraz oparte na nich prognozowanie jest
wypierane i zastępowane właśnie przez opis. Samo pojęcie nauki jest przy tej okazji coraz
częściej zastępowane kategorią wiedzy.
7
Zob. np. A. Balsamo, Technolgies of the Gendered Body: Reading Cyborg Women, Duke
University Press, Durkham 1996.
8
Zob. np. rozdział: „Wirtualne społeczności czy społeczeństwo sieciowe”, w książce
Manuela Castellsa Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem,
tłum. T. Hornowski, Rebis, Poznań 2001.
pojedynczych przejawach zdiagnozowany przez Silvera – nie polegałby wówczas na
zastępowaniu jednych zagadnień przez drugie, lecz na doskonaleniu narzędzi,
precyzowaniu języka9, mnożeniu punktów widzenia i zakładanych hipotez,
rozbudowywaniu obszaru badań czy rozwarstwianiu i komplikowaniu studiowanych
problemów.
2.
W taki właśnie sposób przedstawił zróżnicowanie obszaru własnej dyscypliny
naukowej Arturo Escobar10, wyodrębniając trzy koncepcje i zarazem perspektywy
badawcze antropologii cyberkultury.
Koncepcję pierwszą – określoną jako antropologia postorganiczna – Eskobar
przypisał Davidowi Thomasowi11, który wyprowadził ją z zestawienia człowieka i
maszyny. Studiując i rozbudowując kategorie cyberprzestrzeni oraz cyborga Thomas
uznał, że współczesna technologia tworzy nowe formy rytuału przejścia, tym razem
między przemysłowymi a postorganicznymi społecznościami, między ludzką formą
życia
organicznego
a
cyberpsychiczną
formą
jakby–życia
generowanego
komputerowo. Stwierdził on ponadto, że jesteśmy obecnie świadkami transgresji –
przejścia od kultury wizualnej, wyrastającej z paradygmatu druku, do wirtualnego
świata cyfrowej informacji, do nowego, postorganicznego, pozacielesnego etapu
ludzkości. Procesy te, jego zdaniem, stanowią wyzwanie dla badań antropologicznych,
9
Metaforyczność języka nowo powstającej dyscypliny badawczej jest zjawiskiem wręcz
oczekiwanym, dało się zaobserwować we wszystkich dziedzinach refleksji naukowej. Tylko
w ten sposób bowiem możemy próbować formułować problemy i wyznaczać proces
postępowania poznawczego wobec zagadnień, których istota, zakres czy znaczenie są dla nas
jeszcze nie do końca zrozumiałe.
10
A. Escobar, Welcome to Cyberia: Notes on the Anthropology of Cyberculture, „Current
Anthropology” 1994, t. 35, nr 3.
11
D. Thomas, Old Rituals for New Space. Rites of Passage and William Gibson’s Cultural
Model of Cyberspace, w: Cyberspace: The First Steps, M. Benedikt (red.), MIT Press,
Cambridge, Mass. 1991.
dla nowej antropologii postorganicznej, a zarazem dają im niespotykane dototychczas
możliwości.
Projekt drugi – antropologia cyborgiczna – wyrósł, zdaniem Escobara, z badań
nad nauką i techologią jako zjawiskami kulturowymi (włączając w to studia
feministyczne dotyczące tej problematyki). Antropologia cyborgiczna miałaby w
przede wszystkim zajmować się etnografią charakterystycznych dla przełomu XX i
XXI stulecia obszarów pogranicza ludzkiego i maszynowego. Propozycja porzucenia
refleksji homocentrycznej na rzecz zainteresowania formami cyborgicznymi wyrasta z
przekonania, że współcześnie zarówno człowiek, jak i wspólnota ludzka są tyleż
wytworem
aktywności
ludzkiej,
co
maszyn.
Cyberkulturowe
podejście
antropologiczne powinno więc w tym przypadku polegać na rozważeniu metodami
etnograficznymi, w jaki sposób technologia uczestniczy w procesach produkcji
społecznej i kulturowej12.
Projekt trzeci wyrósł z krytyki dwóch poprzednich. Ufundowany został przez
badania w dziedzinie antropologii wizualnej. W jej polu widzenia znalazły się bowiem
nowe formy wizualności, przede wszystkim odnajdywane w kontekstach nowych
technologii widzenia: technologie rzeczywistości wirtualnych (kultury wirtualne),
technologie nadzoru przestrzeni publicznych i prywatnych – od obrazów satelitarnych
do medycznych (kultury panoptyczne), technologie sieciowe (kultury interfejsu).
Nowa widzialność przebudowuje, rozwija bądź transcenduje dotychczasowe wzory
wizualności pojmowanej jako porządki kulturowe i epistemologiczne. Krytyczna
wobec obu wyżej scharakteryzowanych koncepcji, perspektywa projektu antropologii
wizualnej (którą dalej będę nazywał antropologią nowej wizualności) wyrasta przede
wszystkim z niechęci do koncepcji głoszących utopijne wizje wirtualnej,
cybernetycznej przyszłości.
W przekonaniu Escobara cyberkultura łączy w sobie dwa przede wszystkim
obszary teorii i praktyk: sztucznej inteligencji (technologie komputerowe i
12
Podstawy tego projektu zostały sformułowane, według Escobara, w ramach panelu
„Antropologia cyborgiczna II”, który odbył się podczas dorocznego zjazdu Amerykańskiego
Stowarzyszenia Antropologicznego w San Francisco w 1992 r.
informacyjne) oraz biotechnologii, albo – mówiąc innymi słowy – zespala
technosocjalność i biosocjalność. Te dwie sfery właśnie tworzą fundament
cyberkultury. Badania cyberkulturowe powinny więc skierować się ku problematyce
techno-bio-nauk, pytać o nowe dyskursy i praktyki rozwijające się wokół technologii
komputerowej i biotechnologii, jak również o ukształtowane w związku z nimi nowe
formy społecznego negocjowania i konstruowania rzeczywistości. Studia takie
bezwzględnie wymagają wsparcia ze strony refleksji metodologicznej.
Należy
bowiem ustalić, w jaki sposób owe badania powinny (mogą) zostać prowadzone, co z
dorobku dotychczasowych metod antropologicznych może zostać z powodzeniem
użyte, a co powinno służyć jedynie jako pożyteczny kontekst. Przedmiotem pomocnej
w tym refleksji stałyby się nieuchronnie konteksty, zaplecze czy źródła, z których
wyłoniły się nowe technologie (między innymi paradygmat nowoczesności).
To, co tradycyjnie obecne w badaniach kulturowych – sfera praktyk i form
symbolicznych – także w przypadku refleksji nad cyberkulturą pozostaje, rzecz jasna,
istotnym obszarem badawczym. W ten sposób przez połączenie (zarówno na poziomie
metadyskursywnym, jak i na poziomie koncepcji badanego przedmiotu) trzech
różnych dziedzin: tego co organiczne, techniczne, oraz tekstualne, zostają ostatecznie
zniesione granice oddzielające dotychczas często przeciwstawiane sobie typy kultur13.
Połączenie wszystkich trzech domen w jedną złożoną, hybrydyczną całość i uznanie
tej konstrukcji za cyberkulturę pozwoliło Escobarowi określić tę ostatnią jako „pole sił
i znaczeń, na którym odbywa się złożona produkcja życia, pracy i języka”14.
W ramach koncepcji antropologii cyberkultury zostały określone najważniejsze
dziedziny, na których powinny skoncentrować się badania. Do kręgu tych, które, w
pierwszej kolejności zdaniem Escobara, wymagają poznawczej eksploracji należą:
1) produkcja i wykorzystanie nowych technologii;
2) wspólnoty komputerowo powiązane (mediated);
13
Por. C.P. Snow, Dwie kultury, przeł. T. Basznia, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999;
Trzecia kultura, J. Brockman (red.), tłum. P. Amsterdamski i in., CIS, Warszawa 1996.
14
A. Escobar, dz. cyt.; cytuję za przedrukiem w The Cyberculture Reader, D. Bell, B. M.
Kennedy (red.), Routledge, London - New York 2000, s. 62.
3) popularna kultura nauki i technologii;
4) obszary komunikacji człowiek – komputer (HCM);
5) polityczna ekonomia cyberkultury15.
Hybrydyczny wymiar cyberkultury zachęca też do nieco innego oglądu
dyscypliny naukowej, która się nią zajmuje, pozwalając określić ją mianem
antropologii złożoności.
3.
Obie przedstawione tu koncepcje cyberkultury i jej studiów, mimo że łączy je
przypisywanie przedmiotowi poznania wielu identycznych składników i postulowanie
analogicznych strategii badawczych, różnią się między sobą, i to wyraźnie, zarówno
pod względem skali rozpiętości obszaru badań, jak też jego charakterystyki oraz
stopnia złożoności (co musi też nieuchronnie skutkować licznymi odmiennościami
natury metodologicznej). Dodać należy, że to web.studies i ich koncepcję cyberkultury
cechuje mniejsza złożoność i skromniejsze perspektywy badawcze. Koncepcja ta
postrzega bowiem w cyberkulturze paradygmat wykształcony w zasadzie jedynie
wokół Internetu.
Sieć odgrywa podstawową rolę w wielu współczesnych teoriach kultury czy
cyberkultury. Wokół niej buduje Pierre Lévy swoją koncepcję kolektywnej inteligencji
i świata w cyberprzestrzeni16. Ona też staje się swoistym szkieletem czy raczej
systemem nerwowym globalnego cyborga Stelarca17. Jej znaczenie podkreśla też
Manuel Castells, konstruując model kultury Internetu w taki sposób, że jawi się ona
jako swoista matryca nowych, współczesnych form organizacji społeczeństwa. W jego
ujęciu występują w niej cztery warstwy (cztery cząstkowe, pierwiastkowe kultury),
15
Zob. szerzej na ten temat: tamże, s. 64-69.
16
P. Lévy, Collective Intelligence. Mankind’s Emerging World in Cyberspace, Cambridge,
Mass. 1997.
17
Stelarc mówił o tym w wykładzie wygłoszonym podczas festiwalu WRO we Wrocławiu w
1997 r.
wszystkie spełniające się całkowicie w ramach Sieci i jedynie promieniujące na
otoczenie społeczne:
1) kultura techno-merytokratyczna (wartości poznawcze);
2) kultura hakerska (wartości moralne);
3) kultura komunitariańska (wartości społeczne);
4) kultura przedsiębiorczości (wartości pragmatyczne)18.
Z perspektywy Castellsa kultura Internetu ma charakter procesualny, ulega
ciągłej transformacji, a ze względu na wielowarstwowość i wielowymiarowość
odniesień uzyskuje jakość struktury hybrydycznej. Jednak przy całej złożoności Sieci
cyberkultura pojmowana jako kultura Internetu ani w wersji Davida Silvera, ani w
postaci opisanej przez Manuela Castellsa nie osiąga, jak już wspominałem, takiego
stopnia skomplikowania, jaki staje się udziałem projektu antropologii nowej
wizualności, ufundowanej w analizach Artura Escobara. Wydaje się, że jednak ta z
kolei nie wydobywa pełnego znaczenia i konsekwencji rozwoju sieci internetowej dla
współczesnej organizacji (cyber)kultur. Rozwiązaniem wydaje się więc połączenie
obu perspektyw, co w konsekwencji pozbawi koncepcję skupioną na Internecie i jego
środowisku właściwej jej jednostronności i ograniczenia, a koncepcję antropologiczną
śledzącą domeny praktyk społecznych budowanych wokół współcześnie rozwijanych
technologii uzupełni o rozbudowaną perspektywę sieciową. Ta ostatnia bardzo dobrze
wkomponowuje się w złożoną strukturę antropologiczną także ze względu na
kluczowe znaczenie kodu na bardzo wielu poziomach jej wielorakiej, złożonej
konstrukcji (kody artystyczne, genetyczne, komunikacyjne, kulturowe, techniczne).
4.
Dowodziłem w innym miejscu19, że o ile społeczeństwo informacyjne odnajduje
swoją ekspresję w cyberkulturze, to sztuka multimedialna jest jej najdoskonalszą
artykulacją. Sztuka cyfrowa – interaktywna, sieciowa, globalna, zanurzona w
18
19
M. Castells, dz. cyt., s. 47 –/ 75.
R. W. Kluszczyński, Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów,
Kraków 2001 (drugie wydanie: 2002).
przestrzeń praktyk społecznokulturowych – doskonale reprezentuje, wyraża i zarazem
analizuje charakter cyberkultury, odgrywając wobec niej zarówno rolę konstruktywną,
jak i krytyczną. Służy jako laboratorium, w którym prowadzone są eksperymenty
badawcze nie tylko nad nowymi technologiami, ale także – a może przede wszystkim
– nad nowymi relacjami społecznymi tworzonymi bądź wspomaganymi przez owe
technologie. Sztuka nowych mediów podejmuje wysiłki badawcze wobec kompleksu
zjawisk określanych mianem syndromu postbiologicznego, uznawanego za jeden z
najważniejszych aspektów cyberkultury20.
Zarówno same praktyki artystyczne w dziedzinie nowych mediów, jak i debaty
im poświęcone, wydobywając wielowymiarowy charakter tej twórczości potwierdzają
potrzebę powiązania w badaniach nad cyberkulturą obu opisanych wcześniej
perspektyw.
Wielorakie społeczne umocowania sztuki nowych mediów zostało poddane
wnikliwej dyskusji w ramach forum on-line pod nazwą <eyebeam><blast>,
poświęconego sztuce i kulturze sieci, które odbyło się na początku 1998 roku.
Zaowocowało ono także książką wydaną trzy lata później pod redakcją Amy Scholder
i Jordana Crandalla21. W dyskusjach tam prowadzonych ważnym z punktu widzenia
naszych rozważań elementem była debata dotycząca statusu i charakteru sztuki i
kultury Internetu. Jako odniesienie pojawiło się w jej ramach także zagadnienie
tożsamości oraz globalizacji. W dyskusji zostały sobie przeciwstawione stanowiska w
różny sposób określające kulturowy status dzieł sztuki net art.
Inny rodzaj problematyki zaproponowali Christa Sommerer i Laurent
Mignonneau, zapraszając do dyskusji na temat związków sztuki cyfrowej z nauką.22
20
Zob. Consciousness Reframed: art and consciousness in the post-biological era, R. Ascott
(red.), Newport 1997.
21
Interaction: Artistic Practice in the Network, A. Scholder, J. Crandall (red.), New York
2001.
22
Konferencja a następnie publikacja Art @ Science, Ch. Sommerer, L. Mignonneau (red.),
Springer Verlag, Wien 1998.
Jeszcze inny – Stephen Wilson w publikacji Information Arts. Intersections of Art,
Science, and Technology23, gdzie obok relacji sztuki z badaniami nad sztuczną
inteligencją, sztucznym życiem i robotyką pojawiły się ponadto technologie
informacyjno-komunikacyjne. Wszystkie razem natomiast, dyskusje, konferencje i
publikacje odsłoniły hybrydyczny, łączący wiele aspektów praktyk społecznych i
wiele wymiarów rzeczywistości charakter współczesnej sztuki oraz stanowiącej jej
zaplecze organizacji kulturowej – cyberkultury. Ujawniły też zarazem, że współczesna
sztuka technologiczna, sztuka cyfrowa, ma zdolność odsłaniania najgłębszych
procesów określających współczesne środowiska życia, mogąc w rezultacie służyć za
ważne źródło wiedzy o cyberkulturze.
Opublikowano w: „Kultura Współczesna“ 2005, nr 1 (43).
23
Wydanej przez The MIT Press, Cambridge, Mass. 2002.