Litwa w dwudziestym wieku. Republika Litewska w latach 1918-1940

Transkrypt

IEŚW. Projekt: Historia a teraźniejszość. Dziedzictwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów a aktualne stosunki polsko-litewskie
Zigmantas Kiaupa
LITWA W DWUDZIESTYM WIEKU
REPUBLIKA LITEWSKA W LATACH 1918-1940
Powstanie państwa litewskiego
Akt z 16 lutego 1918 r. ogłosił niepodległość państwa litewskiego. W rozwijającym
się kraju wyodrębniły się główne cechy samodzielnego państwa – terytorium wraz z
mieszkańcami. Rada Litewska, która jednoczyła litewskie siły polityczne na arenie
międzynarodowej, działała jako międzynarodowy podmiot polityczny. Miała poparcie
mieszkańców Litwy, którzy zwracali się do niej w różnych sprawach, natomiast nie
posiadała władzy państwowej. Zaistniała sytuacja wyznaczyła Radzie następujące
cele: przejęcie władzy nad krajem, zapewnienie bezpieczeństwa oraz uznanie w
oczach innych państw. Rada Litewska działała w warunkach trwającej pierwszej
wojny światowej oraz okupacji. Deklaracja niepodległości Litwy (wyrażenie woli
narodu) była nie tylko wynikiem działalności Litwinów i Rady, lecz także skutkiem
niezależnych od państwa litewskiego okoliczności – przebiegu pierwszej wojny
światowej, rewolucji w Rosji oraz interesów Niemiec.
Władze niemieckie chciały rozwiązania Rady, domagały się też warunków
aktu z 11 grudnia 1917 r. i tylko na tej podstawie były gotowe uznać niepodległość
Litwy. Rada trwała przy swoim stanowisku, twierdząc, że zasadniczej różnicy
pomiędzy oboma aktami nie ma; akt z 11 grudnia jest podstawą stosunków litewskoniemieckich i wciąż jest aktualny; różnica polega na uznaniu niepodległości Litwy
przez inne państwa na podstawie aktu z 16 lutego i na arenie międzynarodowej. 3
marca Niemcy i sowiecka Rosja zawarły pokój. Rosja zrzekła się terytoriów zajętych
przez Niemcy, w tym i Litwy. Reichstag, próbując ukryć separatystyczny charakter
zawartego pokoju, którego przesłanie miało ewidentne cechy wcielenia, domagał się
uznania niepodległości Litwy. Uznanie niepodległości (na podstawie aktu z 11
grudnia) zostało ogłoszone 23 marca 1918 r.
Po uznaniu niepodległości i ogłoszeniu aktu z 16 lutego życie codzienne na
Litwie nie uległo zmianie: rządy sprawowała niemiecka administracja wojskowa, w
dalszym ciągu trwały rekwizycje i samowola. Władze wojskowe dążyły do izolacji
Rady. Narastający brak żywności i bieda groziły konfrontacją Rady z ludnością. Rada
dążyła do ustabilizowania sytuacji głównie w stosunkach z Niemcami i Polakami. W
maju pojawiły się oświadczenia szlachty litewskiej, która deklarowała chęć
przyłączenia się do budowy państwa litewskiego. Szlachta chciała uchronić swoje
posiadłości przed zaplanowaną reformą ziemską i zachować przywileje polityczne
stanu szlacheckiego. Część wyrażała lojalność obywatelską w stosunku do Litwy.
Warto uwzględnić interes Warszawy (strony polskiej), która nie sprzeciwiała się
tworzeniu państwa litewskiego, mając na celu przyszłą unię z Polską. Komitet Polski
w Wilnie odrzucił propozycje Rady na temat wspólnej pracy. Za szczytowy moment
w stosunkach litewskich i polskich posłów należy uznać umowę zawartą 30 czerwca
1918 r. w Berlinie, na mocy której Polska zobowiązała się uznać i popierać państwo
litewskie, pod warunkiem że Rada zagwarantuje równe prawa polityczne dla Polaków
na Litwie. Kwestię granic terytorialnych odłożono na przyszłość. Rząd Polski
1
zobowiązywał się do powstrzymania agitacji antylitewskiej. Umowa została
potwierdzona przez Polskę, a Rada podjęła kroki w celu jej wykonania.
Po uznaniu niepodległości Litwy Niemcy wywierały nacisk na Radę, dążąc do
zrealizowania aktu z 11 grudnia, który przewidywał realizację konwencji w sprawach
wojska, transportu, cła oraz polityki monetarnej obu państw. W takim przypadku
Litwa stałaby się całkowicie zależna od władz Reichu, którego generalicja dążyła do
unii Litwy z Prusami, natomiast katolicka opozycja w Niemczech sugerowała
Litwinom elekcję króla, przewidując na to miejsce księcia Wirtembergii Wilhelma
von Uracha. Realizując cele niepodległościowe oraz lawirując pomiędzy dwoma
obozami niemieckimi, 11 lipca 1918 r. Rada Litewska zmieniła nazwę na: Państwowa
Rada Litewska, ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną i wybrała Wilhelma von
Uracha na króla, tytułując go Mendogiem II. W związku z tym unia z Prusami i
aneksja Litwy utraciły swe znaczenie. Dowództwo Reichu nie uznało elekcji oraz
zmiany nazwy Rady; domagało się realizacji zawartych umów międzynarodowych.
Rada ustąpiła w sprawie zmiany nazwy, natomiast sprzeciwiała się co do innych
punktów. Niepowodzenia armii niemieckiej na froncie zachodnim wywołały ostrą
reakcję nowego liberalnego rządu Rzeszy, który wystawił noty dyplomatyczne do
Rady w sprawie planu przekazania Wilna Polsce i utworzenia rządu litewskiego. Tym
razem kwestia uregulowania konwencji nie była poruszana. Niekorzystny przebieg
wojny zmusił Rzeszę do zmiany planów – jej głównym celem było utrzymanie
wpływów na Litwie. 20 października władze niemieckie oświadczyły, że Rada ma
wolne prawo uchwalenia ustroju państwowego i utworzenia rządu na Litwie. Wojsko
niemieckie pozostanie na Litwie w celu ochrony granic przed bolszewikami.
2 listopada Rada odwołała elekcję króla i uchwaliła Tymczasową Konstytucję
Litwy. Ostateczną formę władzy miał określić Sejm Założycielski. Rada Państwowa
została instytucją ustawodawczą z prezydium złożonym z trzech członków.
Prezydium poprzez Gabinet Ministrów, który był odpowiedzialny przed Radą
Państwową, pełniło najwyższe funkcje w państwie. Przewodniczącym prezydium
został Antanas Smetona, przewodniczącym Rady Ministrów Augustinas Voldemaras.
11 listopada został powołany rząd. Fundament państwa został stworzony, lecz
pozostawała sama budowa. Rząd litewski ogłosił manifest do mieszkańców Litwy
(bez względu na wiarę i język) z prośbą o pomoc. Manifest zawierał program
polityczny, kwestię zwrotu jeńców, reformę ziemską.
Jedną z głównych deklaracji było nawoływanie do organizacji władz
miejscowych i milicji. Przy pomocy komitetów parafialnych były organizowane
samorządy. Samorząd miasta Szawle (Šiauliai) został powołany w październiku 1918
r., 7-8 grudnia odbył się zjazd przedstawicieli okręgu parafialnego. Samorządy
zostały powołane w Mariampolu (Marijampolė), Rakiszkach (Rokiškis) i w innych
miejscowościach. Nie wszędzie proces ten przebiegał pomyślnie. Powstała instytucja
milicji, lecz do jej funkcjonowania brakowało środków i broni. W Wilnie zostało
założone biuro weteranów wojennych, powoływano ochotników. 16 października do
Wilna przybyło 11 pierwszych ochotników, a 23 listopada zostało wydane oficjalne
rozporządzenie o utworzeniu armii litewskiej. Ważnym elementem był udział osób o
narodowości białoruskiej i żydowskiej w rządzie i w Radzie. Polacy pozostali bierni.
11 listopada 1918 r. został zawarty rozejm w Compiègne – zakończyła się
pierwsza wojna światowa. Los Litwy zależał nie tylko od Litwinów i sił politycznych
działających na Litwie, ale również od sił politycznych we wschodniej Europie oraz
pozycji państw sojuszu Ententy podczas przyszłych rokowań w sprawie pokoju.
Warunki pokoju zawartego w Brześciu zostały odwołane, na ziemiach odzyskanych
2
od Rosji, w tym i Litwie, sojusznicy Ententy pozostawili wojska niemieckie w celu
ochrony terytoriów przed bolszewikami.
Wojska niemieckie nie stanowiły bariery przed bolszewizmem. W lecie 1918
r. wojska niemieckie ignorowały bolszewickich posłów przybywających na Litwę
(byli oni wysyłani przez centralne biuro litewskiej sekcji Rosyjskiej Partii
Komunistycznej (bolszewików) (RPK(b)), być może uzasadniając w ten sposób swą
przydatność w przypadku zamieszek wywołanych przez bolszewików. W dniach 1-3
stycznia 1918 r. nieliczna grupa bolszewików w Wilnie założyła partię pod nazwą
Litewska Partia Komunistów (bolszewików) (LPK(b)), która deklarowała całkowitą
lojalność wobec RPK(b) i ogłosiła, że będzie się kierować programem tej właśnie
partii. RPK(b) prawo narodów do samookreślenia interpretowała jako „wolność”,
która w rzeczywistości była przemocą: wprowadzeniem siłą władzy bolszewików i
włączeniem kraju do Rosji sowieckiej. Na początku grudnia LPK(b) w Wilnie
zorganizowała Radę Robotników i deklarowała Tymczasowy Rewolucyjny Rząd
Robotników i Chłopów Litwy. To był wystarczający pretekst dla sowieckiej Rosji do
wstąpienia na ziemie utracone umową z Brześcia i do eksportu socjalistycznej
rewolucji. Rosja szykowała się do ekspansji na Zachód. 7 grudnia Armia Czerwona
wyruszyła i już 22 grudnia dotarła do terytorium etnograficznej Litwy. Wojska
niemieckie ustępowały, unikając konfrontacji z Armią Czerwoną. Młode państwo
litewskie, niemające jeszcze własnego wojska, znajdowało się w niebezpieczeństwie.
W połowie grudnia 1918 r. sytuacja w centrum politycznym Litwy w Wilnie
była napięta. Tu działały Państwowa Rada Litewska i powołany rząd. Podczas
okupacji niemieckiej nowo powstające instytucje władzy nie były w pełni rozwinięte.
Rada Robotników gromadziła swych sojuszników. Polski Komitet działał zgodnie z
instrukcjami przysyłanymi z Warszawy oraz dysponował bojowymi oddziałami
konspiracyjnej organizacji o nazwie Polska Organizacja Wojskowa (POW). Sytuację
utrudniały zmiany w rządzie litewskim. 20 grudnia władze rządowe wyjechały na
Zachód w celu zdobycia kredytów dla nowego państwa i uznania na arenie
międzynarodowej. W tym czasie został powołany nowy rząd na czele z Mykolasem
Šleževičiusem, który aktywnie wziął się za reformy wewnętrzne. Niestety, nowa
władza nie sprawowała rządów zbyt długo – zbliżała się Armia Czerwona. Narady z
Polską utrudniała kwestia przyszłości państwa litewskiego. Zbliżenie się Armii
Czerwonej do Wilna i cofnięcie wojsk niemieckich spowodowało skomplikowaną
sytuację w mieście.
1 stycznia 1919 r. Litwini wznieśli flagę litewską na wzgórzu Giedymina – w
sercu Litwy. Wojska niemieckie przekazały miasto w ręce Polaków. Nie obyło się bez
konfrontacji z Armią Czerwoną. 2 stycznia 1919 r. rząd litewski tymczasowo
przeniósł się do Kowna, pozostawiając w Wilnie swego przedstawiciela Mykolasa
Biržiškę oraz niewielki odział wojskowy. 5-6 stycznia do Wilna wkroczyła Armia
Czerwona. Oddziały POW zostały wypędzone z miasta, oddział litewski wycofał się 6
stycznia. Armia Czerwona swobodnie maszerowała na Zachód. Wojska niemieckie
wkroczyły do akcji tylko po interwencji głównodowodzącego sił sojuszu Ententy
marszałka Ferdynanda Focha i bezpośrednim zagrożeniu granicy Rzeszy przy linii
kolejowej Liepoja–Kaišiadorys oraz Niemnie. Ofensywa bolszewików została
zatrzymana, a linia frontu podzieliła Litwę na dwie części. Na wschodzie władzę
sprawowała Armia Czerwona, na zachodzie – rząd litewski oraz dyslokowane wojsko
niemieckie.
Wraz z przyjściem Armii Czerwonej do Wilna przybył dotychczas nieznany i
nie wiadomo kiedy utworzony Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotników i
3
Chłopów Litwy oraz przewodniczący Vincas Mickevičius-Kapsukas – osoba lojalna
wobec RPK(b). Później Armia Czerwona na Litwę przysłała posłów, na zajętych
terytoriach organizowała bolszewickie rady. 18-20 lutego 1919 r. w Wilnie została
ogłoszona republika radziecka. RPK(b)/LPK(b) oraz Armia Czerwona tworzyły
państwo oparte na proletariacie i zubożałych chłopach, będące częścią światowej
rewolucji i połączone z innymi krajami komunistycznymi. Władza lekceważyła
narodowe interesy społeczeństwa. Komunistyczne hasła równości socjalnej,
nacjonalizacja przedsiębiorstw i dworów budziły sympatię części społeczeństwa.
Kiedy się jednak okazało, że chłopi nie otrzymają ziemi, a będą organizowane
socjalistyczne gospodarstwa – popularność władzy sowieckiej zmalała. Pozostało
opierać się na Armii Czerwonej. Nie mniej skomplikowana sytuacja panowała w
Białoruskiej Republice Radzieckiej, która była zmuszona przekazać Polsce Brześć.
Koncentrując siły, 19 stycznia RPK(b) wskazała dla obu sowieckich republik
potrzebę zjednoczenia. 27 lutego 1919 r. powstała Litewsko-Białoruska Republika
Rad (Litbieł).
Rada Państwa Litewskiego i rząd w Kownie pracowały nad budową państwa.
Ich głównym celem było odparcie agresji bolszewików, a więc zorganizowanie
wojska. Armia litewska była kompletowana z ochotników i rekrutów. Na początku
1919 r. oddziały niemieckie były najbardziej wyrazistą siłą antybolszewicką, a na
początku lutego z Armią Czerwoną walczyły oddziały nowo utworzonej armii
litewskiej. 7-10 lutego nieopodal Kiejdan (Kėdainiai) oraz 15 lutego przy Olicie
(Alytus) wojska Armii Czerwonej zostały zatrzymane i odparte. To był chrzest
bojowy armii litewskiej. W marcu wojsko niemieckie i partyzanci litewscy wypchnęli
bolszewików z terenów północno-zachodniej Litwy. Na linii ognia Litwini stopniowo
zmieniali Niemców. Do 25 sierpnia 1919 r. wojsko Armii Czerwonej zostało
wypchnięte z Litwy.
W warunkach wojny rząd litewski konsekwentnie tworzył instytucje
państwowe: ministerstwa, sądy, pocztę, urząd celny, placówki dyplomatyczne za
granicą. W 1919 r. zostało powołanych kilka rządów. Celem było umocnienie władzy
centralnej. Komisja partii politycznych uzgodniła zmiany Tymczasowej Konstytucji i
wprowadziła urząd prezydenta o szerokich uprawnieniach. Rada Państwowa na
pierwszego prezydenta Litwy wybrała Antanasa Smetonę.
W styczniu 1919 r. podczas konferencji pokojowej w Paryżu delegacja
litewska dążyła do tego, aby Litwa została dopuszczona do udziału w konferencji jako
uczestnik, aby państwo litewskie zostało uznane z ustalonymi granicami
terytorialnymi oraz aby została mu okazana pomoc w walce z bolszewikami. Państwa
sojuszu Ententy twierdziły, że na terytorium Litwy znajdują się wojska niemieckie (z
rozkazu tychże państw), terytorium Rosji powinno pozostać nienaruszone (USA),
niezbędne jest uwzględnienie interesów Polski (Francja) – głównej bariery przed
Rosją sowiecką. Sojusz Ententy zwlekał z uznaniem niepodległości Litwy oraz
pożyczką finansową. Natomiast zagrożenie konfrontacją z bolszewikami zmuszało
państwa Ententy do pomocy Litwie (były wysłane misje wojskowe) także poprzez
organizację wojska, ułatwienia kredytowe. W tej sprawie aktywnie uczestniczyła
Anglia, która pierwsza z państw Ententy uznała niepodległość Litwy de facto 15
lutego 1919 r.
Wojna z Rosją sowiecką/Litbiełem nie była jedynym problemem państwa
litewskiego. Na szczególną uwagę zasługują relacje z Polską. Stworzona Rada
Regencyjna 11 listopada 1918 r. przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu, który
walczył po stronie niemieckiej, dowodząc polskimi legionami. Ten krok świadczył o
4
deklaracji niepodległości państwa polskiego. Jednym z problemów nowo
utworzonego państwa były imperialistyczne dążenia w stosunku do Litwy. Dopóki na
Litwie stacjonowały wojska niemieckie, Polska nie mogła rozpocząć działań
zbrojnych. 19 kwietnia 1919 r. J. Piłsudski wykorzystał konflikt z Litbiełem i zajął
Wilno. Kolejnym krokiem była ofensywa na ziemie kontrolowane przez rząd litewski.
Państwa Ententy, chcąc powstrzymać walkę pomiędzy krajami walczącymi z
Rosją sowiecką, uwzględniając barierę polską przed ekspansją bolszewicką i
ignorując bezpieczeństwo litewskie, określiły linię demarkacyjną pomiędzy Polską a
Litwą. Wilno pozostało w rękach Polaków, z czym strona litewska nie mogła się
pogodzić. Linia demarkacyjna była nieraz naruszana przez stronę polską. Za pomocą
organizacji POW Polska starała się przeprowadzić zamach stanu na Litwie. 22
sierpnia 1919 r. POW zaatakowała garnizon litewski w Sejnach i szykowała się do
zajęcia Kowna. Zamach stanu miał się odbyć w szczególnie ciężkim dla Litwy
okresie – walki z Armią Czerwoną oraz Zachodnią Armią Ochotniczą. 28-29 sierpnia
wywiad litewski wyśledził plan przewrotu. Spisek się nie udał. Obie strony
zajmowały stanowiska względem Wilna i unii – Litwa dążyła do przeniesienia sporu
na arenę międzynarodową, Polska się temu sprzeciwiała.
Kolejnym niebezpieczeństwem, z którym zmagała się Litwa, była Zachodnia
Armia Ochotnicza. W 1919 r., kiedy oddziały niemieckiej armii opuszczały kraje
bałtyckie, na Litwie gromadziły się oddziały rosyjskiej białej armii pod dowództwem
Pawła Bermondta, który deklarował odtworzenie jednolitej Rosji i sprzeciwiał się
niepodległości państw bałtyckich. Niemieccy militaryści popierali, a nawet
wspomagali P. Bermondta, w tym armia gen. Rüdigera von der Goltza, która wysyłała
niemieckich żołnierzy, koordynowała działania wojenne. 26 lipca oddziały
Bermondta wdarły się na północ Litwy, gdzie terroryzowały i grabiły miejscową
ludność i zagrażały państwu. Ze względu na walki z bolszewikami Litwa tylko w
jesieni wystawiła wojsko przeciw oddziałom P. Bermondta. Uzgadniając plan działań
z siłami Łotwy, 21-23 listopada armia litewska rozgromiła wojsko Bermondta pod
Szawlami (Šiauliai) oraz Radwiliszkami (Radviliškis). 15 grudnia pozostałe oddziały
wycofały się do Niemiec.
Po zwycięstwie na dwóch liniach z trzech (Armia Czerwona, siły Bermondta
oraz Polska) powrócono do spraw wewnątrzpaństwowych. 20 listopada 1919 r.
została przyjęta ustawa wyborcza do Sejmu Założycielskiego. Prawo wyborcze mieli
wszyscy obywatele po ukończeniu 21 roku życia (żołnierze 17 roku życia), głosując
bezpośrednio i tajnie. Listę kandydatów składały partie polityczne i mniejszości
narodowe. W wyborach z 14-16 kwietnia 1920 r. brało udział około 90% wyborców.
Wybrano 120 przedstawicieli (posłów): 59 stanowili chrześcijanie demokraci, 29
należało do związków chłopskich i socjalistów ludowców, 12 do socjaldemokratów, 2
było niepartyjnych, 6 Żydów, 3 Polaków i 1 Niemiec. 15 maja 1920 r. Sejm
Założycielski ogłosił Litwę republiką demokratyczną, a 12 czerwca 1920 r. przyjął
Tymczasową Konstytucję ustanawiającą Sejm jako najwyższy organ władzy w
państwie. Przewodniczącym Sejmu został Aleksandras Stulginskis, który pełnił
jednocześnie funkcję prezydenta Republiki. 19 czerwca Sejm zatwierdził Gabinet
Ministrów z Kazysem Griniusem na czele.
Pierwsze uchwały Sejmu Założycielskiego zakończyły tworzenie państwa
litewskiego. Republika Litewska została utworzona jako państwo współczesnego
narodu litewskiego, co odpowiadało wszystkim lojalnym wobec państwa
obywatelom. Wybory do Sejmu i przyjęte uchwały przyśpieszyły proces uznania
Litwy na arenie międzynarodowej. 11 września 1920 r. Litwę de facto uznała Francja,
5
a lata 1920-1922 były okresem uznania Litwy de facto i de jure przez większość
państw europejskich. W 1921 r. Litwa została członkiem Ligi Narodów.
Wilno i Kłajpeda
Dla Litwy pozostawały dwa istotne zagadnienia, które miały wielkie znaczenie w
polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa – kwestia Wilna i przyłączenia Okręgu
Kłajpedy.
Od 1919 r. Wilno, Suwałki oraz część Litwy wschodniej wchodziły w skład
Polski. Spór o Wilno i Wileńszczyznę nie był problemem łatwym do uregulowania.
Litwini w owych czasach stanowili mniejszość narodową. Najwięcej mieszkało tu
Żydów, Polaków, mniej Białorusinów i Rosjan. Wieś litewska we wschodniej Litwie
często była zaludniona Białorusinami bądź spolszczonymi mieszkańcami, w miastach
i miasteczkach dominowali Żydzi. Dla Litwy i Litwinów Wilno było historyczną
stolicą, centrum tożsamości narodowej w czasach zaboru rosyjskiego. W 1904 r., gdy
został zniesiony zakaz druku i powstały warunki działalności społeczno-kulturowej,
Wilno zostało tym centrum, nie zważając na zabór rosyjski i okupację niemiecką –
stolicą współczesnego, powstającego narodu litewskiego. Tu w 1905 r. obradował
Wielki Sejm Wileński, Rada Litewska/Państwowa Rada Litewska, były powołane
pierwsze Gabinety Ministrów. W Wilnie działały organizacje kulturowe. Litewskość
powróciła do miasta i działała obok instytucji politycznych i kulturowych wspólnot
żydowskich, polskich, białoruskich. Wilno było częścią tożsamości litewskiej i bez
tego miasta trudno było wyobrazić sobie jednolite państwo. Wilno dla Litwy w życiu
codziennym i na arenie międzynarodowej przybrało formę egzystencjalną.
W Polsce można było wyróżnić dwa poglądy na Litwę: federalistyczny J.
Piłsudskiego, który przewidywał prawo Litwinów do własnego państwa wyłącznie w
unii z Polską, oraz endeków, którzy dążyli do przyłączenia Litwy, Białorusi i Ukrainy
do Polski. Oba te poglądy negowały niepodległość Litwy, były oparte na interpretacji
dziedzictwa i historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów i ignorowały równe prawa
dwóch narodów. Głównym pretekstem były aspiracje polskiej mniejszości narodowej
na Litwie, plany budowania potężnego państwa polskiego oraz walka z
bolszewizmem. Polska swe państwo budowała, nie tylko opierając się na hasłach
narodowych, ale również podporządkowując sobie narody, z którymi miała wspólną
historię, w tym i Litwinów, nie zważając na ich interes.
Polska dążyła w 1919 r. do zajęcia Wilna i części Litwy. Litwa wraz z Łotwą,
Estonią oraz Polską, zachęcane przez państwa Ententy, walczyły z sowiecką Rosją
(Litbieł został zlikwidowany 25 lipca 1919 r.). 11 września 1919 r. Rosja
zaproponowała krajom bałtyckim rozejm. Litwę od negocjowania powstrzymywała
chęć walki z bolszewizmem. 8 grudnia 1919 r. Ententa określiła wschodnią granicę
Polski – linię Curzona – zostawiając Polsce litewskie Sejny i Suwałki. Kwestia Wilna
pozostawała otwarta. Negocjacje z Polską były niemożliwe bez ustępstw w sprawie
Wilna. W 1920 r. Polska naruszała linię demarkacyjną, a jej działania wyglądały
niebezpieczniej od rosyjskich. Państwa Ententy zmieniały politykę w stosunku do
Rosji i nie zaprzeczały ewentualnemu podpisaniu pokoju.
W maju 1920 r. rozpoczęły się negocjacje w Moskwie. Rosja proponowała
sojusz wojskowy przeciw Polsce, Litwa natomiast chciała zachować neutralność. 12
lipca 1920 r. został zawarty pokój. Rosja uznała państwo litewskie wraz ze stolicą w
Wilnie i zobowiązała się do poszanowania jej neutralności. Granica z Rosją została
6
przeprowadzona na podstawie kryterium etnograficznego i historycznego i zgadzała
się ze wschodnimi etnicznymi granicami państwa z XVI w. Do Litwy trafiły: Wilno,
Troki, Lida, Grodno, Sejny. W momencie negocjacji większość terytoriów, które
zostały przekazane Litwie, była zajęta przez Polskę. W tym czasie wojska rosyjskie
zbliżały się do Wilna. Litwa musiała zrezygnować z neutralności i zgodzić się z
aneksem do umowy o pokój, w którym była mowa o zezwoleniu armii rosyjskiej, aż
do zakończenia wojny z Polską, na korzystanie z terenów przyznanych Litwie.
Umowa była korzystna dla Litwy na arenie międzynarodowej, a ustępstwa dla Rosji
w wojnie z Polską wynikały z stosunków litewsko-polskich.
Ofensywa Armii Czerwonej z lata 1920 r. zmusiła Polskę do zmiany poglądu
na Litwę i Ligę Narodów. Pod naciskiem Anglii 10 lipca Polska zgodziła się zwrócić
Litwie Wilno i wycofać się poza linię Curzona. Kwestię rejonu wileńskiego miała
rozstrzygnąć powołana konferencja państw regionu wraz z Ententą. Polacy utrudniali
przemarsz wojsk litewskich do Wilna i 14 lipca pierwsi do Wilna wkroczyli żołnierze
Armii Czerwonej; Litwini weszli 15 lipca. Udało się osiągnąć porozumienie i
Rosjanie ustąpili z miasta. 27 sierpnia Litwa przejęła całkowicie władzę nad miastem,
do którego zaczęto przenosić państwowe placówki władzy litewskiej.
Na Suwalszczyźnie wojska litewskie przeszły linię Curzona i przejęły etniczne
ziemie litewskie opuszczone przez wojska polskie. Chociaż Polska i Litwa
uczestniczyły w naradzie państw regionu, uzgadniały plan działań przeciw sowieckiej
Rosji, po zwycięskiej bitwie nad Wisłą 28 sierpnia Polska rozpoczęła działania
wojenne w Suwałkach. Suwałki i Sejny przechodziły z rąk do rąk. Zaniepokojona
Liga Narodów nakazała Polsce przerwać działania, trzymać się linii Curzona i nie
próbować zająć Grodna i Lidy, które zostały przekazane Litwie na mocy układu z
Rosją. Polska zgodziła się ze wskazaniami, lecz stwarzając przeszkody w przekazaniu
Lidy i Grodna, 22 sierpnia rozpoczęła operację „Niemen”, skierowaną przeciw Rosji.
Rozpoczęto ofensywę przez terytorium Litwy w kierunku Lidy. Nowe działania
zbrojne przeciwko Armii Czerwonej były okazją do ponownego zajęcia Wilna i
części Litwy. Będący pod naciskiem Ligi Narodów i Anglii J. Piłsudski zaproponował
Litwie negocjacje.
Wojna litewsko-polska trwała w tym samym czasie co i wojna polskorosyjska. Po zawarciu pokoju z Rosją Litwa mogła trafić do strefy wpływów tego
państwa. Litwa nie została sojusznikiem Rosji sowieckiej przeciw Polsce. Rosja
prowadziła agresywną politykę w stosunku do Polski, Polska natomiast w stosunku
Litwy, Ukrainy oraz Białorusi. Agresja ze strony Polski oraz dwuznaczna pozycja
państw zachodnich pchały Litwę w objęcia Rosji, lecz do tego nie doszło.
Antysowiecka pozycja Litwy była oczywista na arenie międzynarodowej. Rosja
rozniecała ogień podczas negocjacji, komplikując kwestię granic pomiędzy Litwą,
Polską i Rosją.
Negocjacje litewsko-polskie rozpoczęły się 30 września 1920 r. w Suwałkach.
Wojska polskie zaatakowały na wschód od Grodna linię kolejową strategicznie ważną
dla armii litewskiej, która za pomocą kolei mogła przerzucić swe wojska z Suwałk do
Wilna. 7 października w komisji nad kontrolą uzbrojenia w Lidze Narodów została
podpisana wstępna umowa o pokój, która została zarejestrowana w kancelarii Ligi
Narodów. Umowa określiła linię demarkacyjną pomiędzy Litwą a Polską, przy której
musiały być wstrzymane działania wojenne. Linia demarkacyjna na południowym
zachodzie przechodziła zgodnie z linią Curzona, a na wschodzie od basenu Niemna i
Merkysa do linii kolejowej Wilno–Lida. Uzgodniono, że wschodnia linia zostanie
określona później. Wilno pozostało po stronie litewskiej. Umowa nie zadowalała
7
żadnej ze stron. Litwa miała nadzieję na wciągnięcie Ligi Narodów w proces
uregulowania konfliktu, umocnienie systemu obronnego Wilna, przedłużenia
negocjacji z Polską. Strona polska wiedziała, że na drugi dzień nie dotrzyma
warunków tej umowy.
8 października 1920 r. oddział wojska polskiego pod dowództwem gen.
Lucjana Żeligowskiego, rzekomo nieposłusznego wobec władz w Warszawie, od
południa zaatakował Wilno. Litwa nie zdążyła przerzucić wojska do Wilna i 9
października miasto znalazło się w rękach Polaków. Rząd litewski przeniósł się do
Kowna. L. Żeligowski ogłosił utworzenie państwa Litwy Środkowej ze stolicą w
Wilnie. Głową państwa został sam generał. J. Piłsudski i inni wysocy urzędnicy
Polski twierdzili, że nie wiedzieli o planach kolejnej agresji w stosunku do Litwy.
Oficjalnie Polska odcięła się od działań L. Żeligowskiego. Liga Narodów potępiła
naruszenie umowy w Suwałkach, lecz później pogodziła się z tym ze względu na rolę,
którą Polska pełniła wobec Rosji sowieckiej – bariery powstrzymującej jej wpływy.
W dość krótkim czasie Wilno po raz drugi przeszło w ręce sztucznie stworzonego
obcego państwa. W obu przypadkach propaganda najeźdźców w sposób demagogii
usprawiedliwiały swe działania. Sowieci deklarowali rewolucję socjalistyczną, L.
Żeligowski wraz z polską armią bez żadnych uprawnień przemawiał w imieniu
mieszkańców całej wschodniej Litwy.
Litwini byli zmuszeni do mobilizacji wszystkich sił, gdyż wojsko polskie
przesuwało się w głąb kraju. 19-23 listopada 1920 r. wojsko litewskie zwyciężyło w
bitwach pod Szyrwintą (Širvintai) i Giedrojciami (Giedraičiai), na północ od Wilna, i
zdobyło taktyczną przewagę. Liga Narodów dążyła do zaprzestania działań
wojennych. Pod naciskiem komisji nad kontrolą uzbrojenia 29 listopada został
zawarty rozejm. Liga Narodów podjęła się misji arbitra w tym sporze. Litwa zgodziła
się na bezstronny plebiscyt, lecz nie było nikogo, kto mógłby go zorganizować w
okupowanym kraju, z którego Polska – mimo żądań Ligi Narodów – nie wycofała
wojska. Polsce i Litwie zaproponowano rozwiązanie sporu drogą negocjacji pod
przewodnictwem szefa Ligi Narodów Paula Hymansa. Szukając kompromisu, P.
Hymans zaproponował przekazanie rejonu wileńskiego wraz ze stolicą Litwie,
stworzenie z dwóch kantonów – Wilna i Kowna, oraz połączenie obu krajów unią.
Polska nie zgodziła się, chcąc anektować Wilno. Litwa sprzeciwiła się, gdyż w takiej
sytuacji straciłaby suwerenność. Pod koniec roku 1921 negocjacje zostały zerwane.
J. Piłsudski miał nadzieję na wykorzystanie Litwy Środkowej w celu zawarcia
unii z Litwą. Gdy Polska zdecydowała się na aneksję, musiała to zrealizować bez
zarzutów ze strony międzynarodowej wspólnoty. 8 stycznia 1922 r. w warunkach
okupacji odbyły się wybory do tak zwanego sejmu Litwy Środkowej, w których brało
udział 60% wyborców. Tak wielka frekwencja budzi wątpliwości, gdyż wybory
bojkotowali Litwini, Żydzi i część Białorusinów. Ten jednostronny polski sejm
zadecydował o przyłączeniu do Polski. 24 marca sejm polski zatwierdził przyłączenie.
W taki sposób po raz pierwszy w historii Wilno, wschodnia Litwa oraz Suwałki
weszły w skład państwa polskiego. Litwa traktowała to postanowienie jako
bezprawne. 15 marca 1923 r. podczas Konferencji Ambasadorów wielkie państwa
zachodnie, nie bacząc na protest Litwy, potwierdziły postanowienie.
Takie rozwiązanie problemu nie sprzyjało pokojowi w regionie. Litwa zerwała
stosunki z Polską, utrzymywała stan wojenny, a granicę państwową traktowała jako
linię demarkacyjną. Litwini nie mogli się pogodzić z utratą stolicy. Strata Wilna
wpływała negatywnie na życie wewnętrzne i zewnętrzne państwa przez najbliższe 20
lat. W konstytucjach litewskich Wilno wciąż było stolicą państwa. Niechęć do Polski
8
i Polaków narastała. Reforma rolna wymierzona była przede wszystkim przeciwko
szlachcie, która emigrowała do Polski bądź pełniła służbę wojskową w polskiej armii.
W latach 1925-1938 działała społeczna Organizacja Wyzwolenia Wilna (w 1937 r.
liczyła 27 000 członków i 600 000 zwolenników), która propagowała ideę odzyskania
Wilna. Na Litwie i w Polsce obserwowano stosunek do rodaków. Gdy w 1927 r.
władze polskie uciskały oświatę litewską na Wileńszczyźnie (tak nazywano
zaanektowaną wschodnią część Litwy), na Litwie wzmożono wymagania dla szkół
polskich. Kwestia Wilna utrudniała próby Ligi Narodów uregulowania stosunków
litewsko-polskich. W latach 1927 i 1928 nie udało się dojść do porozumienia ze
względu na nieustępliwość żadnej ze stron. Z drugiej strony na mocy umowy
litewsko-sowieckiej Wilno zostało przyznane Litwie.
Zajęcie Wilna i utworzenie województwa wileńskiego przysporzyło Polsce
więcej problemów niż korzyści. Nieuregulowane stosunki z Litwą utrudniały sytuację
polityczną Polski – Niemcy i Związek Radziecki mogły wykorzystać niestabilność jej
granic. Wilno było zaspokojeniem ambicji J. Piłsudskiego i części społeczeństwa o
nastrojach nacjonalistycznych oraz ogniskiem napięcia w regionie, którego nie
udawało się ugasić. Plan ustępstw państw zachodnich na rzecz Polski, która kosztem
innych państw budowała swe mocarstwo, zakładający stworzenie potężnej bariery
przed inwazją sowiecką – nie sprawdził się.
Wilno ucierpiało najbardziej. Zanikła więź miasta z Litwą, zmalały jego
wpływy. W ciągu 30 lat miasto się nie rozrosło. W 1909 r. Wilno liczyło 205 000
mieszkańców, w 1939 – 209 000. W Wilnie funkcjonował uniwersytet. O
odtworzeniu uniwersytetu w 1918 r. wspominała Rada Litewska, a także polscy
działacze społeczni, zaś w 1919 r. również Sowieci. Uniwersytet zdołano odtworzyć
dopiero 11 października 1919 r. Placówka osiągnęła wysoki poziom naukowy. W
innych dziedzinach Wilno było przeciętnym miastem polskiej prowincji.
Po przyłączeniu Wileńszczyzny i południowych Suwałk Polska otrzymała
nielojalną wspólnotę narodową – ponad 200 000 Litwinów. Relacje z władzą polską
nie układały się, Litwini walczyli o swe prawa obywatelskie i narodowe. Władze
polskie usiłowały tłumić ich kontakt z niepodległą Litwą, jak również polonizować
Litwinów oraz Białorusinów. W latach 1918-1925, w okresie zaciętych walk
politycznych, w czasie gdy biskupem wileńskim był Jerzy Matulewicz (Jurgis
Matulaitis-Matulevičius), ucichły spory dotyczące używania języka litewskiego w
kościele. W 1926 r. nowy biskup Romuald Jałbrzykowski rozpoczął działania
skierowane przeciwko litewskości. Władze dbały o to, by koloniści z Polski zasiedlali
Wileńszczyznę. Podczas reformy ziemskiej 900 działek zostało przekazanych
przybyłym tu zdemobilizowanym żołnierzom z Polski.
Litwini w Polsce byli społecznie aktywni i dobrze zorganizowani. Ich
działalność jednoczył założony 22 kwietnia 1919 r. Tymczasowy Komitet Litwinów
Wilna. Jego funkcja polegała na ochronie praw publicznych i narodowych w
instytucjach państwowych, opiece nad litewskimi szkołami i instytucjami, pomocy –
innymi słowy mówiąc: na kształceniu litewskości. Aktywnie działały stowarzyszenia
oświatowe: „Rytas” (założone w 1913 r.), „Švenčionių rytas” (1920 r.), „Kultūra”
(1927 r.), w 1927 r. mające na Wileńszczyźnie ok. 170 szkół (dla porównania – w
1922 r. państwowych szkół podstawowych było 50, w 1938 r. ich liczba zmalała do 2
szkół litewskich oraz 30 dwujęzycznych), Wspólnota Litewskich Nauczycieli (1925
r.), Litewskie Stowarzyszenie św. Kazimierza dbające o wychowanie młodzieży
(1925 r., w 1934 r. – 405 oddziałów i 16 000 członków), Litewskie Stowarzyszenie
Rolnictwa (1926 r., w 1935 r. – 130 oddziałów, 1600 członków, 140 kółek młodych
9
rolników i 14 spółdzielni), a także stowarzyszenia charytatywne, kulturowe i inne.
Działała prasa.
Litewskie placówki jednoczyły Litwinów mieszkających na terenach ziem
przyłączonych do Polski, kształtowały ich tożsamość narodową. Jedną z funkcji
placówek było podtrzymywanie więzi z niezależną Litwą i wspieranie strony
litewskiej w sporze z Polską. Nie tracąc nadziei na odzyskanie zajętych terytoriów,
władza litewska nieoficjalnie wspierała działalność Litwinów na Wileńszczyźnie, co
było negatywnie odbierane przez władze Polski, które wszelkimi sposobami starały
się to utrudnić. W 1922 r. 33 aktywnych działaczy litewskich zostało wygnanych do
niepodległej Litwy. W 1927 r. represje skierowano wobec litewskiej oświaty.
Sytuacja Litwinów w Polsce, jak i Polaków na Litwie zależała od stosunków obu
państw i metod działania. W połowie czwartej dekady, gdy Polska wywierała nacisk
na Litwę, represje kierowane były wobec litewskich organizacji na Wileńszczyźnie,
szkół i prasy. Z rozkazu władz w Warszawie i własnej inicjatywy, w latach 19351938 wojewoda wileński Ludwik Bociański organizował kampanie w prasie przeciw
Litwinom. Domagał się usunięcia księży litewskich. Zamknął Tymczasowy Komitet
Litwinów Wilna (który później działał nielegalnie) oraz wszystkie wyżej wymienione
stowarzyszenia. Represje nie zmieniły poglądów Litwinów mieszkających w Polsce.
Kolejnym nierozwiązanym problemem Litwy był Okręg Kłajpedy – część
Małej Litwy, zamieszkane przez Litwinów tereny ziem pruskich/niemieckich na
prawym brzegu Niemna aż do niezamarzającego portu Kłajpedy. Na skutek pierwszej
wojny światowej i ogłoszenia niepodległości Litwy ten obszar został wyróżniony jako
odrębna jednostka terytorialna. Na początku wojny politycy litewscy mieli nadzieję,
że po zakończeniu wojny Wielka i Mała Litwa – ziemie będące pod zaborem Rosji i
Niemiec – zostaną zjednoczone. Od 1916 r. toczyły się dyskusje dotyczące przyszłego
kształtu państwa litewskiego wraz z portem. Strona niemiecka wspomniała o
możliwości przekazania po 25 latach Kłajpedy.
16 listopada 1918 r. w Tylżach (Tilžė) powstała Narodowa Pruska Rada
Litwinów, która kierowała Politycznym Ruchem Małej Litwy. 30 listopada 1918 r.
Rada ogłosiła, że na podstawie wyboru wolnych narodów Litwini Małej Litwy chcą
przyłączenia do Litwy. Na ten krok zgodziła się i Polska, która spodziewała się
osłabienia Niemiec i przyłączenia Kłajpedy wraz z całą Litwą do swego państwa.
Kwestia Małej Litwy miała być rozpatrywana na konferencji pokojowej, lecz 28
czerwca 1919 r. na mocy pokoju wersalskiego Niemcy utraciły tylko północne tereny
od Niemna. Okręg Kłajpedy przeszedł pod kontrolę państw Ententy. Basen Niemna
miał być strefą międzynarodową, co leżało w interesie Polski.
Na początku 1920 r. w imieniu państw Ententy władzę nad Okręgiem
Kłajpedy przejęła Francja. Litwa była gotowa przejąć całą Małą Litwę. 20 marca 1920
r. przedstawiciele Narodowej Pruskiej Rady Litwinów – Martynas Jankus i inni –
zostali przyjęci do Państwowej Rady Litwy, a 11 listopada 1921 r. Sejm Założycielski
przyjął ustawę o przyłączeniu Małej Litwy do Litwy. To były deklaracje. Ententa nie
chciała przekazać Kłajpedy dla nieuznanego państwa litewskiego. W Okręgu
Kłajpedy sytuacja była skomplikowana. Region liczył około 140 000 mieszkańców,
liczba Litwinów i Niemców była stosunkowo równa. Niemcy zamieszkiwali
Kłajpedę, Litwini – jej okolice. Mieszkańcy Kłajpedy z zaniepokojeniem spoglądali
na odłączenie się od Niemiec. Wątpili w potencjał ekonomiczny państwa litewskiego.
Niemcy nie chcieli być podwładnymi Litwinów. Administracja francuska oraz
przedstawiciele warstw politycznych Kłajpedy wysunęli alternatywę wobec
10
przyłączenia do Litwy, którą była idea „wolnego miasta” – Freistadt. Wywołało to
zainteresowanie Ligi Narodów.
W tej sytuacji zaniepokojony rząd litewski zdecydował się na zorganizowanie
powstania w regionie. 22 grudnia 1922 r. z przedstawicieli Narodowej Pruskiej Rady
Litwinów został utworzony Główny Komitet do spraw Małej Litwy w celu skupienia
oddziałów ochotniczych i kierowania nimi. Inne prace przygotowawcze trwały na
Litwie. Z ochotników litewskich oraz z członków paramilitarnej organizacji strzelców
został sformowany odział pod dowództwem Jonasa Polovinskasa-Budrysa liczący
1350 żołnierzy, z których 300 było mieszkańcami Okręgu Kłajpedy. 10 stycznia 1923
r. odział wstąpił na teren Okręgu Kłajpedy i 15 stycznia, po wymianie strzałów z
oddziałami francuskimi, zajął Kłajpedę. 19 stycznia odbył się zjazd oddziałów
Komitetu do spraw Małej Litwy, który ogłosił decyzję o przyłączeniu Okręgu
Kłajpedy do Litwy na zasadzie autonomii. 24 stycznia zatwierdził ją Sejm Litwy.
Państwa Ententy negatywnie zareagowały na powstanie oraz udział w nim
Litwy. Do portu w Kłajpedzie wpłynęła flota angielska, francuska oraz polska.
Komisarze Konferencji Ambasadorów zażądali wyprowadzenia wojsk litewskich i
stworzenia mieszanego kontyngentu do administrowania regionem. Litwa nie
sprzeciwiła się i 16 lutego 1923 r. Konferencja Ambasadorów przekazała Litwie
prawo suwerena do terytorium. Sprawa Kłajpedy w ciągu roku była rozpatrywana w
Lidze Narodów – trwały spory dotyczące wymiaru autonomii okręgu i statusu portu
Kłajpedy. Szczególnie aktywnie działała Polska, która dążyła do kontroli nad portem
w Kłajpedzie i umiędzynarodowienia terenu Niemna. Udało się zneutralizować
dążenia Polski, lecz Litwa musiała pogodzić się z szeroką autonomią regionu,
sprzeciwiając się jednocześnie opinii jakoby Kłajpeda była kompensacją za Wilno.
8 maja 1924 r. Litwa, Anglia, Francja, Włochy oraz Japonia podpisały
konwencję, na mocy której Okręg Kłajpedy został przekazany Litwie. Gwarancja
konwencji i autonomii Okręgu Kłajpedy należała do państw sygnatariuszy. Zgodnie z
konwencją Okręg Kłajpedy miał szeroką autonomię z elementem zwierzchnictwa.
Region miał władzę ustawodawczą i wykonawczą – sejmik i dyrektoriat.
Przedstawicielem centralnej władzy litewskiej był gubernator. Oficjalnymi językami
były litewski i niemiecki. Administrowaniem portu zajmowała się dyrekcja, w skład
której wchodzili przedstawiciele rządu litewskiego, Dyrektoriatu Kłajpedy oraz Ligi
Narodów. Nadal napływały żądania dotyczące swobodnego tranzytu Niemnem i linią
kolejową przez Litwę do Okręgu Kłajpedy. Tę kwestię rząd litewski sabotował jako
interesy i pretensje Polski, inne – realizował.
Litwa z własnej inicjatywy opowiedziała się za autonomią Okręgu Kłajpedy.
Jednak zawarte umowy zostały zredagowane w niekorzystny dla niej sposób i
pozostawiały pole manewru w interpretacji. Ze względów politycznych i
ekonomicznych mieszkańcy regionu unikali połączenia z Litwą. Jednak pod
względem ekonomicznym połączenie było dla Kłajpedy wygodnym ruchem, dającym
zaplecze ekonomiczne. Pomimo utraty tranzytu drewna przez Niemen, wzrastały
obroty portu. Zwiększała się też liczba mieszkańców: w 1910 r. było ich 21 500, w
1925 r. – 35 800, w 1939 r. – 51 200. Dla Litwy przyłączenie Kłajpedy było ważnym
wydarzeniem. Poprzez port kraj realizował 70-80% eksportu. Region miał 30procentowy udział w produkcji przemysłowej. Jednak, paradoksalnie, ze względów
ekonomicznych przyłączenie było niewygodne dla miejscowych chłopów litewskich,
którzy odczuwali konkurencję wsi litewskiej.
W 1928 r. Niemcy uznały przyłączenie Okręgu Kłajpedy do Litwy, lecz
niemieckie odwetowe ugrupowania polityczne oficjalnie, a rząd nieoficjalnie
11
wspierały nastroje antylitewskie w kraju. Litwa nie miała dostatecznych środków ani
czasu na konsekwentną politykę opanowania regionu, zdarzały się wypadki nadużyć
w procesie lituanizacji regionu. Ze względu na różne rozbieżne interesy miejscowych
Litwinów, Niemców oraz aktywnie działającego niemieckiego wywiadu integracja
Okręgu Kłajpedy z polityczno-społecznym życiem Litwy przebiegała z trudem.
Dwa główne problemy Litwy były rozwiązywane różnie. W historii Litwy po
raz pierwszy do kraju zostały przyłączone tereny Małej Litwy i Okręgu Kłajpedy.
Warunki, które określały przynależność tych terenów do Litwy, nie były korzystne,
gdyż stwarzały możliwość działania dla antylitewsko ustosunkowanych Niemców
oraz wywiadu niemieckiego. Jednak korzyści ekonomiczne, osłabienie Niemiec po
wojnie oraz polityka rządu litewskiego umożliwiły utrzymanie w kraju stabilności,
która odpowiadała interesom i Litwy, i Okręgu Kłajpedy. Inaczej sytuacja wyglądała
we wschodniej Litwie, gdzie Polska zajęła historyczną stolicę Litwy – Wilno –
kolebkę prastarego państwa litewskiego. Skutkiem tego był konflikt obu państw,
negatywnie oddziałujący na życie mniejszości narodowych w tych krajach oraz
sytuację na Wileńszczyźnie.
W przypadku Wilna i Kłajpedy mocarstwa, które zwyciężyły w wojnie, były
bardziej wyrozumiałe wobec potężniejszych partnerów Litwy. Nie próbowały
zmniejszyć napięcia międzynarodowego i uniknąć przyczyn powstania konfliktów, a
nawet gdy próbowały, to wbrew interesom Litwy – ustępując Polsce w ramach
wspólnej walki z komunizmem bądź powracającym na międzynarodową arenę
Niemcom, które były ważniejszym graczem niż Litwa. Władze tych krajów
ignorowały Litwę jako mały i słaby podmiot polityczny i nie dostrzegały procesów
politycznych, które odbywały się na Litwie na początku XX w.: powstania
współczesnego narodu litewskiego i wynikających z tego skutków, aspiracji narodu i
niezbędnych do jego egzystencji potrzeb, zahartowania podczas walk o swe prawa i
wolności pod zaborem Imperium Rosyjskiego i stanowczości w ochronie państwa w
nowych warunkach. Przy granicach państwa litewskiego pozostawały problemy,
których Litwa samodzielnie nie mogła rozwiązać.
Kryzys 1938-1940: Litwa w przededniu
światowej i po jej rozpoczęciu
drugiej
wojny
Po upływie trzech lat od momentu sądu nad hitlerowcami w Kłajpedzie, w 1938 r. te
same wielkie mocarstwa pogodziły się z innym bardziej znaczącym ruchem Niemiec
– przyłączeniem Austrii. Światową polityką zawładnęły siła i rewanżyzm, Niemcy
pragnęły rewanżu za imperium niemieckie i habsburskie, Związek Radziecki (ZSRS),
jako następca Imperium Rosyjskiego, odbudowy granic z 1914 r. Demokracje
zachodnie spoglądały i zbliżały się do umowy monachijskiej z 29 września 1938 r.
Polska próbowała rozegrać zaistniałą sytuację międzynarodową na własną korzyść.
Jesienią 1938 r. przyłączyła się do rozbioru Czechosłowacji, a na początku przyszłego
roku zwróciła swój wzrok na Litwę. Jak już wspomniano, od 1933 r. trwały
nieoficjalne kontakty dyplomatyczne Litwy i Polski, które nie przynosiły wyraźnego
postępu na drodze poprawy stosunków politycznych. Litewscy politycy zrozumieli, że
w obliczu międzynarodowego kryzysu trzeba unormować relacje z Polską. Trwały
negocjacje w sprawie normalizacji stosunków z zastrzeżeniem uznania granic
terytorialnych. Jednak Polska nie wyraziła zgody na warunki i negocjacje zakończyły
się niepowodzeniem. Na początku marca 1938 r. Polska, wykorzystując drobne
12
zajście przygraniczne, które wykorzystała w swej kampanii antylitewskiej,
zgromadziła wojsko przy granicy z Litwą i zażądała zawarcia stosunków
dyplomatycznych oraz uznania istniejących granic.
Litewskie próby szukania pomocy były nieskuteczne. Niemcy, ZSRS oraz
państwa zachodnie naciskały na Polskę tylko w kwestii nieużywania siły i
złagodzenia roszczeń. 17 marca rząd litewski otrzymał ultimatum w sprawie
nawiązania stosunków dyplomatycznych. Uwzględniając niekorzystną sytuację
międzynarodową oraz przewagę militarną Polski, rząd litewski zgodził się na
przyjęcie warunków. 19 marca obie strony wręczyły sobie nawzajem noty i do 31
marca zobowiązały się utworzyć placówki dyplomatyczne w Kownie i w Warszawie.
Cele, o które tak długo trwały negocjacje, zostały osiągnięte, lecz w sposób brutalny.
Co prawda kwestia Wilna nie została omówiona. Polska przyjęła to jako sprawę
zamkniętą, Litwa – odwrotnie. Pod naciskiem Polski 25 listopada 1938 r. został
rozwiązany Związek Wyzwolenia Wilna. Nie było możliwości odtworzenia
litewskich organizacji w Polsce, zamkniętych w latach 1935-1938. Reżym A.
Smetony doznał bolesnej porażki w oczach społeczeństwa litewskiego. Rząd został
zmieniony, a długoletniego szefa Juozasa Tūbelisa (1927-1938) zastąpił Vladas
Mironas.
W ciągu roku Litwa utraciła Okręg Kłajpedy. W 1937 r. do Kłajpedy
powracali osądzeni w 1935 r. hitlerowcy, którzy rozpoczęli działania destruktywne.
25 marca 1938 r. Niemcy interweniowały w sprawy wewnętrzne Litwy i zażądały
odwołania w kraju stanu wojennego, zniesienia cenzury oraz ograniczenia
upoważnień gubernatora. Rząd litewski ustępował. 11 grudnia 1938 r. kłajpedzcy
Niemcy wygrali wybory do sejmiku regionalnego i otwarcie opowiedzieli się za
przyłączeniem do Niemiec. 20 marca 1939 r., po przyłączeniu Czech i upewnieniu się
co do pasywnej pozycji państw zachodnich, Niemcy otwarcie zażądały Okręgu
Kłajpedy. 22 marca, nie mając żadnego wsparcia, Litwa przekazała Okręg Kłajpedy
Niemcom. Kraj miały opuścić wojsko litewskie i władze administracyjne. Litwie
pozostały ograniczone możliwości korzystania z portu. Litwa straciła 5% terytorium,
6% ludności oraz otrzymała 10 000 uciekinierów.
Ultimatum Polski był moralnym ciosem dla społeczeństwa, strata Okręgu
Kłajpedy – i moralnym, i materialnym. A. Smetona doświadczył nacisków ze strony
opozycji i wojska za zmianę reżymu. 27 marca 1939 r. sformował nowy rząd pod
przewodnictwem Jonasa Černiusa, do którego weszły partie chrześcijan demokratów i
ludowców. To nie był rząd koalicji, gdyż ministrowie nie byli delegowani przez partie
(partie były nielegalne), lecz osoby zaproszone. W społeczeństwie popularną ideą
polityczną był front Patriotyczny, który gromadził przy sobie partie demokratyczne
oraz zwolenników Augustinasa Voldemarasa. Narodowcy coraz częściej wyrażali
niezadowolenie, młoda generacja była rozczarowana tokiem wydarzeń. Dowództwo
odrzuciło ideę frontu i proponowało przyłączenie się do państwowego Związku
Strzelców.
W momencie politycznego kryzysu o ochronie niepodległości Litwy i formacji
antyfaszystowskiego Ludowego frontu, w sposób demagogii, przemówiła podziemna
partia LKP, marionetka komunistycznej partii ZSRS, która przez cały czas potępiała
„burżuazyjną” państwowość i nie rezygnowała z celu przyłączenia Litwy do ZSRS.
LKP wykonywała wskazania ZSRS, który niepokoił się przebiegiem relacji litewskopolskich i wpływem Niemiec w regionie. Polska była przeszkodą dla ZSRS w
powiększeniu jego wpływów na terenach kiedyś należących do Rosji. ZSRS
wspierała finansowo reżym narodowców jeszcze przed przewrotem 1926 r. i
13
przemilczała rozstrzelanie liderów LKP. Po dojściu do władzy narodowcy nie
podporządkowali się ZSRS, lecz ich walka z siłami demokratycznymi, które mogły
dojść do porozumienia z Polską, zadowalała Rosję sowiecką. Umowa o nieagresji z
1926 r. (przedłużona w 1931 r. i w 1934 r.) pomiędzy Litwą a ZSRS, na mocy której
Wilno było przyznane Litwie, pozwalała ZSRS traktować Litwę jako swoją strefę
wpływów.
Niepopularna i słaba, mieszana pod względem narodowościowym LKP nie
mogła wzmacniać wpływów ZSRS na Litwie. ZSRS konsekwentnie wychowywał
piątą kolumnę. W Kownie aktywnie działała ambasada ZSRS. Od 1929 r. działało
Litewskie Towarzystwo Kultury ZSRS, które aktywowało swą działalność po 1935 r.,
gdy Komintern propagował fronty ludowe. Efektywnie działała sowiecka propaganda,
organizowano wycieczki do ZSRS dla intelektualistów, którzy po powrocie
wysławiali tamtejszy ustrój. Chociaż nie brakowało obiektywnej informacji o terrorze
i biedzie w ZSRS, chętnie wierzono w walory ustroju, a jeszcze chętniej korzystano z
zasobów materialnych. Oto zwykły dziennikarz, który w czerwcu 1940 r. zrobi
polityczną karierę, od 1928 r. był dobrze opłacalnym sowieckim informatorem.
Kolejny czerwcowy działacz Vincas Krėvė-Mickevičius również dostarczał
informacje Sowietom, uważając siebie za przebiegłego polityka.
Było wiadomo, że zbliża się wojna. 10 stycznia 1939 r. Litwa przyjęła ustawę
o neutralności. Niemcy celowały w Polskę, a Anglia i Francja organizowały
antyhitlerowską koalicję. Negocjacje z ZSRS były nie owocne, gdyż Polska odmówiła
zezwolenia na przemarsz Armii Czerwonej przez jej terytorium. 23 sierpnia 1939 r.
Niemcy i ZSRS podpisały umowę o nieagresji. W tej sytuacji Niemcy miały wolną
rękę i 1 września wdarły się do Polski. 3 września Anglia i Francja stanęły w obronie
Polski i wypowiedziały wojnę Niemcom. 17 września do Polski wdarł się ZSRS.
Rozpoczęła się druga wojna światowa.
Umowa pomiędzy ZSRS a Niemcami, tak zwany pakt Ribbentrop–Mołotow,
miała tajne protokoły, określające strefy wpływów. Polska została podzielona. Do
strefy wpływów ZSRS trafiły Finlandia, Estonia, Łotwa, do strefy Niemców – Litwa.
Zgodnie z tajnymi protokołami Litwa i sąsiadujące kraje traciły status
międzynarodowego podmiotu, stawały się obiektem działań wielkich mocarstw
regionu i nie miały możliwości decydowania o swym losie. Na Litwie treść tajnych
protokołów nie była znana, a stosunki z sąsiadami były układane według możliwości.
Na początku wojny Niemcy zachęcały Litwę do zajęcia Wilna. Rzesza
potrzebowała politycznych sojuszników, z których można było uczynić swych
satelitów. Na Litwie panowały różne nastroje w tej sprawie i trudno było nie
skorzystać z możliwości odzyskania miasta po tak długich latach walki o nie. Lecz A.
Smetona już pierwszego dnia wojny potwierdził neutralność Litwy – i był stanowczy.
Prezydent wątpił w pomyślny dla Niemiec przebieg wojny, do tego Anglia i Francja
groziły Litwie wojną. Na takie stanowisko Litwy wpłynęła pozycja ZSRS, który 19
września zdobył Wilno, a 21 września dotarł do administracyjnej linii dzielącej Litwę
i Polskę. Od pierwszych dni wojny Litwa znajdowała się w sytuacji bez wyjścia, która
przez cały czas trwania wojny nie uległa zmianie. Każdy wybrany ruch był korzystny
dla państwa, a jednocześnie prowadził w ślepy zaułek – sytuacja małego narodu i
państwa, które było otoczone ówczesnymi mocarstwami – Niemcami i Rosją; kwestia
Polski, która walczyła o swe wpływy i nie zważała na interesy Litwy.
28 września, po zajęciu Polski, Niemcy i ZSRS rozpatrzyły zawarte umowy –
Litwa (z wyjątkiem południowo-zachodnich terenów, które pozostały przy Rzeszy i
były przekazane ZSRS dopiero 10 stycznia 1941 r.) trafiła do strefy wpływów ZSRS.
14
Dowództwo ZSRS niezwłocznie przywołało przedstawicieli rządu litewskiego
i podyktowało nowe warunki. W zamian za Wilno ZSRS zaproponował umowę o
wzajemnej pomocy i wprowadzenie oddziałów Armii Czerwonej do Litwy. Litwa
chciała uniknąć tej umowy, rozważano nawet możliwość rezygnacji z Wilna, lecz J.
Stalin zagroził, że oddziały będą wprowadzone bez względu na odpowiedź rządu – i
strona litewska musiała ustąpić. 10 października 1939 r. zostały zawarte umowa o
przekazaniu Wilna Republice Litewskiej oraz układ o litewsko-sowieckiej wzajemnej
pomocy. Od 28 września taka umowa obowiązywała z Estonią, a od 5 października z
Łotwą. 28 października wojsko litewskie wkroczyło do Wilna, a w połowie listopada
na wschodnich terenach Litwy zostały rozmieszczone oddziały Armii Czerwonej,
liczące 20 000 żołnierzy (dla porównania armia litewska liczyła 32 000 żołnierzy).
Niepokój co do przyszłości Litwy przyćmił radość z odzyskania Wilna. Realia
tamtych dni najlepiej przedstawia zdanie: „Wilno nasze, a my Rosjan” („Vilnius
mūsų, o mes rusų”).
Litwa odzyskała 7000 km² terytorium z 490 000 mieszkańców, około jednej
czwartej tych ziem, które były przyznane Litwie na mocy umowy z 1920 r. Przy
ZSRS pozostały wschodnie i południowe ziemie Wileńszczyzny, zamieszkiwane
przez Litwinów. Kraj był zaniedbany, brakowało żywności. W ciągu kilku tygodni
Armia Czerwona go splądrowała. W czasie wojny niemiecko-polskiej do Litwy
przybyło około 14 000 rozbrojonych polskich żołnierzy. Przed rządem litewskim stało
trudne wyzwanie ekonomiczne, które zostało pomyślnie uregulowane. Do Wilna
dostarczono żywność, a zdewaluowaną polską złotówkę władza wymieniła według
dogodnego kursu. Polska oświata i kultura nie ucierpiały.
Miasto trzeba było przystosować do życia litewskiego. Rozpoczęto
lituanizację. Rząd nie śpieszył się z przeprowadzką do Wilna. Została przeniesiona
tylko część administracji i placówek oświatowych. Za czasów polskich Wilno było
intensywnie spolszczane, do miasta przybyło około 100 000 uchodźców z Polski. Po
upadku Polski miejscowi Polacy sprzeciwiali się nowej władzy litewskiej,
destabilizowali sytuację. Od 31 października do 2 listopada ekstremiści z polskimi
hasłami zorganizowali pogrom żydowski i rozruchy antylitewskie. Powstawały
podziemne organizacje, które uważały Litwę za wroga numer 3, po Niemcach i Rosji.
Spór o Wilno nadal trwał.
W tym czasie w Kownie A. Smetona zmienił rząd. Przewodniczącym
Gabinetu Ministrów został Antanas Merkys. Społeczeństwo niepokoiło się o
przyszłość państwa, nie ustawały konflikty w szeregach najwyższej władzy. Został
zmieniony dowódca armii, działalność zaktywizowały ambasada ZSRS i wywiad
sowiecki. Agresja ZSRS była ewidentna, lecz A. Smetona wciąż wierzył w
neutralność Litwy. Gdy w lutym 1940 r. zdecydowano, że ZSRS jest głównym
wrogiem Litwy i wojna jest nieunikniona, przygotowania były powolne. ZSRS
zwlekała z inwazją na kraje bałtyckie do momentu zwycięstw niemieckich na froncie
zachodnim. 25 maja 1940 r. Litwa została oskarżona o prowokację wymierzoną
przeciwko Armii Czerwonej. To był pretekst, który pozwolił 14 czerwca wręczyć
Litwie ultimatum, na mocy którego musiał być powołany nowy rząd i ZSRS mógł
dyslokować na terenie państwa nieokreśloną liczbę żołnierzy Armii Czerwonej.
15 czerwca na posiedzeniu rządu A. Smetona opowiedział się za utworzeniem
nowego rządu, lecz nie zgadzał się na wprowadzenie Armii Czerwonej. Propozycję
poparło tylko trzech ministrów, pozostali, włącznie z byłym wodzem armii Stasysem
Raštikisem i nowym Vincasem Vitkauskasem, przemawiali za bezwarunkowym
przyjęciem ultimatum. A. Smetona ustąpił, wyznaczając na nowego szefa rządu S.
15
Raštikisa. Ultimatum zostało przyjęte bez protestu. ZSRS odrzuciło kandydaturę S.
Raštikisa, motywując to potrzebą konsultacji z sowieckim wysłannikiem, który
przybędzie do Kowna. A. Smetona zrozumiał powagę sprawy i przekazał
pełnomocnictwa prezydenckie A. Merkysowi, a sam opuścił Litwę (początkowo
uciekł do Niemiec, później do USA, gdzie w 1944 r. zmarł). A. Smetona uciekł,
chociaż mógł utrudnić legalizację zamachu stanu.
Wydarzenia rozwijały się szybko: 15 czerwca 15 dywizji (około 150 000
żołnierzy) Armii Czerwonej weszło do Litwy. Litwa nie stawiała nawet
symbolicznego oporu. 17 czerwca pełniący obowiązki prezydenta A. Merkys na
nowego szefa rządu wyznaczył J. Paleckisa i zatwierdził prosowiecki Gabinet
Ministrów. Był to ruch antykonstytucyjny, gdyż pełniący obowiązki prezydenta nie
miał prawa wyznaczać przewodniczącego ministra. W takiej sytuacji szefem rządu
miał zostać jego zastępca. A. Merkys podał się do dymisji. Głową państwa został J.
Paleckis, który na szefa rządu wyznaczył V. Krėvė-Mickevičiusa. Formalnie
Republika Litewska istniała, lecz była pod okupacją radziecką, gdyż władzę
sprawowały moskiewskie marionetki. Niezależna Litwa przestała istnieć.
W 1940 r. powierzchnia Republiki Litewskiej wynosiła 59 730 km², kraj liczył
3,08 mln mieszkańców. W tymczasowej stolicy Kownie było 154 000 mieszkańców,
w Wilnie – 209 000. Wilno – historyczna państwowa stolica Litwy – wchodziło w
skład państwa. Jedyny litewski port Kłajpeda znajdował się pod okupacją
hitlerowskich Niemiec. Od 16 lutego 1914 r. minęło niespełna 22 lata – od końca
walk o niepodległość i początków funkcjonowania państwa jeszcze mniej czasu.
16

Litwa w dwudziestym wieku. Republika Litewska w latach 1918-1940

Transkrypt

Podobne dokumenty

projekcja filmu ”Wybijanie żuru-zapis zwyczaju”

Nazwisko po polsku tylko po ślubie z Polakiem?

Tekst źródłowy nr 13 Umowa w Krewie z 14 sierpnia 1385 r. My

Litwa – kraj bliski nam kulturowo i religijnie, z wielowiekową

w arsz awa: L iT E w SK A